STUDIA NAD ROSYJSKĄ GEOPOLITYKĄ STUDIA NAD ROSYJSKĄ GEOPOLITYKĄ redakcja naukowa Leszek Sykulski Częstochowa 2014 Recenzent: prof. dr hab. Bogusław Ślusarczyk Redakcja, korekta i adjustacja: Polskie Towarzystwo Geopolityczne Projekt okładki: Mateusz Lomber © Polskie Towarzystwo Geopolityczne Częstochowa 2014 ISBN 978-83-931924-5-8 Wydawca: Polskie Towarzystwo Geopolityczne Al. Pokoju 6/64 42-207 Częstochowa www.ptg.edu.pl, e-mail: ptg@ptg.edu.pl Wstęp Prezentowana monografia jest owocem starań badaczy skupionych wokół Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. Tematem przewodnim książki jest rosyjska geopolityka, rozumiana szeroko – jako paradygmat – w obrębie spraw międzynarodowych. Po defragmentacji Związku Sowieckiego, geopolityka stałą się ważnym elementem kształtowania świadomości rosyjskich elit politycznych, stąd poznanie różnych elementów składowych tej dziedziny wiedzy jest szczególnie istotne dla badania polityki rosyjskiej. W prezentowanym tomie Leszek Sykulski przedstawiania genezę rosyjskiego myślenia geopolitycznego. Piotr Wilczyński wskazuje na geograficzno-polityczną rolę surowców mineralnych w Rosji. Grzegorz Baziur przypomina, w jaki sposób doktryny polityczne wykorzystywane były jako uzasadnienie interwencji militarnych w Europie Środkowej i Wschodniej. Bartosz Gołąbek pokazuje wzrastające znaczenie rosyjskojęzycznego internetu dla zagadnień związanych z bezpieczeństwem. Kolejne dwa rozdziały poświęcone są problematyce kaukaskiej. Olga Wasiuta podjęła się analizy roli elit politycznych na Kaukazie Północnym, zaś Jarosław Kardaś przedstawił rywalizację rosyjsko-amerykańską na Kaukazie Południowym. Monografię zamyka rozdział autorstwa Marcina Halickiego na temat lokowania międzynarodowego kapitału na moskiewskiej Giełdzie Papierów Wartościowych i jego konsekwencji geoekonomicznych. Redaktor naukowy oraz autorzy dziękują P.T. Czytelnikom za zainteresowanie publikacją i pozostają otwarci na wszelkie uwagi oraz krytykę. (-) Leszek Sykulski 5 6 Leszek Sykulski GEZEZA ROSYJSKIEJ GEOPOLITYKI Wstęp Istota rosyjskiej refleksji o polityce w kategoriach przestrzennych jest czynnikiem bardzo ważnym dla zrozumienia zarówno drogi dziejowej Rosji, jak i współczesnej polityki prowadzonej przez Federację Rosyjską. Jak podkreślał jeden z prekursorów rosyjskiej geopolityki, historyk Gieorgij Wiernadski (1888-1973), kraj ten jest jednym z lepszych przykładów w historii na to, jak przestrzeń geograficzna wpływa na procesy polityczne, w tym na formułowanie celów i interesów państwa. Należy zachować tu wobec klasycznego determinizmu geograficznego. Przestrzeń nie determinuje polityki, lecz stanowi dla niej jedną z podstawowych aren, na której rozgrywana jest rywalizacja o władzę1. W rozwoju rosyjskiej ekspansji zarówno od czasów Iwana IV Groźnego, przez stworzenie Imperium Rosyjskiego przez Piotra I Wielkiego, aż po czasy Związku Sowieckiego, myślenie przestrzenne miało znacznie trudne do przecenienia. Rosyjska myśl geopolityczna jest niezwykle bogata i co bardzo ważne, jej geneza jest znacznie starsza niż tradycja samej geopolityki 1 J. Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką, ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 12. 7 akademickiej, która powstała pod koniec XIX wieku. Należy przy tym zaznaczyć, że geopolityka jest przede wszystkim wiedzą o władzy (potędze) w czasie i przestrzeni oraz nad przestrzenią wraz z jej wszelkimi zasobami (w tym ludzkimi). Z tego punktu widzenia jest wiedzą strategiczną. Co za tym idzie, dywagacje na temat jej statusu schodzą na drugi plan. Rosyjskie „myślenia przestrzenią” Władimir Kołosow (ur. 1953) to profesor geografii, specjalista w zakresie geografii politycznej i geopolityki, pracownik naukowy Instytutu Geografii Rosyjskiej Akademii Nauk)2, gdzie kierował jednostką organizacyjną pod nazwą Laboratorium Badań Geopolitycznych, a także (od sierpnia 2012 r.) prezydent Międzynarodowej Unii Geograficznej. Według rosyjskiego geografa, „geopolityka bada zależność zewnętrznej i wewnętrznej polityki państw oraz stosunków międzynarodowych od systemu powiązań politycznych, wojskowych i ekonomicznych, uwarunkowanych geograficznym położeniem państwa i jego regionów oraz innymi czynnikami fizycznoekonomiczno-geograficznymi. […] Tradycyjnie geopolitykę można rozpatrywać jako naukę o wpływie geoprzestrzeni na polityczne cele i interesy państwa”3. 2 http://igras.ru/ [12.01.2014] V. Kolossov, Rossiyskaya geopolitika: traditsionnyye kontseptsii i sovremennyye vyzovy, „Obshchestvennyye nauki i sovremennost” 1996, nr 3, s. 86. 3 8 Geopolityka jako autonomiczna dziedzina badań i refleksji nad polityką globalną narodziła się w Rosji pod koniec XIX wieku, podobnie jak na Zachodzie. Do prekursorów rosyjskiej geopolityki zaliczyć możemy m.in. Mikołaja Bierdiajewa (1874-1948), prawosławnego filozofa, który stworzył pojęcie „geografia rosyjskiej duszy” oraz ukuł stwierdzenie o „władzy przestrzeni nad rosyjską duszą”. Pisał m.in. „W człowieku rosyjskim nie ma ciasnoty człowieka europejskiego, koncentrującego swoją energię na małej przestrzeni duszy, nie ma tej ostrożności, ekonomii czasu i przestrzeni, intensywności kultury”4. Obok wspomnianego już wyżej G. Wiernadskiego, w swoich badaniach naukowych rolę geografii w rozwoju dziejowym Rosji i innych państw podkreślał np. Michaił Łomonosow (1711-1765), twórca Uniwersytetu Moskiewskiego. Ten wybitny uczony wskazywał na słabość ekonomiczną ówczesnej Rosji, której przyczyny upatrywał w braku otwartego dostępu do oceanów i co za tym idzie skierowaniu wymiany handlowej do wewnątrz kraju. Wówczas Ocean Arktyczny był uznawany za morze i nie miał znaczenia strategicznego, które posiada dziś. Możemy mówić nawet o doktrynie Łomonosowa programie (geo-)politycznym wolnego dostępu Rosji do 4 N. Berdayev, Sud’ba Rossii, Moskva 1990, s. 280-281. W oryg. V russkom cheloveke net uzosti yevropeyskogo cheloveka, kontsentriruyushchego energiyu na nebol'shom prostranstve dushi, net etoy raschetlivosti, ekonomii prostranstva i vremeni, intensivnosti kul'tury. 9 oceanów. Notabene, nazwiskiem rosyjskiego naukowca został nazwany grzbiet podmorski przebiegający pod biegunem północnym, odkryty w 1948 r. przez ekspedycję radziecką (nazwa została zaakceptowana w 1987 r. przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną). Po misji Arktyka-2007, władze w Moskwie uważają iż grzbiet jest przedłużeniem rosyjskiego szelfu kontynentalnego, a zatem Rosja ma prawo dostępu do surowców naturalnych sporej części Arktyki (ok. 1 mln km kw.)5. Co warte także podkreślenia, do koncepcji Łomonosowa będą powracali niektórzy politycy rosyjscy po 1991 r., postulujący np. „wyjście Rosji na Ocean Indyjski”. Wpływ myślenia przestrzennego na rosyjską politykę i naukę ma swoje głębokie korzenie. Miały także swoje istotne znacznie w takich koncepcjach jak słowianofilstwo czy panslawizm. Stąd w rozwoju rosyjskiej myśli geopolitycznej niemożliwe jest wytyczenie jednej początkowej daty. Można by powiedzieć, że myśl odwołująca się do związków przestrzeni i polityki jest tak samo stara jak Rosja, choć byłoby to znacznym uproszczeniem. Do właściwych twórców geopolityki rosyjskiej zaliczyć można Mikołaja Danielewskiego, Konstantego Leontiewa, Włodzimierza Łamańskiego, Lwa Miecznikowa, Wienamina Siemionowa Tien-Szańskiego i Aleksieja Wandama. 5 J. Potulski, Współczesne kierunki…, s. 15; www.interfax.ru, 20.09.2007. 