Leon Niemczyk w filmie "Akademia Pana Kleksa" w reżyserii Krzysztofa Gradowskiego, 1988, fot. Filmoteka Narodowa/ www.fototeka.fn.org.pl
W czasie okupacji uczył się w tajnej podchorążówce, później walczył w Powstaniu Warszawskim, a w 1945 roku udało mu się uciec do strefy amerykańskiej. Tam wcielono go, jako żołnierza i kierowcę, do armii generała Pattona.
Aktorem został przypadkowo. Po wojnie pracował w Stoczni Gdańskiej, gdzie działał zespół teatralny, w którym zaczął występować. Stamtąd skierowano go do studia aktorskiego Iwa Galla. Przez jeden sezon występował w warszawskim Objazdowym Teatrze Muzycznym, później niecały sezon w Teatrze Wybrzeże, skąd trafił w 1949 roku do teatru w Bydgoszczy i debiutował u Karola Borowskiego rolą Gońca w Mazepie. W teatrze tym zagrał m.in. u Jerzego Waldena sir Andrzeja Chudogębę w Wieczorze trzech króli (1952). W 1952 roku zdał egzamin eksternistyczny w Warszawie.
W 1954 przeniósł się do Teatru Powszechnego w Łodzi, w którym występował do 1976. W teatrze tym debiutował u Jadwigi Chojnackiej rolą Aleksego Bułanowa w Lesie. Późniejsze role to m.in.: u Romana Sykały Aldemaro w Nauczycielu tańców (1955), u Kazimierza Biernackiego Gustaw w Ślubach panieńskich (1957), u Zbigniewa Koczanowicza Don Rodryga w Cydzie (1957), u Jana Bratkowskiego Mister Jingle'a w Klubie Pickwicka (1963), u Romana Sykały trzy role: Duch Czarny, Belzebub i Literat w Dziadach (1965). U Macieja Z. Bordowicza zagrał Księcia Burgundii w Henryku V (1970), u Romualda Szejda - Geoffrey'a Fishera w Billy kłamca (1973). Ostatnia rola Niemczyka w tym teatrze to Porucznik Lukasz u Janusza Zaorskiego w Szwejku (1976).
W 1995 roku aktor zagrał w szczecińskim Teatrze "13 Muz" rolę Heinricha Bohne u Jacka Koprowicza w Jasnowidzu.
Leon Niemczyk był przede wszystkim aktorem filmowym (wystąpił w blisko 500 filmach), i praca w filmie zajmowała ważniejsze miejsce w jego życiu niż scena. Potrafił wspaniale zagrać każdą postać - był równie przekonujący jako robotnik, inteligent, czy król. Większość ról aktora to epizody i role drugoplanowe. Jednak nawet pozostając na drugim planie potrafił stworzyć interesujące, a czasami fascynujące kreacje, które zapisały się w historii kina. Jak sam stwierdził:
"Przyjmuję wszystkie propozycje, bo uważam, że ze złego epizodu, złej roli można zrobić coś dobrego. Ponadto nie ma złych ról, są tylko źli aktorzy." ("Film", 1985 nr 20)
Barbara Kaźmierczak napisała:
"Leon Niemczyk to zawodowiec najwyższej klasy, który z równą odpowiedzialnością potraktuje główną rolę w filmie markowego reżysera, jak i epizod w bajce dla dzieci" ("Video Club", 1996 nr 01)
Debiutował w 1953 roku u Jerzego Kawalerowicza rolą majora Stuposza w Celulozie. Aktor, mimo młodego wieku i odpowiednich warunków fizycznych, nie zagrał tu amanta, tylko mężczyznę sporo od siebie starszego. Była to rola charakterystyczna i właściwie takie emploi stało się jego specjalnością.
Koniec lat pięćdziesiątych i lata sześćdziesiąte to pasmo znakomitych, ważnych dla polskiego kina kreacji filmowych. W 1955 zagrał postać amerykańskiego oficera u Jana Rybkowskiego w Godzinach nadziei i Surowca u Leonarda Buczkowskiego w Sprawie pilota Maresza. Później wystąpił w kilku epizodach, jeden z nich to rola handlarza w Człowieku na torze (1956) u Andrzeja Munka, który obsadził go w roli oficera węgierskiego Istvana Kolya w Scherzo alla polacca (1) w Eroice (1957). Następną, już bardzo znaczącą rolę zagrał u Czesława Petelskiego w Bazie ludzi umarłych (1958). W filmie tym wcielił się w postać Dziewiątki.
