Znikanie

– Alina była barwna, a jednocześnie mocno zarysowana, konkretna – mówi reżyser Jerzy Gruza. – Mocny kontur dało jej przedwojenne wychowanie, a potem wojna, doświadczenia z Pawiaka i Powstania Warszawskiego. Powtarzała, że wszystko można przetrwać. Byle z planem na przeżycie, bez marnotrawstwa czasu i z pewną dawką tupetu.

Od dziecka wychowywana w wojskowym drylu. Ojciec, oficer w I wojnie światowej, znany przed wojną pedagog, wymagał, żeby składała rzeczy w kostkę na krześle. Powtarzał: „Jak posłyszysz trąbkę do boju, to w trzy minuty masz być gotowa do akcji i stać na baczność”. Wymagał też porządku, który – obok ściśle zapełnionego dnia – miał zapewniać poczucie bezpieczeństwa.

Dzięki temu, co przyznała w swojej biografii autorstwa Dariusza Michalskiego „Jam jest Alina”, przetrwała Pawiak. Jako korytarzowa szorowała ściany, poręcze. A gdy koleżanki z celi wywieziono na śmierć i została sama, godzinami ćwiczyła pozycje baletowe. Nauczyła się kręcić w miejscu 36 piruetów. Przydało się, gdy – 18-letnia, ale już posiwiała – wróciła do zajęć w szkole baletowej. A wcześniej, kiedy jako łączniczka w Powstaniu Warszawskim tańczyła na gruzach kujawiaki.

– Ludzie zawsze będą potrzebować rozrywki, śmiechu i miłości – powtarzała później. Nie lubiła wspominać wojny. Chętniej sypała anegdotami, jak czołgając się w gruzach, dotarła do chłopaka, który był w innej części Warszawy. I nakryła go z inną. A potem on ją odwiedził i zastał na jej łóżku innego, bo wtedy wszyscy padali spać, jak stali.

Najchętniej opowiadała, jak po wyjściu z powstania uciekła z kolumny prowadzonej do obozu przejściowego. Niemiec z przodu, Niemiec z tyłu, a ona myk i kartofliskami do domu w Tworkach. Na ostatniej prostej wpadła na Niemców. Jeden z nich zauważył biało-czerwoną opaskę na rękawie. Z powstania. – A co ty tam robiłaś? Strzelałaś? – zapytał.

– A pan, jakby był, toby nie strzelał? – odparowała. Puścił.

Ale w Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego zachowała się inna relacja Janowskiej. „Wszystkie odznaczenia, które mam, to niesłusznie, bo nieraz daje się odznaczenia tak, jak leci. Właściwie gdybym miała siebie odznaczać za coś, to za posłuszeństwo mojemu dowódcy, panu porucznikowi, który za każdym razem mówił: »Alina, uważaj na siebie«”.

Do powojennego teatru rozrywki Syrena wkręcił ją kuzyn. Zamieszkała w teatralnej graciarni, z rekwizytami i dekoracjami. Dorabiała, ucząc tańca i rytmiki w szkołach. I przez przypadek trafiła do filmu „Zakazane piosenki”.

W książce „Jam jest Alina” opisuje to tak: stoi w kulisach z podniesioną nogą (rozgrzewa się przed wejściem na scenę) i nagle ktoś ją pyta, czy zagra w filmie. Ma wystąpić do playbacku, czyli ruszać ustami, gdy z głośników śpiewa ktoś inny. Zgadza się. A potem przez lata opowiada, że najmocniej przeżyła odebranie jej czarnego beretu. Bo kremowy prochowiec miała własny, ale nakrycie głowy

pożyczył jej ktoś z planu.

W podobny sposób mówiła o prawykonaniu szlagieru „Kiedy rano jadę osiemnastką”. Mniej ważne było, że piosenkę napisano specjalnie dla niej. Ważniejsze, że śpiewała dla budowniczych MDM, stojąc w wykopie, w wodzie po kostki.