10 Rosyjska geopolityka jako autonomiczna gałąź wiedzy rozwijała się bez większych przeszkód do okresu rewolucji październikowej, a nawet z pewnymi ograniczeniami do czasu II wojny światowej. Przez władze komunistyczne została ochrzczona mianem „nauki burżuazyjnej”, stąd jej uprawianie było zakazane w ZSRS. Choć sama nazwa zyskała pejoratywne konotacje i jej używanie było niemile widziane, to same badania geopolityczne sensu stricto były prowadzone, zwłaszcza w akademiach wojskowych. Badania geopolityczne w ZSRS obejmowały studia nad zachodnią myślą geopolityczną i geostrategiczną, a także formułowały podstawy koncepcyjne pod sowieckie doktryny politycznowojskowe. Geopolityka akademicka zaczęła się odradzać już w okresie pierestrojki. Jednak dopiero rozpad Związku Sowieckiego spowodował swoistą eksplozję mody na geopolitykę6. Z kwerendy autorskiej, przeprowadzonej w katalogach największych rosyjskich bibliotek naukowych, wynika, że w okresie 1991-2012 napisano w Rosji ponad sześćset książek poświęconych geopolityce (w otwartym obiegu), z tego kilkadziesiąt samych podręczników akademickich. Na formowanie się rosyjskiej geopolityki istotny wpływ miały zarówno środowiska naukowe, jak i środowiska intelektualne związane z kręgami politycznymi i wojskowymi. Wśród pierwszych duże znaczenie dla 6 Por. K. Grygajtis, Sowiecka geopolityka i geostrategia lat 19241953, Nysa 2011. 11 rozwoju nowoczesnej myśli geopolitycznej w Rosji wywarło Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, założone w 1845 r. Wśród jego działaczy znajdowali się zarówno przedstawiciele nauki, jak i wojska, którzy prowadzili także badania geopolityczne. Wśród wojskowych – w początkowym okresie rozwoju rosyjskiej geopolityki – na szczególne wyróżnienie zasługują Dymitr Milutin (1816-1912) i Andriej Snesariew (1865-1937)7. Milutin dosłużył się stopnia generałfeldmarszałka, w czasie swojej kariery pełnił funkcję ministra wojny, a także – po Kongresie Berlińskim 1878 r. – de facto odpowiadał za rosyjską politykę zagraniczną. W nauce zajmował się m.in. geografią wojenną. Snesariew był generał-lejtnantem, geografem wojennym i wojskowym teoretykiem. Kierował Akademią Sztabu Generalnego (dzisiejsza Akademia Wojskowa im. M. Frunzego). Napisał szereg prac istotnych dla rosyjskiej strategii i geopolityki. Zainteresowanie jego twórczością jest widoczne także po 1991 r. Jedna z najbardziej jego znanych książek „Filozofia wojny” została wydana ponownie w 2003 r. W swojej książce pt. „Krytyczne badania nad znaczeniem geografii wojennej i wojennej statystyki” (1846) wyłożył podstawy ówczesnej geopolityki rosyj7 Potulski Jakub, Rosyjska geopolityka jako problem poznawczy współczesnej politologii w Polsce, [w:] A. J. Chodurski, M. J. Malinowski (red.), Problemy badawcze i metodologiczne politologii w Polsce, Gdańsk 2006, s. 344-352. 12 skiej. Rosyjski generał wychodził z założenia o przeciwstawności mocarstw lądowych i morskich. Za głównego wroga Imperium Rosyjskiego uznał Wielką Brytanię. Główne założenia strategii opracowanej przez rosyjskiego generała skoncentrowane były na przeciwdziałaniu wpływom Londynu, zarówno w Europie (Bałkany), jak i w Azji (Azja Środkowa, Indie, Chiny, Persja). Jego spostrzeżenia i zalecenia strategiczne stały się fundamentem dla wielu późniejszych koncepcji rosyjskich i są popularne w Rosji po dziś dzień8. Niektórzy upatrują w nim ojca rosyjskiej geopolityki, ponieważ upowszechnił odwoływanie się do argumentacji geograficznej w polityce zagranicznej, posługiwał się pojęciami i kategoriami charakterystycznymi dla późniejszej geopolityki klasycznej, jak potęga, polityczne i wojskowe znaczenie kształtu granic, polityczne znaczenie położenia geograficznego, rozróżnienia na mocarstwa morskie i lądowe itp. Wydaje się jednak bardziej zasadnym przypisać to miano kolejnej postaci, omówionej poniżej9. Wśród członków Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, wywodzących się ze środowiska cywilnego, w początkowym okresie rozwoju rosyjskiej myśli geopolitycznej, wymienić należy przede wszystkim Wienamina 8 http://www.lib.csu.ru/vch/119/008.pdf [18.01.2014] V. I. Yakunin, E. I. Zelenev, i I. V Zeleneva, Rossiyskaya shkola geopolitiki (Sankt-Peterburg: Izdatelstvo S.-Petersburgskogo Universiteta, 2008), passim. 9 13 Siemionow Tien-Szańskiego (1870-1942). Był on synem znanego geografa i podróżnika Piotra Siemionowa TienSzańskiego (1827-1914), który kierował pierwszą wyprawą w góry Tien-Szan i za zasługi w eksploracji tego masywu, ukazem carskim z 1906 r., uzyskał dl siebie i swojego potomstwa prawo do noszenia przydomku „Tien-Szański”. Co warte podkreślenia ojciec i syn wspólnie pracowali naukowo nad wielotomową serią wydawniczą pt. „Rosja. Pełne geograficzne opisanie naszej ojczyzny (1899–1914). Wienamin był redaktorem naukowym poszczególnych tomów, zaś jego ojciec pełnił funkcję głównego redaktora – razem z Władimirem Łamańskim (1833-1914), notabene jednym z prekursorów eurazjanizmu – całej serii10. Wienamin Tien-Szański podążał w swoich badaniach za modnym wówczas tworzeniem syntez historycznych i geograficznych. Poszukiwał zależności między przestrzenią geograficzną a globalnymi procesami politycznymi na przestrzeni dziejów. Swoje najważniejsze teorie geopolityczne przedstawił w dwóch książkach: „O potężnym panowaniu terytorialnym w odniesieniu do Rosji: szkic z geografii politycznej” (1915) (ros. O mogushchestvennom territorial'nom vladenii primenitel'no k Rossii: ocherk po politicheskoy geografii) i „Obszar i kraj” (1928) (ros. Rayon i strana). Dzięki swoim bada10 J. Potulski, Wienamin Siemionow Tien-Szański jako twórca rosyjskiej szkoły geopolityki, „Przegląd Geopolityczny” 2009, t. 1, s. 4748. 14 niom stworzył własny model geopolityczny świata, który można porównać do koncepcji Heartlandu Halforda Mackindera (1861-1947). Za obszar kluczowy w rozwoju cywilizacji na przestrzeni dziejów Siemionow Tien-Szański uznał terytorium rozciągające się między równikiem a 45° szerokości geograficznej północnej. Na obszarze tym wyodrębnił trzy „wielkie zatoki oceaniczne” (ros. wielikije okeaniczeskije buchty), które – jego zdaniem – miały najważniejsze znaczenie w historii: Morze Karaibskie, Morze Śródziemne i Morze Chińskie (współcześnie rozdzielane na trzy morza: Żółte, Wschodnio-Chińskie i PołudniowoChińskie). Jego zdaniem pełne panowanie nad światem zdobędzie to mocarstwo, które rozciągnie swoją kontrolę nad tymi trzema „zatokami”11. Wienamin Siemionow Tien-Szański badał problematykę kontroli politycznej nad przestrzenią. Wyróżnił trzy podstawowe formy kontroli nad przestrzenią w historii świata: pierścieniową, punktową i kontynentalną. Pierwsza forma koncentrowała się na rozciąganiu kontroli nad wybrzeżami morskimi, tak aby przemienić dany akwen w morze wewnętrzne. Przykładem jest Imperium Rzymskie w starożytności czy Szwecja w XVII wieku. Druga forma charakteryzowała mocarstwa morskie, zwłaszcza zaś państwa wyspiarskie. Najlepszym przykładem jest Wielka Brytania, która zbudowała system zamorskich kolonii i baz morskich. Mankamentem tego 11 J. Potulski, Wienamin..., s. 49. 15 systemu, zdaniem rosyjskiego geopolityka, była styczność tych „punktów” z mocarstwami lądowymi, które dążyły do opanowania wybrzeży. Stąd rozwiązaniem stosowanym przez mocarstwa morskie było wykorzystywanie państw-buforów. Przykładem był np. Afganistan, który dla Wielkiej Brytanii stanowił bufor między Indiami a rosyjskim Turkiestanem. Ostatnią formą kontroli nad przestrzenią jest system „od morza do morza”, rozciągania władzy między morzami lub oceanami. Przykładem są Stany Zjednoczone czy Rosja 12. Jednym z ważniejszych nurtów intelektualnych, które wpłynęły na formowanie się nowoczesnej rosyjskiej myśli geopolitycznej, był bez wątpienia panslawizm. Jako symboliczny początek tej ideologii, wyrosłej z korzeni słowianofilstwa, uznać można II Zjazd Słowiański, który odbył się w Moskwie w 1867 r. Zjechała się na niego ówczesna elita intelektualna Cesarstwa Rosyjskiego, by wymienić choćby Iwana Aksakowa (18231886), Michaiła Katkowa (1818-1887), Władimira Łamańskiego (1833-1914) czy Fiodora Tiutczewa (18031873). Rosyjski paradygmat imperialny Panslawistą, który wywarł największe piętno na początkach rosyjskiej geopolityki i który w początkach rosyjskiej geopolityki akademickiej najpełniej sformuło12 Yakunin, Zelenev, i Zeleneva, Rossiyskaya shkola geopolitiki, 233–234. 