"Ta rola zjednała mu uznanie krytyki i sympatię widzów. Tak łatwo było przecież zagrać pospolitą 'czarną' postać. Aktor jednak ustrzegł się od uproszczenia i stworzył niedopowiedzianą, intrygującą sylwetkę" - pisała Elżbieta Smoleń-Wasilewska ("Film", 1962 nr 19)
U Jerzego Kawalerowicza zagrał Jerzego w Pociągu (1959). W roli tej zademonstrował niezwykłą aurę niejednoznaczności, oszczędną wyrazistość i umiejętność panowania nad każdym ruchem i gestem. W 1959 wcielił się także w postać organizatora napadu na magazyn u Jerzego Passendorfera w Sygnałach. Jego pierwsza rola kostiumowa to Fulko de Lorche u Aleksandra Forda w Krzyżakach (1960), inne to m.in.: Hrabia Toto u Stanisława Lenartowicza w Pamiętniku pani Hanki (1963), Don Avadoro, herszt Cyganów u Wojciecha Jerzego Hasa w Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964), hrabia Lacherenne u Jerzego Antczaka w Hrabinie Cosel (1969) (również przygotowywał układy pojedynków do tego filmu), król Karol Gustaw u Jerzego Hoffmana w Potopie (1974). Kostiumową rolą debiutował w filmie francuskim - zagrał zdrajcę Grandville'a w Mandrin, le bandit gentilhomme (1962) w reż. Jean-Paula Le Chanois.
W 1961 wystąpił u Romana Polańskiego jako dziennikarz sportowy Andrzej w Nożu w wodzie. Był to pierwszy polski film nominowany do Oscara w kategorii najlepszego filmu zagranicznego. Niemczyk zaś, dzięki tej roli, stał się aktorem znanym poza granicami kraju.
O kreacji aktora tak wypowiedział się Roman Polański:
"Szukałem wykonawcy przystojnego, wysportowanego, a jednocześnie mającego łatwość aktorskiego przeobrażania się. Kogoś, kto w tym filmie kojarzyłby się z samozadowoleniem i pewną arogancją. Leon świetnie pasował do takiego wyobrażenia."
Krzysztof Demidowicz zaś tak pisał:
"Polański zobaczył w aktorstwie Niemczyka nowe możliwości. Pozwolił stworzyć postać, która przerażała i bawiła jednocześnie, mieściła w sobie realizm i ostrą karykaturę. Karykaturę pychy, cynizmu i pogardy dla 'frajerów' w wydaniu socjalistycznego nowobogackiego." ("Film", 2000 nr 12)
Aktor typem ekspresji i warunkami fizycznymi pasował raczej do kina amerykańskiego i nie nadawał się do ról ani szarych PRL-owskich inteligentów, ani plebejskich bohaterów, dlatego, być może, nie oferowano mu zbyt wielu ciekawych ról w filmach rodzimej produkcji. Po sukcesie Noża w wodzie Niemczyk grał zarówno w filmach polskich, jak i zagranicznych, głównie niemieckich.
W polskim filmie zagrał m.in. w 1961 roku u Jana Batorego dwie role: Witolda, ojca Jacka oraz prezydenta w Odwiedzinach prezydenta, u Ewy i Czesława Petelskich - "Bira" w Ogniomistrzu Kaleniu, u Jarosława Brzozowskiego wystąpił w roli trapera Sikory w Na białym szlaku (1962). U Aleksandra Ścibora-Rylskiego zagrał lekarza w Ich dniu powszednim (1963). W roli Zenona Bałcza, sołtysa Białobrzegów wystąpił u Sylwestra Chęcińskiego w Agnieszce 46 (1964). U Stanisława Lenartowicza zagrał ekscelencję, władcę haremu w Cała naprzód (1966).