– Wojna uodporniła Alinę na „gwiazdowanie” – mówi Jerzy Gruza. W latach 50. wyrosła na pierwszą celebrytkę PRL. Po „Zakazanych piosenkach” i „Skarbie”, w którym zagrała z Adolfem Dymszą (stolica plotkowała o ich romansie), była wszędzie. W kabaretach, kolejnych warszawskich teatrach, radiowym „Podwieczorku przy mikrofonie”, nawet na festiwalu w Opolu, gdzie dostała nagrodę publiczności ex aequo z Anną German. Wystąpiła też w pierwszym w historii programie polskiej telewizji; początkowo eksperymentalnej, nadawanej na żywo do 24 odbiorników Leningrad. Wspominała potem, że w małym studiu było koszmarnie gorąco, a przed kamerę trzeba było się doczołgać przez plątaninę kabli.

Po latach usłyszała od kolegów, że choć nie śpiewała pieśni ku czci Stalina, to jednak – występując dla ludu robotniczego budującego stolicę czy tworząc telewizję reżimową – służyła władzy. Ktoś zarzucił jej, że wychodziła sobie mieszkanie u wicepremiera Piotra Jaroszewicza. Ktoś inny, że przez nią zawieszono dalszą produkcję „Wojny domowej”, bo w jednej ze scen serialu uczyła psa siusiania, podstawiając mu egzemplarz tygodnika „Kultura”. A jej naczelnym był Janusz Wilhelmi, czołowy wtedy ideolog partyjny.

Machała na to ręką, powtarzała, że nigdy nie umiała wyczuć koniunktury. W Archiwum Powstania Warszawskiego zachowało się jej wyznanie, że wstąpiła do reżimowego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, „dla interesu, bo córka miała zdawać egzamin na medycynę i powiedzieli mi: »Zapisz się, przecież tam możesz mieć punkty dla dziecka«”.

„Mama jest realistką w pewnych sprawach, w innych potrafi być dziecinnie naiwna: kilkukrotnie zawierzyła osobom, które później okazały się oszustami” – przyznaje w biografii „Jam jest Alina” starsza córka Janowskiej, Agata. Młodsza Katarzyna dodaje, że nikt tak celnie i złośliwie jak matka nie portretuje ludzi. Szczególnie mężczyzn, z którymi kiedyś była związana.

Żartowała, że ze swoim narzeczonym Tadeuszem Plucińskim zerwała, bo w przypływie szczerości przyznał, że ukradł sztuczną szczękę babci; wyjął z niej złote zęby i sprzedał na hulanki. Swoje spotkanie z pierwszym mężem wspominała tak: zeswatał ich pisarz Tadeusz Konwicki. Powiedział: „To dobry człowiek, on jest architekt. Chory na płuca i taki samotny, nieszczęśliwy, to ty się nim zainteresuj”. Potem miała słabość do innych, przystojnych i młodszych,

ale zraziła się do związków. Dopóki nie poznała (dzięki Leopoldowi Tyrmandowi) szermierza, mistrza olimpijskiego, Wojciecha Zabłockiego.

– W latach 60. stworzyli pierwszą polską rodzinę patchworkową. Wyprzedzili czas – żartuje Gruza. – Alina zaprzyjaźniła się z pierwszą żoną Wojciecha, matkowała jego synowi z poprzedniego związku.

Lubiła opowiadać, że kiedy mąż wracał z medalem z kolejnych zawodów, zakładał jej wstążkę na szyi i pod tą wstążką się całowali. Potem medale wieszał jej na szyi syn Michał, też utalentowany szermierz (przerwał karierę po urazie kręgosłupa na mistrzostwach w Moskwie).