16 wał nowoczesny „paradygmat imperialny” był Mikołaj Danilewski (1821-1885). Jego myśl cały czas jest żywa we współczesnej Rosji i stanowi nieodłączny element większości rosyjskich podręczników do geopolityki. Badacz ten był prekursorem nie tylko w Rosji, ale i w Europie podejścia cywilizacyjnego w badaniach historycznych. Można go uważać za ojca rosyjskiej nauki o cywilizacji. Co ciekawe, Danilewski nie posiadał formalnego wykształcenia humanistycznego. Studiował nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Sankt-Petersburskim, z których doktoryzował się w 1849 r. Po spędzeniu kilku miesięcy w więzieniu za udział w opozycyjnym wobec caratu akademickim kółku dyskusyjnym, zajął się badaniami geograficznymi, za które otrzymał nagrodę, a później złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W swoich wczesnych pracach zajmował się najpierw botaniką, by później podjąć badania klimatologiczne, etnograficzne, i wreszcie cywilizacyjne. Mikołaj Danilewski stworzył spójną doktrynę ideologii panslawistycznej. Swoje credo przedstawił w książce pt. „Europa i Rosja”, wydawanej najpierw w odcinkach w piśmie „Zorya” („Świt”), a następnie jako publikacja zwarta w roku 1871. Od tego czasu miała kilka wydań, a także wznowienia po 1991 r. Można ją śmiało określić, jeśli nie jako „biblię”, to na pewno „katechizm” panslawizmu i jedną z najważniejszych rosyjskich publikacji geopolitycznych II połowy XIX wieku. Tym jednak 17 obszarem, który przyniósł Danielewskiemu trwały wkład w naukę światową były badania nad cywilizacjami13. W swoich rozważaniach rosyjski myśliciel dokonał syntezy historyczno-geograficznej, wyodrębniając w rozwoju ludzkości główne „typy kulturowo-historyczne” (takim mianem określał cywilizacje). Dowodził, że rozwój ludzkości jest powodowany przez powstawanie, rozwój i upadek cywilizacji oraz tarcia między nimi. Jego zdaniem, najważniejsze wydarzenia dziejowe miały swój wyraźny kontekst kulturowy. Największe cywilizacje tworzyły zaś imperia. Za główne wyznaczniki cywilizacji uważał cztery obszary: religię, kulturę, ustrój polityczny i ustrój społeczno-ekonomiczny. Podkreślał, że nauka nie może być synonimem cywilizacji. Kładł nacisk na znaczenie czynników duchowych i psychologicznych oraz znaczenie tradycji w rozwoju społeczeństw. Rosyjski intelektualista wskazywał, iż rozwój dziejowy zachodzi poprzez tarcie i walkę między cywilizacjami. Wyprzedził tutaj rozważania Majewskiego, Spenglera, Toynbee’ego, Konecznego czy Huntingtona14. Danilewski w swojej pracy wymieniał jedenaście podstawowych typów kulturowo-historycznych, jakie rozwinęły się w dziejach: chiński, indyjski, egipski, starosemicki (nazywany także chaldejskim lub asyryjskobabilońsko-fenickim), nowosemicki (arabski), hebrajski, 13 M. Danilevski, Rossiya i Evropa, Moskva 1991. P. Eberhardt, Rosja i Europa według Mikołaja Danilewskiego, „Przegląd Geograficzny” 2012, t. 84, nr 4, s. 605. 14 18 irański, grecki, rzymski, romano-germański i słowiański (zob. rys. 1). To w ramach tych cywilizacji, według Danilewskiego, rozwijał się główny nurt dziejów ludzkości. Wyróżniał jeszcze dwa typy, które nie wykształciły się w sposób pełny: peruwiański i meksykański (sprzed europejskiej kolonizacji). Należy podkreślić, że cywilizację słowiańską uważał również za nie w pełni wykształconą, będącą bowiem dopiero na początku określania swoich ram. W tworzeniu się cywilizacji rosyjski filozof dostrzegał pewne prawidłowości, takie jak powstawanie w obrębie jednej grupy językowej, tworzenie oryginalnych ram światopoglądowych, tworzenie ich przez niezależne ośrodki polityczne czy fakt, że cywilizacja jest zawsze tworem ponadnarodowym i tworzy się poprzez związki różnych państw15. Autor „Rosji i Europy” wychodził z założenia, które dziś można by nazwać cywilizacyjnym policentryzmem. Sprzeciwiał się dominacji jednego typu kulturowo-historycznego. Był zwolennikiem zróżnicowania cywilizacyjnego świata. W swojej książce koncentrował się głównie na przeciwstawieniu sobie dwóch typów kulturowo-historycznych: romano-germańskiego i słowiańskiego. Danilewski wychodził z założenia, że cywilizacja słowiańska dopiero zaczyna się kształtować i nabierze ostateczną formę dopiero w starciu z cywilizacją europejską. 15 Tamże, s. 606-608. 19 „Europa i Rosja” to oprócz ideologii także konkretny projekt geopolityczny zawierający się w koncepcji stworzenia federacji słowiańskiej, którą Danilewski określał jako Związek Wszechsłowiański. W skład nowego imperium-cywilizacji, miały wchodzić – oprócz Imperium Rosyjskiego – także obszary zamieszkane przez Bułgarów, Serbów, Chorwatów, Słoweńców oraz Rumunia, Grecja, Węgry i cześć Azji Mniejszej wokół cieśnin Bosfor i Dardanele. Stolicą duchową nowego imperium miałby być Konstantynopol, odzyskany w wyniku wojny z Turcją. Danilewski trafnie przewidział konflikt z Imperium Otomańskim, który wybuchł sześć lat po opublikowaniu jego książki. Nie przyniósł jednak spodziewanych rezultatów. Co istotne, zdobycie Konstantynopola (Stambułu) miało mieć przede wszystkim wymiar symboliczny i być wprost nawiązaniem do dziedzictwa bizantyńskiego16. Autor „Rosji i Europy” nie trzymał się kurczowo podziałów fizyczno-geograficznych. Za ważniejsze uznawał podziały geokulturowe. Za Europę, cywilizacyjny Zachód uznawał obszar dominacji cywilizacji romano-germańskiej. Był przeciwny rozgraniczaniu Europy i Azji. Tą pierwszą uznawał za półwysep azjatycki. Zdaniem rosyjskiego geopolityka tworząca się cywilizacja słowiańska góruje nad cywilizacja zachodnią poprzez prymat ducha nad sprawami materialnymi. Wieszczył przy tym nieuchronny upadek Zachodu, który odrzucał 16 Tamże, s. 603-604. 20 dominację aspektów duchowych w życiu społecznopolitycznym. Wyprzedził tutaj o blisko pół wieku publikacje Oswalda Spenglera, piszącego o „zmierzchu Zachodu”. Trudno nie zauważyć niekonsekwencji w postulatach Danilewskiego dotyczących budowy cywilizacji słowiańskiej. Włączał do nie bowiem zarówno narody słowiańskie należące do kręgu tradycji prawosławnej, jak i te należące do zachodniego kręgu kulturowego. Co więcej postulował włączenie do niej narodów nie mających korzeni słowiańskich, jak choćby narody ugrofińskie czy Grecy. W tym przypadku kluczowy był po prostu czynnik, który nazwać możemy imperatywem imperialnym. Dominowała tutaj chłodna kalkulacja geopolityczna. Rosyjski myśliciel doskonale zdawał sobie sprawę z dominacji cywilizacji zachodniej na sporej części terytoriów, które chciał włączyć do Związku Wszechsłowiańskiego. W jego koncepcji, tereny te miały się stać obszarem konfrontacji cywilizacji romano-germańskiej i słowiańskiej. Specyficzny stosunek miał Danilewski wobec Polaków. Negatywnie odnosił się do tradycji szlacheckiej i silnych wpływów katolickich na ziemiach polskich. Wielokrotnie nazywał Polaków „renegatami słowiańszczyzny”, poddanymi wpływom cywilizacji romanogermańskiej. Obawiał się polskich czynników rewolucyjnych. Odwoływał się tutaj do tradycji powstania krakowskiego 1846 r. Koncepcja przedstawiona przez Mikołaja Danilewskiego wywarła silny wpływ na współcze21 snych mu myślicieli i następne pokolenia. Za jego uczniów uważali się m.in. Konstanty Leontiew czy Mikołaj Trubiecki. Nauki zawarte w „Europie i Rosji” miały także niemały wpływ na Lwa Gumilowa i oddziałują do dziś na rosyjską myśl geopolityczną, przede wszystkim na dominującą obecnie szkołę neoeurazjańską. Z punktu widzenia geopolitycznego, myśl Mikołaja Danilewskiego była nawet prekursorska względem koncepcji Halforda Mackindera. Rosyjski geopolityk już w latach sześćdziesiątych XIX wieku upatrywał w Rosji i w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej rdzeń Eurazji, a postulując budowę imperium kontynentalnego wyprzedził koncepcję Karla Haushofera17. Koncepcje Danielewskiego wpłynęły w sposób znaczący na nurt geopolityczny zwany eurazjanizmem i są do dziś szeroko wykorzystywane przez teoretyków Unii Euroazjatyckiej18. Zakończenie Wzrastające znaczenie koncepcji geopolitycznych w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej19 oraz dynamiczny rozwój geopolityki jako dyscypliny akademic17 Por. T. Stefaniuk, Danilewski: panslawizm i wielość cywilizacji, Lublin 2006. 