Wcielił się w postać oficera hiszpańskiego u Jana Rutkiewicza w Różańcu z granatów (1970). Zagrał inżyniera Carbonera w Zabijcie czarną owcę (1971) Jerzego Passendorfera. U Ewy i Czesława Petelskich zagrał żołnierza wojny secesyjnej w filmie telewizyjnym Księżyc (1969) i Karola Roberta, króla Węgier w Kazimierzu Wielkim (1975). U Ewy Kruk wystąpił w roli pana Lacoste w Palace Hotel (1977). Zagrał również ordynatora u Waldemara Podgórskiego w filmie Wesela nie będzie (1978), a u Zbigniewa Kuźmińskiego wystąpił w roli kapitana Cezarego w Krabie i Joannie (1980). Zagrał rolę przewodniczącego, organizatora biegu u Jerzego Domaradzkiego w Wielkim biegu (1981). W 1982 roku wystąpił u Tomasza Zygadły w jednej z pierwszoplanowych ról - inżyniera Midronia w Odwecie, a u Sylwestra Chęcinskiego jako Stefan Mikun w Wielkim Szu. W 1983 zagrał u Krzysztofa Gradowskiego Golarza Filipa w filmie dla dzieci Akademia pana Kleksa, u Grzegorza Królikiewicza wystąpił w roli kapitana w Forcie 13, a u Tadeusza Junaka zagrał Walentego Dąbskiego w Ostrze na ostrze.
U Piotra Szulkina wcielił się w rolę "Zadbanego" w O-Bi, O-Ba (1984) i showmana z TV w Ga, Ga. Chwała bohaterom (1985). U Kazimierza Tarnasa wystąpił w roli Angeła w Złotej machmudii (1986). W 1987 wystąpił jako współpracownik Noireta w Klątwie doliny węży Marka Piestraka i zagrał pułkownika Otto von Palińsky'ego u Jerzego Domaradzkiego w Łuku Erosa. U Roberta Glińskiego wystąpił jako Rogoziński w Łabędzim śpiewie (1988). W 1989 wcielił się w postać ambasadora w Balu na dworcu w Koluszkach Filipa Bajona, a u Zbigniewa Rebzdy zagrał burmistrza w Powrocie Wabiszczura.
W 1993 u Witolda Leszczyńskiego wystąpił jako adwokat Stefan Borovitz w filmie Koloss i u Mariusza Grzegorzka jako inspektor w Rozmowie z człowiekiem z szafy. U Grzegorza Królikiewicza zagrał profesora w Drzewach (1995). W 1997 zagrał komendanta w Pułapce Adka Drabińskiego. U Olafa Lubaszenki wystąpił w roli Josefa w Sztosie (1997) i wuja Oskara w Chłopaki nie płaczą (2000). U Marka Piestraka zagrał doktora w Odlotowych wakacjach (1999), a u Filipa Bajona wystąpił w roli profesora Fiszera w Przedwiośniu (2001). W 2003 zagrał ambasadora USA w Ubu król Piotra Szulkina oraz męża księżnej Iriny w Nienasyceniu Wiktora Grodeckiego. Zagrał także w nowej wersji Szatana z 7 klasy (2006) Kazimierza Tarnasa, gdzie wcielił się w postać Leona, służącego Gąsowskich. W 2005 wystąpił jako Leon Kos u w filmie Po sezonie. Reżyser filmu Janusz Majewski napisał scenariusz z myślą o Niemczyku, który wcielił się w jedną z dwu głównych ról. Ostatni film, w którym aktor wystąpił to dreszczowiec Davida Lyncha Inland Empire.
