Pasja - Stanisław Różewicz [1977]

Dramat historyczny, przedstawiający ostatnie dni życia Edwarda Dembowskiego - filozofa, rewolucjonisty, działacza niepodległościowego.

Dembowski urodził się w roku 1822 w rodzinie kasztelana. Otrzymał solidne wykształcenie w dziedzinie nauk przyrodniczych i społecznych. Mając 20 lat własnym kosztem założył Przegląd Naukowy, pismo, w którym wyrażał swoje postępowe poglądy - opowiadał się za zniesieniem pańszczyzny, krytykował przesądy stanowe, klerykalizm. Publikował również rozprawy filozoficzne i krótkie formy literackie. Był też aktywnym członkiem konspiracyjnego Związku Narodu Polskiego. Po aresztowaniu części przywódców Związku Dembowski - chociaż aresztowania uniknął - dostał się pod ścisły nadzór pruskiej policji. Nie zaprzestał jednak działalności konspiracyjnej. Popierał lewe skrzydło Komitetu Poznańskiego. Za podstawowy cel swej działalności uważał radykalną rewolucję ludową, która nie tylko miała przyczynić się do odzyskania przez Polskę niepodległości, ale także zniesienia systemu feudalnego.
Po wybuchu w 1846 roku rewolucji krakowskiej przy pomocy górników Dembowski przejął władzę w Wieliczce i kasę kopalni soli. Został sekretarzem dyktatora rewolucji Jana Tyssowskiego. Władza rewolucyjna proklamowała zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów. Jednak powstanie nie rozprzestrzeniło się, a nawet spowodowało podsycane przez zaborcę wystąpienia chłopów przeciwko szlachcie.
Kraków został otoczony przez oddziały austriackie. Dembowski widząc ostatnią szansę ratunku dla powstania w pozyskaniu chłopów, ubrany w chłopską sukmanę wyruszył na czele procesji w stronę Pogórza. Wojsko austriackie otworzyło ogień - Dembowski zginął w pierwszej kolejności.