18 Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyński (red.), Między historią, literaturą a polityką, Częstochowa 2009, s. 147-166. 19 Zob. np. L. Sykulski, Integracja polityczna Eurazji we współczesnej rosyjskiej myśli geopolitycznej, [w:] P. Eberhardt (red.), Studia nad geopolityką XX wieku, „Prace Geograficzne” nr 242, Warszawa 2013, s. 349-363. 22 kiej w Rosji po 1991 r., wpływają na poszukiwanie źródeł myślenia przestrzennego o polityce w tym kraju. Jak starano się udowodnić, geneza geopolitycznego stylu myślowego nad Wołgą jest długa i ściśle związana z imperialną wizją rozwoju rosyjskiego ośrodka siły. Warto zaznaczyć, że współczesna rosyjska geopolityka jest uprawiana w kategoriach znaczenie szerszych niż te, które zaprezentowano w tym rozdziale. Przede wszystkim staje się fundamentem nowej ideologii elit władzy, włączając w to współczesne koncepcje wojny informacyjnej. Bibliografia Berdayev N., Sud’ba Rossii, Moskva 1990, s. 280-281. Potulski J., Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką, ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 12. Danilevski M., Rossiya i Evropa, Moskva 1991. Eberhardt P., Rosja i Europa według Mikołaja Danilewskiego, „Przegląd Geograficzny” 2012, t. 84, nr 4, s. 605. Grygajtis K., Sowiecka geopolityka i geostrategia lat 1924-1953, Nysa 2011. Kolossov V., Rossiyskaya geopolitika: traditsionnyye kontseptsii i sovremennyye vyzovy, „Obshchestvennyye nauki i sovremennost” 1996, nr 3, s. 86. Potulski J., Rosyjska geopolityka jako problem poznawczy współczesnej politologii w Polsce, [w:] A. J. 23 Chodurski, M. J. Malinowski (red.), Problemy badawcze i metodologiczne politologii w Polsce, Gdańsk 2006, s. 344-352. Potulski J., Wienamin Siemionow Tien-Szański jako twórca rosyjskiej szkoły geopolityki, „Przegląd Geopolityczny” 2009, t. 1. Stefaniuk T., Danilewski: panslawizm i wielość cywilizacji, Lublin 2006. Sykulski L., Integracja polityczna Eurazji we współczesnej rosyjskiej myśli geopolitycznej, [w:] P. Eberhardt (red.), Studia nad geopolityką XX wieku, „Prace Geograficzne” nr 242, Warszawa 2013. Sykulski L., Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyński (red.), Między historią, literaturą a polityką, Częstochowa 2009. Yakunin V. I., Zelenev E. I., Zeleneva I. V., Rossiyskaya shkola geopolitiki, Sankt-Peterburg 2008. 24 Grzegorz Baziur „DOKTRYNA OGRANICZONEJ SUWERENNOŚCI” JAKO „UZASADNIENIE” GEOPOLITYCZNEJ I WOJSKOWEJ „OBRONY” SOWIECKIEJ STREFY WPŁYWÓW W EUROPIE ŚRODKOWEJ NA PRZYKŁADZIE „PRASKIEJ WIOSNY” W CZECHOSŁOWACJI W 1968 R. Wprowadzenie Po upadku bloku wschodniego w 1989 i rozpadzie Związku Sowieckiego w 1991 roku rozpoczęły się badania naukowe dotyczące funkcjonowania i systemu geopolitycznej, wojskowej i ekonomicznej zależności państw bloku od sowieckiego hegemona. Jeden z tych aspektów dotyczy zależności wojskowej państw satelickich od ZSRR. Jej przykładem był charakter sojuszu wojskowego krajów tzw. „wspólnoty socjalistycznej”, do którego obok Związku Sowieckiego weszły kraje satelickie: Polska, Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna, Węgry, Rumunia, Bułgaria i do 1968 r. – Albania; poza jego strukturą pozostała rządzona przez komunistów Jugosławia. Po 1989 r., na temat genezy i działalności Układu Warszawskiego oraz jego interwencji w Czechosłowacji w ramach operacji „Dunaj” ukazało się wiele publikacji. W niniejszym tekście ukazano na przykładzie wydarzeń 1968 r. w Czechosłowacji rzeczywistą rolę „sojuszu wojskowego”, w którym stroną decyzyjną był rząd Związku Sowieckiego i Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej. Wykorzystane w artykule opracowania historyczne badaczy czeskich, 25 słowackich i polskich, dotyczące lat 1968-1969 zostały podane w odsyłaczach. „Doktryna ograniczonej suwerenności” i jej konsekwencje Podpisany 14 maja 1955 r. w Warszawie przez delegacje ZSRR i państw satelickich Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej stanowił oficjalnie odpowiedź Moskwy i krajów zależnych na remilitaryzację Republiki Federalnej Niemiec i jej przyjęcie 6 maja 1955 r. do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Układ Warszawski został zarejestrowany w Sekretariacie Organizacji Narodów Zjednoczonych, jako sojusz obronny, działający zgodnie z artykułem 51 Karty Narodów Zjednoczonych20. Prawdziwe intencje podpisanego paktu „obronnego” Sowieci ujawnili na przełomie października i listopada 1956 r., kiedy oddziały Armii Radzieckiej, stacjonujące od 1945 r. na Węgrzech krwawo stłumiły Powstanie Węgierskie. Jego pacyfikacja był zarazem ostrzeżeniem ze strony Sowietów dla zbyt daleko posuniętych aspiracji wolnościowych społeczeństw państw satelickich. Jednocześnie Moskwa nieco „poluzowała” smycz zależności geopolitycznej krajów satelickich z typowo kolonialnej przed 1956 rokiem na rzecz „protektoratu”21. Obronie geopolityki ZSRR służyły również stacjonujące w części państw satelickich wojska sowieckie. Charakter ich stacjonowania celnie określił Mariusz Lesław Krogulski jako „sojuszniczą okupację”. Po 1945 r. w Polsce stacjonowa20 R. Kałużny, Układ Warszawski 1955-199177Ważniejsze wydarzenia w dziejach Układu Warszawskiego, „Zeszyty Naukowe WSOWL” 2008, nr 1 (147), s. 191. 21 Zob. K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Poznań 1990, s. 9-10. 26 ły oddziały Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej (PGWAR), analogicznie oddziały Centralnej GWAR były dyslokowane w latach 1945-1956 i 1968-1991 w Czechosłowacji, Południowej GWAR na Węgrzech i – jako głównej siły uderzeniowej na Europę Zachodnią – Zachodnia Grupa Wojsk Armii Radzieckiej w NRD. Głównym zadaniem tych Grup Armii Radzieckiej była ochrona geopolitycznych interesów ZSRR i strategicznych szlaków komunikacyjnych na zachód i południe. Drugim celem było zapewnienie spokoju społecznego, a w razie wybuchów niezadowolenia ze strony społeczeństw lub antykomunistycznego powstania – ich pacyfikacja, jako „kontrrewolucji” – w pojęciu Sowietów. Takie sytuacje miały miejsce w 1953 r. w NRD, w 1956 na Węgrzech i w 1968 r. w Czechosłowacji, a w 1956 r. i latach 1980-1981 wojska sowieckie stanowiły również zagrożenie dla przemian demokratycznych w Polsce. Po zaostrzeniu się sytuacji na granicy wewnątrz niemieckiej i wzniesieniu muru berlińskiego w sierpniu 1961 r., w Układzie Warszawskim zwiększono częstotliwość prowadzonych wspólnych ćwiczeń wojskowych, zaś Albania ograniczyła uczestnictwo w Pakcie, rezygnując z udziału manewrach22. Specyficzna była też kontrola sowiecka nad siłami zbrojnymi państw satelickich. Sowieci wykorzystali do tego celu utworzony jeszcze w latach czterdziestych XX w. Zarząd X Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej. Po utworzeniu Paktu Warszawskiego nie zmienił on swojej roli – dowództwa wojskowe państw zależnych musiały podawać Sowietom dokładne informacje o liczebności i dyslokacji ich jednostek w kraju, stanie uzbrojenia i technologiach wojskowych, przy 22 R. Kałużny, op. cit., s. 191-192. 