Aktor występował też w wielu serialach telewizyjnych. Zagrał m.in.: Stevensona u Jerzego Zarzyckiego w Człowieku, ktory zdemoralizował Hadleyburg (odcinek 2.) w Komediach pomyłek (1967), Rioletta u Janusza Morgensterna w odcinku 3. Stawki większej niż życie (1968), inżyniera Małkiewicza u Jerzego Gruzy w odcinku 14.-20. w 40-latku (1976-77), Fryderyka von Wallenrode u Marka Piestraka w odcinku 1., 5., 6., 9. serialu Przyłbice i kaptury (1985), majora Brooksa u Andrzeja Konica w odc. 2., 3., 7. w Pograniczu w ogniu (1988), docenta Józefa Stopczyka u Pawła Karpińskiego w serialu W Labiryncie (1988-90), Horsta Bednorza w Klanie (1997-2006), Sławomira Trzebuchowskiego w serii I i II filmu Matki, żony, kochanki (1996-98) Juliusza Machulskiego, supersierżanta Zdobysława Kawałka u Macieja Wojtyszki w Miodowych latach (1999-2003), hrabiego Barskiego w odc. 12.-15. Trędowatej (2000), Michała Kalitę w odc. 100., 101., 102., 108., 117., 118., 156. serialu Na dobre i na złe (2002-03), Adama Żukowskiego u Okiła Khamidowa w Pierwszej miłości (2004-06), Zygmunta Szarmacha w odc. 48., 49., 59., i 60. w Pensjonacie pod różą (2005), Emila Gilowskiego, wuja Marylki Baki w Złotopolskich (2002-06) i Japycza u Wojciecha Adamczyka w Ranchu (2006). Wystąpił również gościnnie jako pisarz w 39. odcinku Niani (2006) Jerzego Bogajewicza.
Aktor chętnie występował w etiudach szkolnych studentów łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej. Początkowo traktował udział w tych produkcjach jako dodatkową naukę aktorstwa filmowego i nazywał je "swoimi uniwersytetami". Zagrał m.in.: u Wasyla Mirczewa w Ćwiczeniu (1959), u Andrzeja Trzosa w Ludziach (1961), u Janusza Petelskiego w Cywilu (1981), u Ireneusza Musiałowicza w Kreacji (1990).
Wystąpił również w filmach dokumentalnych: u Grzegorza Jankowkiego i Jacka Szczerby w filmie 'Pociąg' 40 lat później (1998) i u Marii Waśko w Inne kino (1999).
Zagrał w ponad 140 filmach niemieckich (znakomicie władał językiem niemieckim) i u naszych zachodnich sąsiadów zyskał status gwiazdy. Występował również w produkcjach czechosłowackich, bułgarskich, francuskich i angielskich. Jego ważniejsze role w filmach i serialach zagranicznych to: Stefan Borawski u Janosa Veiczi w Die gefrorene Blitze (Zamrożone błyskawice, 1967), Wendorff u Petera Hagena w Folge einem Stern (1970), Robert Stone u Dusana Kleina w Lekce (Lekcja odwagi, 1971), Brooke u Ingrid Sander w Pygmalion XII (1971), Robert Huston u Todora Stojanowa w Stranen Dwuboj (1971), Pawlik u Egona Günthera w Die Schlüssel (Klucze, 1973), wujek Marian u Celino Bleiweissa w Mein blaue Vogel fliegt (1974), znajomy kompozytora u Horsta Seemanna w Beethoven - Tage aus einem Leben (1976), członek Komitetu Obywatelskiego u Franza Petera Wirtha w serialu telewizyjnym RFN Buddenbrooks (1979), profesor Leo Wilkers (główna rola) u Horsta E. Brandta w Des Drachems grauer ATEM (1979), Walden Dressler u Konrada Petzolda Die Schmuggler von Rajgorod (1979), Janek u Rudiego Kurza w serialu telewizyjnym Archiv des Todes (1980), Korrinth u Horsta Seemanna w Levins Mühle (Młyn Levina, 1980), Muller Voss u Dagmar Damek w Aus dem Franzosenzeit (1981), Ziemliński u Horsta Seemanna w serialu telewizyjnym Hotel Polan und seine Gäste (Hotel Polanów i jego goście, 1982) ojciec Konstancji u Waltera Becka w Der Prinz hinter den sieben Meeren (Za siedmioma morzami..., 1982), graf Petöfy u Christy Mühl w Franziska (1985), polski ksiądz u Boba Misiorowskiego w Beyond Forgiveness (Anioł śmierci, 1994), Podolski u Sorena Kragh-Jacobsena w The Island of Bird Street (1996).