Ale w ich domu, jak wspominają dzieci Janowskiej, nie było luzu. Każdy dzień był zorganizowany, rozpisany na naukę, basen, floret, tenis, łyżwiarstwo figurowe, gimnastykę artystyczną. Kolejne punkty dnia były realizowane niczym zadania, a choroba była dowodem słabości i gapiostwa, a nie powodem do współczucia. Stałym elementem był obiad, obowiązkowo z trzech dań. Przy talerzu Aliny zawsze czekała sterta listów od fanów. Dużo z prowincji, dokąd jeździła na tzw. chałtury. Na jedną z nich, z braku dróg dojazdowych dowieziono ją saniami. W remizie same baby. Opowiedziała kilka monologów o kobietach. Co zdanie to ryk. „Strasznie się śmiały – wspomina w „Jam jest Alina”. – Kiedy skończyłam występ, uświadomiłam sobie, że tym babom sprawiłam mnóstwo radości. I że chyba to była moja najlepsza publiczność”.

– Dla nas, radnych z pierwszych po 1989 roku wolnych wyborów samorządowych, Alina była legendą – wspomina radna PO z Bielan, Małgorzata Poręba. – Wychowaliśmy się na „Wojnie domowej”, „Panu Samochodziku”, „Czterdziestolatku” i nagle siedzieliśmy na prowadzonej przez nią sesji rady dzielnicy.

Janowska, jak mówi Poręba, weszła do samorządu, bo chciało jej się coś robić. Od zamiatania przed domem na Żoliborzu (czasem też przed domem sąsiadów, żeby nie zawiewało śmieci) po zajęcia dla dzieciaków. Założyła Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Gniazdo – sieć świetlic, do których ściągała kolegów aktorów, zaprzyjaźnionych psychologów, studentów pedagogiki itd. – Czasem zastanawiałam się, jak ona to robi: była najstarszą radną w Warszawie, występowała w filmach i teatrze, była prezesem Gniazda, czyli zajmowała się księgowością, zatrudnianiem ludzi itd. – opowiada Małgorzata Poręba. – Do tego pływała, grała w tenisa, wyjeżdżała na narty. A kiedy prowadziła sesje rady, dla złagodzenia sporów występowała z monologiem, zawsze dopasowanym do tematu sporu, albo z piosenką z czasów kabaretu Dudek, czy „Podwieczorka przy mikrofonie”.

A jednak – wspominają koledzy z planu serialu „Złotopolscy” – było coraz mniej Aliny w Alinie. Nadal punktualna i zdyscyplinowana, nie pamiętała tekstu. Improwizowała, ale jakby obok swojego wątku. Usiłowała, jak wcześniej, żartować ze wszystkich i wszystkiego, ale zapominała nazwisk. Żartowała więc z siebie. Opowiadała: – Gosposia woła mnie do stołu. Przychodzę. Pytam: A dlaczego pani ze mną nie usiądzie?”. „A, bo »Złotopolskich« oglądam”. „A co ja tam robię?”. „Kłóci się pani z bratem”. „A dobrze się kłócę?”. „Dobrze”. „A to dobrze”. I dopiero zabieram się do jedzenia.

Czuła, że jej świat znika. Scenarzystka Izabela Szylko pamięta, że Janowska pokazywała jej notes z numerami telefonów do przyjaciół. Jakby zdziwiona, że większość już nigdy nie oddzwoni.

W 2013 roku Witold Zabłocki poinformował media, że Alina Janowska już nie pojawi się publicznie.

Michał w wywiadzie dla miesięcznika „Uroda życia” mówił, że mama, gdy do niej dotarło, że traci pamięć, wpadła w depresję. Usiłowała ratować się poczuciem humoru, aż wreszcie pozwoliła sobie na coś, co wcześniej było zakazane, czyli na pokazanie słabości. I przyjęcie pomocy. „Choroba zdała mamę na nas i ją zmiękczyła. I dopiero wtedy stało się możliwe zadzierzgnięcie bliższej relacji. Relacji zaufania, umiejętności rozmowy o wszystkim, o czym wcześniej się nie mówiło” – powiedział Michał Zabłocki.

Pół roku przed śmiercią matki urodziła mu się druga córka. Nie wiadomo, czy Janowska zrozumiała, że po raz kolejny została babcią. I że wnuczka dostała imię po niej: Alina.Śródtytuły pochodzą z tomiku wierszy Michała Zabłockiego „Janowska”.„Fot. Polfilm/East News”