27 jednoczesnym utrzymaniu w tajemnicy tych samych danych przez Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej, co wynikało z sowieckiego pojęcia bezpieczeństwa zbiorowego, jak i obowiązujących jeszcze formalnie zasad układów sojuszniczych z okresu drugiej wojny światowej. Oznaczało to, że obronne sojusze wojskowe jednoznaczne były skierowane przeciwko odrodzeniu się rewanżyzmu niemieckiego23. Powoli kształtowała się też zasada, którą w 1968 r. w ZSRR określono mianem „ograniczonej suwerenności”: państwa satelickie ZSRR posiadały ją wprawdzie w sprawach wewnętrznych, jednak kończyła się w sprawach nadrzędności interesów „wspólnoty państw socjalistycznych” nad interesami poszczególnych państw bloku wschodniego w polityce zagranicznej24. Symbolem rozumienia idei „suwerenności” państw socjalistycznych przez ZSRR po śmierci Stalina był los ruchu reformatorskiego w Czechosłowacji, zwany Praską Wiosną w 1968 r. Komunistyczna Partia Czechosłowacji od zamachu stanu, dokonanego przeciwko rządowi III Republiki Czechosłowackiej w lutym 1948 r. sprawowała niepodzielnie władzę w kraju. Trzeba też pamiętać, że np. w przeciwieństwie do Polski KPCz i Komunistyczna Partia Słowacji działały legalnie w latach 1920-1938, w okresie I Republiki. W czasie drugiej wojny światowej, kiedy to wojska niemieckie okupowały 23 J. Ślusarczyk, Układ Warszawski. Działalność polityczna (19551991), Warszawa 1992, s. 16; por. J. Tyranowski, Geneza i cele układów sojuszniczych europejskich państw socjalistycznych, w: Konsekwencje polityczne klęski III Rzeszy, Warszawa 1971, s. 176177. 24 Gen. Tadeusz Pióro był pierwszym przedstawicielem Wojska Polskiego w dowództwie Układu Warszawskiego w latach 19551958) – zob. T. Pióro, System dowodzenia był zwykłym kamuflażem, w: „Polska Zbrojna” 1998, nr 20, s. 19. 28 ziemie Czech i Moraw, tworząc w marcu 1939 r. z nich Protektorat, zaś 14 marca 1939 r. zostało utworzone Państwo Słowackie, partie lewicowe, głównie socjaliści i komuniści stanęły w dużej mierze na czele ruchu oporu. Po zakończeniu wojny rząd ZSRR zgodził się na powrót do proklamowanej 5 kwietnia 1945 r. w Koszycach III Republiki Czechosłowackiej władz Republiki w zamian za oddanie Sowietom obszaru Ukrainy Zakarpackiej25. Okres stalinowski w Czechosłowacji rozpoczął się z chwilą przechwycenia władzy przez KPCz pod kierownictwem Klementa Gottwalda, którego po śmierci w marcu 1953 r. zastąpił kolejny stalinowiec, Antonin Novotny. W latach 1948-1968 komunistyczne organa bezpieczeństwa aresztowały i postawiły przed sądami tysiące osób, zarówno kolaborantów, jak i uczestników antyniemieckiego ruchu oporu z lat 19381945, a także oficerów i żołnierzy wojsk czechosłowackich na Zachodzie, którzy wrócili po 1945 r. do kraju. W 1951 r. odbył się proces tzw. grupy Rudolfa Slansky`ego, polityków KPCz, których władze oskarżyły o zdradę kraju i „sprzyjanie burżuazyjnemu nacjonalizmowi żydowskiemu”, co wiązało się z oficjalną propagandą antysemicką w ZSRR i krajach satelickich. W latach 1951-1953 władze została przeprowadziły w Czechosłowacji brutalną kolektywizację rolnictwa i przejęły niemal cały przemysł. Stopniowo zlikwidowano też kościoły, niezależne życie kulturalne, czy organizacje młodzieżowe, jak np. w 1949 r. Junactvo i inne organizacje skautowe, działające w Czechach i na Słowacji, likwidując wszystkie społeczeństwo obywatelskie26. 25 26 R. Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2004, s. 8-9. Ibidem, s. 17-30. 29 Po śmierci Stalina, Republika Czechosłowacka, która od 1960 r. zmieniła nazwę na Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną nie przeszła procesu destalinizacji, podobnego do ZSRR, Polski i Węgier, a reformy społeczne, ekonomiczne i polityczne rozpoczęły się po objęciu 5 stycznia 1968 r. funkcji I sekretarza KC KPCz przez Słowaka, Aleksandra Dubčeka27. Skupił on wokół siebie grupę partyjnych reformatorów, a następnie przeforsować program zmian politycznych i gospodarczych, rozpoczynając je w marcu 1968 r. 27 Aleksander Dubček (1921-1992) był czechosłowackim działaczem komunistycznym. W latach 1929-1938 przebywał z rodzicami w ZSRR, a od 1939 r. należał od Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). Podczas drugiej wojny światowej uczestniczył w słowackim ruchu oporu, w okresie od sierpnia do listopada 1944 r. brał udział w narodowym powstaniu słowackim. W latach 1963-1968 był I sekretarzem Komitetu Centralnego (KC) Komunistycznej Partii Słowacji, w latach 1968-1969 I sekretarzem KC KPCz. Jako przywódca reformatorskiego skrzydła partii zainicjował reformy społeczno-polityczne i ekonomiczne w CSRS pod nazwą Praskiej Wiosny. W sierpniu 1968 r. wystąpił przeciw interwencji wojsk Układu Warszawskiego. Został internowany przez wojska sowieckie i podczas tzw. „rozmów normalizacyjnych” w Moskwie, zmuszony do podpisania protokołu legalizującego obecność obcych wojsk w Czechosłowacji. W 1969 ustąpił z funkcji I sekretarza KPCz, a w 1970 został usunięty z partii. Po 1970 utrzymywał kontakty z opozycją i występował z krytyką reżimu. Do 1989 znajdował się pod nadzorem Służby Bezpieczeństwa Państwa (StB). Po Aksamitnej Rewolucji 1989 r. powrócił na scenę polityczną: w latach 1989-1992 był przewodniczącym Zgromadzenia Federalnego Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej (do 1990 Zgromadzenia Federalnego Czechosłowackiej Republiki Federacyjnej), występując przeciwko podziałowi Czechosłowacji. W 1992 r. został przewodniczącym Partii Socjaldemokratycznej w Słowacji. Zginął w wypadku samochodowym 9 IX 1992 r. – zob. J. Uher, Alexander Dubček - život a doba, Košice 1999. 30 Ze względu na nadzieje i oczekiwania Czechów i Słowaków względem reform ruch zaczęto określać mianem Praskiej Wiosny (czes. Pražské jaro, słow. Pražská jar). Program reform był nazywany „polityką otwartych drzwi”, a ich założenia władze określały, jako „socjalizm z ludzką twarzą”. Władze zapowiedziały rozszerzenie swobód obywatelskich i wprowadzenie pluralizmu politycznego, a liberalizacja doprowadziła do powstania wielu grup nieformalnych, jak np. Klubu Zaangażowanych Bezpartyjnych. Ogłoszono również reformy gospodarcze, przeprowadzenie procesów rehabilitacyjnych osób skazanych na kary śmierci lub więzienia w procesach politycznych lat 1949-1954 i ukaranie ich organizatorów, jak również zniesienie cenzury. Zarówno demokratyzacja systemu, wyrażona w idei „socjalizmu z ludzką twarzą” (czes. socialismus s lidskou tváří), jak również reformy społeczno-polityczne i ekonomiczne, które zaczęły wprowadzać władze pod przewodnictwem A. Dubčeka stały się tematem serii spotkań przywódców partyjnych Państw Stron-Układu Warszawskiego, których partyjni przywódcy wyrażali zaniepokojenie sytuacją społecznopolityczną w Czechosłowacji. Już podczas pierwszego spotkania ówczesnego I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Władysława Gomułki z Dubčekiem w Ostrawie, do którego doszło w lutym 1968 r. Gomułka wyrażał zaniepokojenie tymi, bliżej „mu nieznanymi zmianami”28. O ile do 23 marca Gomułka zgadzał się z tezami antystalinowskimi zmian w Republice Czechosłowackiej, to po spotkania przywódców bloku wschodniego w Dreźnie 23 28 P. Machcewicz, „Do diabła z suwerennością”. Władysław Gomułka wobec praskiej wiosny, w: Wokół Praskiej Wiosny. Polska i Czechosłowacja w 1968 roku, Warszawa 2004, s. 59-60. 