W Teatrze Telewizji wystąpił m.in. w następujących rolach: Odrowąż u Jerzego Antczaka w Wiernej rzece (1960), Herman u Ireneusza Kanickiego w Damie pikowej (1964), Fitzgerald u Witolda Orzechowskiego w Osaczonym (1976), Nieznajomy u Krystyny Sznerr w Dwa grzyby w barszcz (1979), Ojciec u Janusza Kondratiuka w Carmilli (1980), Komisarz u Juliusza Janickiego w Każdemu co mu się należy od mafii (1980), Rokita u Janusz Dymka w Poszukiwany Albert Peryt (1984), Isabek u Tadeusza Junaka w Wejściu na Fudżi-jamę (1984), Skałłon u Grzegorza Królikiewicza w Sądzie nad Brzozowskim (1992), Alec Canevert u Michała Kwiecińskiego w Hotelu pod poległym Alpinistą (1993), Dyrektor Hagmajer u Janusza Wiśniewskiego w Podróży trzech króli (1994), Medyk I u Andrzeja Konica w Kochankach z klasztoru Valdemosa (1995), Nauczyciel tańca u Waldemara Śmigasiewicza w Pannie Molierównie (1995). U Janusza Majewskiego zagrał w 1995 Dr Grinsberga w Pacjentce i Artusa Somersa w Popołudniu na plaży. Wystąpił u Piotra Trzaskalskiego jako Ślepy w Żywocie łazika z Tormesu (1999). W 2000 zagrał Dyrektora Teatru u Stanisława Różewicza w Dragonie i Szymona Morleya w Żelaznej konstrukcji u Sylwestra Chęcińskiego. Wystąpił także w roli Dziadka u Piotra Mularuka w Panu Dwadrzewko (2004).
Właśnie Teatr Telewizji a nie film dał aktorowi możliwość wykreowania znakomitej roli, za którą uzyskał nagrodę. W 1998 Niemczyk odniósł duży sukces grając postać Hrabiego Bielińskiego w spektaklu Hrabia u Filipa Bajona.
Reżyser tak wypowiedział się o jego kreacji:
"Niemczyk znakomicie zagrał starego senatora, którego wszyscy uważają za zgorzkniałego niedołęgę. Dzięki jego finezyjnej grze hrabia Bieliński przeobraża się na naszych oczach w człowieka pełnego godności i charyzmy, imponującego przenikliwym umysłem i niezależnością. (...) Aktor potrafił stworzyć bogatą psychologicznie postać mędrca i człowieka honoru." ("Film", 2002 nr 12)
Jest bohaterem filmu dokumentalnego Marka Piestraka Zawodowiec (1994), na który złożyły się wywiady o nim ze znanymi osobami m.in. z Romanem Polańskim.
W 1998 roku w Łodzi, po odsłonięciu gwiazdy Niemczyka w Alei Gwiazd na ulicy Piotrkowskiej, uroczyście wręczono aktorowi koronę i berło jako królowi filmu polskiego. W 2002 roku odcisnął dłoń na Promenadzie Gwiazd podczas 7. Festiwalu Gwiazd w Międzyzdrojach. W 2004 uzyskał III miejsce w plebiscycie "Rzeczpospolitej" - "Złota Piątka".
Przez 53 lata właściwie nie schodził z filmowego planu; był chyba najbardziej zapracowanym aktorem w Polsce. Nazywano go "zawodowcem".
Nagrody:
- 1961 - Wyróżnienie za rolę Szeregowca Bamfortha w Błękitnym patrolu na 1. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w Kaliszu;
- 1962 - Srebrna Szpilka - nagroda w plebiscycie "Dziennika Łódzkiego";
- 1970 - Nagroda Państwowa NRD II stopnia za wybitne osiągnięcia artystyczne i rolę w filmie Czas życia (Zeit zu leben);
- 1999 - Krzyż Komandorski OOP; Nagroda Miasta Łodzi; Nagroda Aktorska na Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej za rolę Hrabiego Bielińskiego w spektaklu Hrabia w reżyserii Filipa Bajona;
- 2002 - "Złota Żaba" za wyjątkowy wkład w rozwój sztuki aktorskiej na festiwalu CAMERIMAGE w Łodzi;
- 2004 - Nagroda Specjalna - "Złote Szpilki" za całokształt twórczości telewizyjnej przyznana podczas uroczystości Telekamery 2004;
- 2006 - Nagroda Specjalna za poszukiwanie nowych form wyrazu w serialu Rancho na 7. Festiwalu Dobrego Humoru.
Opracowała: Halina Olczak-Moraczewska, grudzień 2006