31 marca 1968 r. diametralnie zmienił zdanie. Na spotkaniu w Dreźnie sekretarz generalny Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Leonid Breżniew w wygłoszonym przemówieniu określił sytuację w Czechosłowacji mianem „kontrrewolucji”, a jego ocenę sytuacji poparli go pozostali uczestnicy rozmów, z wyjątkiem przedstawicieli KPCz29. Dyskusję zakończył minister spraw zagranicznych ZSRR, Aleksiej Kosygin, który otwarcie ostrzegł delegację czechosłowacką: „Sprawa Czechosłowacji jest naszą wspólną sprawą i my nie oddamy jej naszemu wrogowi, koszty nie grają roli”30. W ciągu następnych tygodni krytyka władz czechosłowackich ze strony Kremla i jego państw satelickich stawała się coraz ostrzejsza. W kwietniu W. Gomułka zażądał likwidacji reform Praskiej Wiosny drogą interwencji wojsk PaństwStron Układu Warszawskiego. Jej oficjalnym pretekstem miało być „szerzenie się poglądów rewizjonistycznych” w KPCz. W związku z „kontrrewolucyjną sytuacją” – jak określano Praską Wiosnę w większości państw bloku wschodniego – na polecenie rządu sowieckiego rozpoczęły się przygotowania do interwencji zbrojnej w Czechosłowacji, nadając jej kryptonim 29 1968, 23. březen, Drážďany. - Stenografický záznam porady šesti komunistických stran v Drážďanech 23. března 1968, věnované událostem v Československu po lednovém plénu ÚV KSČ, s. 10-18, in.: I. Pecka, J. Belda, J. Hoppe, Občanska společnost 1967-1970. Sociální organismy a hnutí Pražského jara 1967-1970, Praha 1998; por. R. Kwapis, op. cit., s. 56; zob. też: J. Pauer, Praha 1968. Vypád Varšavské smlovy. Pozadí-plánování-provedení, Praha 2004, s. 3444. 30 Zob. J. Vondarová, Praska Wiosna a Moskwa, w: Wokół Praskiej Wiosny..., op. cit., s. 47. 32 „Dunaj”31. W dniu 8 maja w Moskwie na kolejnym spotkaniu pierwszych sekretarzy, tym razem już bez udziału delegacji czechosłowackiej Breżniew mówił o sytuacji w Czechosłowacji: „Zdaniem naszego Biura Politycznego, nie można rozpatrywać problemu czechosłowackiego w oderwaniu od walki naszych wrogów, trzeba widzieć skalę tej walki, jej charakter, metody walki ideologicznej Zachodu, metody wrogów, którzy działają w Czechosłowacji, którzy usiłują działać przeciwko naszemu obozowi”32. Na tym spotkaniu przywódcy krajów satelickich mówili też o zorganizowaniu w terytorium Czechosłowacji manewrów wojsk Układu Warszawskiego, jako demonstracji siły bloku wschodniego i wsparcia dla sił zachowawczych w KPCz. Odbyły się one w dniach 10-17 maja na terenie Polski, a wzięło w nich udział 80 tys. żołnierzy LWP i AR oraz 2600 czołgów. W tym samym czasie podobne ćwiczenia, w których brało udział 60 tys. żołnierzy NAL NRD i AR oraz 1800 czołgów miały miejsce w NRD; po ich zakończeniu wojska pozostały nad granicami z Czechosłowacją33. W odpowiedzi na oświadczenie z Drezna, krytykę reform przez rządy Państw-Stron Układu Warszawskiego w Moskwie i poczucie bezpośredniego zagrożenia procesu demokratyzacji Ludvik Vaculik opublikował w czerwcu 1968 r. w czterech gazetach manifest „2000 słów”. Autor poddał w nim krytyce rządy komunistyczne w latach 1948-1968, i we- 31 P. Machcewicz, op. cit., s. 64. J. Pauer, op. cit., s. 72-73; zob. też: 45 lat temu wojska Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji – http://www.rp.pl/artykul/1039956.html?print=tak&p=0 [dostęp: 5 III 2014]. 33 Ibidem. 32 33 zwał społeczeństwo do poparcia reform34. W tekście Manifestu Vaculik pisał m.in.: „U jego steru [władzy] znaleźli się niewłaściwi ludzie. Ich brak wystarczającego doświadczenia w rządzeniu państwem, znajomości rzeczy czy wykształcenia filozoficznego nie miałby takiego znaczenia, gdyby mieli więcej zwyczajnej mądrości i uczciwości, (…) i dopuścili do stopniowego przejęcia swych stanowisk ludzi bardziej zdolnych”, w których chodziło o władzę w państwie. Dalej stwierdził, że: „Wewnętrzne stosunki w partii komunistycznej były wzorem i przyczyną tych samych stosunków w państwie. Powiązanie z państwem doprowadziło do utraty tej zalety, jaką stanowił jej dystans wobec władzy wykonawczej. (…) prawo utraciło autorytet”35. Chodziło o negatywny wpływ partii na sądownictwo w Czechosłowacji, czego skutkiem jest brak poszanowania dla prawa. Zwolennicy Praskiej Wiosny chcieli zarówno doboru ludzi na stanowiska państwowe według kompetencji, jak i zmiany stosunków prawnych w CSRS. W swojej reakcji na publikację „2000 słów” „Prezydium KC KPCz zdecydowało się na przyjęcie kompromisowego stanowiska. Manifest uznano za nieodpowiedzialny akt polityczny, ale dopuszczono możliwość kierowania się przez jego autora dobrymi intencjami”36. Nie zabrakło chęci ze strony władz CSRS, ale groźba rewizjonizmu systemu komunistycznego sprawiła, że rząd ZSRR, przy poparciu Państw-Stron Układu Warszawskiego 34 R. Kwapis, op. cit., s. 166. Ibidem, s. 197; por. L. Vaculik, 2000 słów skierowanych do robotników, rolników, urzędników, artystów i wszystkich, w: Rewolucje 1968, red. M. Jurkiewicz, J. Pieńkos, Warszawa 2008, s. 182. 36 R. Kwapis, op. cit., s. 170. 35 34 wprowadził wojska swoje i sojusznicze na terytorium Czechosłowacji w sierpniu 1968 r. Podczas następnych rozmów, do których doszło 14-15 lipca 1968 r. w Warszawie, przywódcy partii komunistycznych dyskutowali już otwarcie o „konieczności” wojskowej interwencji w Czechosłowacji. Ówczesny I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka wyraził opinię, iż na terenie CSRS odbywa się „… pokojowy proces przekształcania państwa socjalistycznego w republikę typu burżuazyjnego”37, natomiast L. Breżniew stwierdził: „Jeżeli realna stała się groźba przekształcenia partii komunistycznej Czechosłowacji w jakąś inną organizację – w partię socjaldemokratyczną czy drobnoburżuazyjną – to to już godzi w interesy nie tylko komunistów czechosłowackich, nie tylko narodu czechosłowackiego, ale godzi w interesy całego systemu socjalistycznego, całego ruchu komunistycznego. Taki bieg wydarzeń mamy prawo rozpatrywać, jako bezpośrednie niebezpieczeństwo dla światowych pozycji socjalizmu, niebezpieczeństwo dla wszystkich naszych krajów i próby przeciwstawienia się temu nie mogą być rozpatrywane jako ingerencja w sprawy wewnętrzne Czechosłowacji”38. Teza, sekretarza generalnego KPZR, L. Breżniewa została określona „doktryną Breżniewa” lub „doktryną ograniczonej suwerenności”, stając się obowiązującą wykładnią sowieckiej polityki zagranicznej do czasu wymuszonej przez sytuację w ZSRR pierestrojki Michaiła Gorbaczowa. Jej zasady zakładały ograniczoną suwerenność państw bloku wschodniego, dopuszczając zbrojną interwencję ZSRR i krajów „demokracji ludowej” w państwie, w którym zdaniem 37 38 Ibidem. J. Pauer, op. cit., s. 106-110. 35 Moskwy zagrożone zostały „podstawy socjalizmu”39. W liście przesłanym przez uczestników warszawskiego spotkania do KC KPCz, wyrażającym głęboki niepokój w związku z „ofensywą reakcji przeciwko Waszej partii” znalazło się również ostatnie ostrzeżenie, skierowane do kierownictwa KPCz: „Nigdy nie dopuścimy, aby imperializm w sposób pokojowy czy niepokojowy, od wewnątrz czy od zewnątrz, dokonał wyłomu w systemie socjalistycznym i zmienił na swą korzyść układ sił w Europie”40. Inną formą nacisków na rząd CSRS, jak i okazją do przygotowania interwencji, były ćwiczenia wojskowe na dużą skalę, które wojska sowieckie przeprowadzały od maja 1968 r., zbliżając się do granic Czechosłowacji. Od 20 czerwca do połowy lipca 1968 r. zgodnie z decyzją Moskwy, na terenie Czechosłowacji przeprowadzona została operacja „Szumawa”, w której obok wojsk sowieckich uczestniczyły również jednostki Wojska Polskiego. Rozmowy sowieckoczechosłowackie, do których doszło 29 lipca 1968 r. w Černej nad Cisą, jak i spotkanie przywódców sześciu państw Układu Warszawskiego w Bratysławie 3 sierpnia stwarzały wrażenie, że rząd ZSRR mimo wszystko nie będzie dążył do dalszej eskalacji konfliktu. Była to gra pozorów, trwająca do rozpoczęcia operacji „Dunaj”, której celem było „uśpienie czujno- 39 45 lat temu wojska Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji - http://www.rp.pl/artykul/1039956.html?print=tak&p=0 [dostęp: 5 III 2014]. 40 1968, 15. červenec, Varšava. - Dopis pěti komunistických a dělnických stran ústřednímu výboru KSČ (tzv. varšavský dopis), in: I. Pecka, J. Belda, J. Hoppe, Občanska společnost 1967-1970. Sociální organismy a hnutí Pražského jara 1967-1970, Praha 1998. 36 ści” władz czechosłowackich wobec przygotowań Układu Warszawskiego do interwencji wojskowej w tym kraju41. W nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 r. wojska Związku Sowieckiego, Polski, Węgier i Bułgarii wkroczyły do Czechosłowacji, a jako odwód stały nad granicą zachodnią w gotowości bojowej oddziały wojsk Narodowej Armii Ludowej NRD, które jednak nie weszły do Czechosłowacji w obawie przed antyniemieckim powstaniem i przypomnieniem sytuacji z jesieni 1938 r. Siły inwazyjne liczyły łącznie 27 dywizji, liczących 300 tys. żołnierzy, liczba których wzrosła ostatecznie do 800 tys. żołnierzy, 7500 czołgów, 2000 dział oraz 1000 samolotów i helikopterów bojowych. Wśród nich znalazły się jednostki 2 Armii WP, które liczyły 26 tys. żołnierzy, 600 czołgów, 450 dział i 3 tys. samochodów i okupowały obszar 20 tys. km²42. Stanowiska w sprawie inwazji na Czechosłowację nie podzielały Jugosławia, Albania i Rumunia, co oznaczało podziały w światowym ruchu komunistycznym43. W ciągu kilkudziesięciu godzin wojska inwazyjne Układu Warszawskiego opanowały wyznaczone pozycje i miejscowości na terytorium Czechosłowacji. W sytuacji braku szans na zbrojny opór ze strony otoczonych przez odziały interwentów wojsk czechosłowackich, jak i wobec miażdżącej wręcz ich przewagi prezydent Czechosłowacji gen. Ludvik Svoboda wydał armii rozkaz pozostania w koszarach. Około 41 J. Pauer, op. cit., s. 122-123, s. 162-188; por. R. Kwapis, op. cit., s. 221-222; zob. też: J. Ślusarczyk, op. cit., s. 122-123. 42 J. Pauer, op. cit., s. 188. Na temat przygotowań LWP do interwencji i jego udziału w operacji „Dunaj” – zob. P. Piotrowski, Udział Wojska Polskiego w interwencji w Czechosłowacji, w: Wokół Praskiej Wiosny..., op. cit., s. 97-106. 43 Zob. A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1945-1990, Warszawa 1994, s. 145. 37 2.00 w nocy Prezydium KC KPCz na falach Radia Czechosłowackiego ogłosiło odezwę w sprawie inwazji wojsk Układu Warszawskiego stwierdzając, że: „…akt ten nie tylko jest sprzeczny z podstawowymi zasadami stosunków między państwami socjalistycznymi, ale także koliduje z elementarnymi normami prawa międzynarodowego”, wzywając równocześnie obywateli CSRS, „…aby zachowali spokój i nie stawiali oporu wkraczającym wojskom, ponieważ obrona naszych granic nie jest teraz możliwa”44. Władze potwierdziły, że wojska czechosłowackie, StB i milicja nie otrzymały rozkazu obrony kraju. Rano, 21 sierpnia media państw biorących udział w zbrojnej interwencji informowały obywateli i całą międzynarodową opinię publiczną, że wojska sojusznicze udzielają pomocy Czechosłowacji na prośbę członków KC KPCz i części władz czechosłowackich, których nazwisk nie podano. Część czołowych przedstawicieli władz czechosłowackich, w tym m.in. I sekretarz KC Aleksander Dubček, premier Oldřich Černik i przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, Josef Smrkovsky została zatrzymana przez oddziały wojsk sowieckich, a potem przetransportowana drogą lotniczą do Moskwy, gdzie rozpoczęły się tzw. „rozmowy normalizacyjne”, podczas których Leonid Breżniew osobiście próbował przekonać ich do zrozumienia senesu interwencji i udzielenia jej poparcia. Tymczasem w Pradze i innych miastach Czechosłowacji społeczeństwo spontanicznie zaczęło organizować manifestacje i różne formy oporu przeciwko inwazji wojsk Układu 44 1968, 21. srpen, Praha. - Prohlášení předsednictva ústředního výboru KSČ k obsazení Československa vojsky pěti států Varšavské smlouvy, in.: I. Pecka, J. Belda, J. Hoppe, Občanska společnost 1967-1970. Sociální organismy a hnutí Pražského jara 1967-1970, Praha 1998; por. J. Pauer, op. cit., s. 188-236. 38 Warszawskiego i okupacji kraju. Deklaracje potępiające obcą interwencje wydawały najwyższe organy władz państwowych i partyjnych, zakłady pracy, a także różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia. Z inicjatywy władz lokalnych były usuwane pomniki „wdzięczności” Armii Czerwonej, jak np. w Mielniku, Pilźnie i Rokycanach, zmieniane nazwy ulic, usuwano komunistycznych patronów szkół i zakładów pracy. Takie wypadki miały miejsce np. w Kladnie – nazwę Huty im. Koniewa zmieniono na Starą Hutę Kladno, Kopalnię Węgla Kamiennego „Koniew” na „22 lipca”, a Zakłady Przyjaźni Czechosłowacko-Radzieckiej w Zalužli na Zakłady Chemiczne. Do spontanicznego ruchu oporu włączyli się też kolejarze, którzy, zwłaszcza na początku operacji „Dunaj”, blokowali kolejowe transporty wojsk interwencyjnych. Dopiero w wyniku protestów sowieckich i groźby obsadzenia linii kolejowych CSRS przez wojska sowieckie zakończono tę formę protestów. Zdarzały się też wypadki dezercji żołnierzy Czechosłowackiej Armii Ludowej, głównie wojsk pogranicznych, których żołnierze uciekali głównie do Republiki Federalnej Niemiec i Austrii45. Ponadto Czesi i Słowacy odwracali drogowskazy w celu zmylenia kierunków dróg dla wojsk interwentów, rozrzucali ulotki i malowali napisy o treści antysowieckiej i antyokupacyjnej, modlili się w miejscach śmierci osób, które zginęły od kul, śpiewali antysowieckie piosenki, jak np. Běž domů, Ivane, wyśmiewając w ich treści okupacyjne wojska. Ludność budowała barykady, ale również gorączkowo wykupywała towary pierwszej potrzeby, jak żywność, czy artykuły 45 P. Piotrowski, W nocy z wtorku na środę, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2003, nr 8-9, s. 56, 60. 39 higieniczne. I chyba rzecz najważniejsza, jaka pozostała w CSRS po inwazji 1968 r. – zakończył się okres „sielskiej przyjaźni” czechosłowacko-sowieckiej, nie mówiąc już o wrogich postawach społeczeństwa czechosłowackiego wobec żołnierzy Wojska Polskiego, interweniujących w ramach operacji „Dunaj”. Dla wielu Czechów – zwłaszcza na Śląsku Cieszyńskim – wkroczenie oddziałów polskich przypomniało podobne wydarzenia z jesieni 1938 r., kiedy to Polska wykorzystała kryzys monachijski do zajęcia Zaolzia i jego włączenia w granice II Rzeczypospolitej46. Dochodziło do walk z wojskami okupacyjnymi, w wyniku których zginęło doprowadziły do śmierci 90 osób, głownie w Pradze, ponad 800 zostało rannych, w tym ponad 300 ciężko47. Zgodnie z podjętą nad ranem 21 sierpnia decyzją Aleksandra Dubčeka, 22 sierpnia w zakładach ČTK „Sokolovo”, w dzielnicy Pragi – Vysočanach rozpoczął się tajny XIV Nadzwyczajny Zjazd KPCz. Jego ochronę tworzyli robotnicy fabryki i milicja. Mimo obaw, że zjazd zostanie rozbity przez oddziały wojsk interwencyjnych, spośród 1543 delegatów na zjazd przyjechało 1219, tj. 79 proc. Jedynie z organizacji wojskowych i spośród delegatów ze Słowacji odsetek był mniejszy – w wypadku delegatów słowackich, 26 sierpnia rozpoczynał się zjazd Komunistycznej Partii Słowacji, zaś jej I 46 Zob. J. Kalous, Reakcje społeczeństwa czechosłowackiego na udział Polski w interwencji 1968 roku, w: Wokół Praskiej Wiosny..., op. cit., s. 117-137; por. J. Pernes, Opór społeczeństwa czechosłowackiego wobec interwencji, w: ibidem, s. 138-142; zob. też: Ł. Kamiński, Zhańbione imie Polski na długie lata, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2003, nr 8-9, s. 61. 47 45 lat temu wojska Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji - http://www.rp.pl/artykul/1039956.html?print=tak&p=0 [dostęp: 5 III 2014]. 40 sekretarz, Gustáv Husák uważał, że w warunkach interwencji XIV zjazd KPCz zostanie rozbity, a Słowacy mogli wykorzystać istniejącą sytuację do artykulacji swoich postulatów narodowych48. W odezwie uchwalonej przez delegatów stwierdził: „Zjazd zdecydowanie żąda, aby zostały natychmiast stworzone normalne warunki do działalności wszystkich organów konstytucyjnych i politycznych i aby zostali natychmiast uwolnieni zatrzymani działacze oraz aby umożliwiono im pełnienie ich funkcji. (…) Stan, który nastał w naszym kraju dwudziestego pierwszego sierpnia, nie może być trwały. Socjalistyczna Czechosłowacja nigdy nie przyjmie ani wojskowej administracji okupacyjnej, ani krajowej władzy okupacyjnej, która by opierała się na siłach okupantów”49. 22 sierpnia przeciwko interwencji w całym kraju odbył się jednogodzinny strajk powszechny. Postawa czechosłowackich władz i społeczeństwa uniemożliwiła władzom sowieckim utworzenie „rządu robotniczo-chłopskiego”, całkowicie podporządkowanego Moskwie, na wzór „robotniczego rządu Kadara” z okresu Powstania Węgierskiego z 1956 r. Na Kremlu podjęto negocjacje z przewiezionymi tam politykami czechosłowackimi i przybyłą do Moskwy delegacją z prezydentem Svobodą. W wyniku rozmów trwających od 23 do 26 sierpnia strona czechosłowacka zmuszona została szantażem i groźbami do ustępstw, m.in. unieważniła uchwały XIV Zjazdu KPCz, przywróciła cenzurę, jak również wycofała „sprawę Czechosłowacji” z 48 Z. Hejzlar, Praha v stinu Stalina a Brežnéva, Prace, Praha 1991, s. 133; por. R. Kwapis, op. cit., s. 236-237. 49 45 lat temu wojska Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji - http://www.rp.pl/artykul/1039956.html?print=tak&p=0 [dostęp: 5 III 2014]. 41 forum Rady Bezpieczeństwa ONZ. Porozumienie oznaczało też zgodę na powrót do kraju wojsk sowieckich oraz zmiany personalne we władzach państwowych i partyjnych50. Jak pisał Andrzej Krawczyk: „W aparacie partyjno-państwowym wymieniono w ciągu roku dwa tysiące ludzi. Awansowani na miejsce wyrzuconych mieli przywrócić totalny styl kierowania życiem publicznym. Żadna dziedzina życia: sport, muzyka, czas wolny, nie mogła pozostać poza polityczną kontrolą. Nowa generacja aparatczyków, zachłanna na przywileje władzy, zaprowadziła w Czechosłowacji reżim w swej twardości i doktrynerstwie porównywalny jedynie z NRD. Tworzenie nowej rzeczywistości i represje posierpniowe trwały przez trzy lata (1969-1972). Rządzący paradoksalnie nazwali ten proces przywracaniem normalności i normalizacją”51. W jej okresie uczestnicy „Praskiej Wiosny” byli represjonowani, wielu wyrzucono z pracy, a kilkadziesiąt tysięcy Czechów i Słowaków wyemigrowało za granicę. Dramatyczny protest przeciwko okupacji stanowiły trzy akty samospalenia, do których doszło w 1969 r.: 16 stycznia w centrum Pragi podpalił się dwudziestoletni student Jan Palach, w lutym Jan Zajic, a w kwietniu na placu w Jihlavie podpalił się Evzen Ploček. Do wielkich i spontanicznych manifestacji antysowieckich doszło w nocy 28/29 marca 1969 r., po zwycięstwie reprezentacji pod wodzą Jozefa Golonki nad reprezentacją 50 1968, 26. srpen, Moskva. - Protokol z jednání delegací SSSR a ČSSR 23.-26. srpna v Moskvě, in.: in: I. Pecka, J. Belda, J. Hoppe, Občanska společnost 1967-1970. Sociální organismy a hnutí Pražského jara 1967-1970, Praha 1998; por. J. Pauer, op. cit., s. 275-278. 51 45 lat temu wojska Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji - http://www.rp.pl/artykul/1039956.html?print=tak&p=0 [dostęp: 5 III 2014]; por. J. Pauer, op. cit., s. 285-321. 42 ZSRR podczas Mistrzostw Świata w hokeju na lodzie. Do poważnych starć z milicją i funkcjonariuszami ŠtB doszło również w pierwszą rocznicę interwencji, w sierpniu 1969 r. W wyniku brutalnej akcji milicji i Bezpieczeństwa Państwowego zginęło pięć osób, kilkadziesiąt zostało ciężko rannych, a wielu demonstrantów zostało aresztowanych i pobitych52. W proteście przeciwko inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację 8 września 1968 r. w czasie uroczystości dożynkowych na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie podpalił się Ryszard Siwiec, który w wyniku oparzeń zmarł po kilku dniach w szpitalu. Ten b. żołnierz Armii Krajowej przed podpaleniem się rozwinął flagę biało-czerwoną z napisem „Za naszą i waszą wolność”. Interwencja w Czechosłowacji spotkała się z deklaratywnym potępieniem państw zachodnich, jednak nie spowodowała poważnych działań wobec Związku Sowieckiego, tym bardziej, że wysłannikom rządu ZSRR w Waszyngtonie, Brukseli, Bonn, czy Londynie udało się przekonać polityków zachodnich, że Sowieci nie wyjdą poza granice strefy wpływów53. Na temat postawy USA wobec interwencji pisał Wojciech Roszkowski: „Prezydent USA Johnson protestował wprawdzie w imieniu „sumienia świata”, ale w kontekście wojny wietnamskiej głos jego nie brzmiał zbyt silnie. Johnson przeprowadził poza tym rutynową rozmowę z ambasadorem ZSRR i w istocie pogodził się z faktami. Oznaczało to desinteressement Waszyngtonu wobec spraw Europy Wschodniej”54. Z kolei Andrzej Paczkowski zwracał uwagę, że: „Dla wielu 52 J. Madry, Sovĕtská okupace Československa, jeho normalizace v letech 1969-1970 a role ozbrojených sil, Praha 1994, s. 108-115. 53 Ibidem, s. 8-10. 54 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski, Londyn 1991, s. 43 środowisk lewicowych, także komunistycznych, zbrojna interwencja i likwidacja „praskiej wiosny” były dowodem, że nadzieje na stopniowe zmiany systemu są płonne. Przynajmniej dopóki nie zainicjuje ich Kreml (…) Czołgi na Vaclavskim Namesti stratowały wizję „socjalizmu o ludzkiej twarzy”55. Ważny był też aspekt wojskowy interwencji – jak podkreślił Andrzej Paczkowski - operacja „Dunaj” umożliwiła Sowietom dyslokację w Czechosłowacji liczebnie potężnej Centralnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, która wypełniała istniejącą od czasu wycofania wojsk z Austrii i Czechosłowacji w 1955 r. lukę operacyjną. Okupację Czechosłowacji przez wojska Armii Radzieckiej sankcjonowała umowa sowieckoczechosłowacka o „tymczasowym” stacjonowaniu wojsk sowieckich na jej terytorium, zawarta 16 października 1968 r., a zatwierdzona dwa dni później przez Zgromadzenie Federalne56. Wojska sowieckie okupowały CSRS do wycofania ich już z powstałej w 1990 r. Czecho-Słowackiej Republiki Federalnej w lipcu 1991 r.57. 55 A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski, Warszawa 2005, s. 243. J. Madry, op. cit., s. 22-23; por. P. Borza, Sovietska armáda na území Československu v rokoch 1945-1991 umiestnená v blízskosti sovietskych wojsk v Pol`sku. Vybrané aspekty ovplyvňujúce činnost` gréckokatolíckej cirkvi, w: Wojska radzieckie w Polsce 1939-1993, pod red. S. Dąbrowskiego, K. Jaworskiej, W.W. Szetelnickiego, Legnica 2013, s. 313. 57 Układ czechosłowacko-sowiecki w sprawie wycofania wojsk CGW AR został podpisany w Moskwie 26 X 1990 r. podpisali ministrowie spraw zagranicznych CSRF, Jiři Deinstbier i ZSRR, Eduard Szewardnadze. Na jego podstawie do 21 VII 1991 r. oddziały CGW AR zostały wycofane do ZSRR – zob. ibidem, s. 314. 56 44 Podsumowanie Po formalnym zakończeniu okupacji przez wojska Państw-Stron Układu Warszawskiego, 27 października 1968 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło też nową Konstytucję CSRS, wprowadzającą od 1 stycznia 1969 r. federalny ustrój państwa formalnie dwóch równoprawnych narodów. Jednak pytanie dotyczące dylematu federalizacja-demokratyzacja? było dla Słowaków retoryczne. Ważną rolę odgrywał tu kontekst słabszej, niż u Czechów świadomości narodowej, społecznego konserwatyzmu, historycznych przyzwyczajeń do rządów autorytarnych, jako pozostałości po polityce władz węgierskich i czechosłowakizmie, wreszcie nadziei na niepodległość kraju58. Tymczasem podczas nadzwyczajnego zjazdu Komunistycznej Partii Słowacji, który obradował w dniach 26-28 sierpnia 1968 r., kierownictwo KPS nie potępiło int7erwencji zbrojnej państw Układu Warszawskiego, lecz odniosło się do niej bardziej wstrzemięźliwie, niż towarzysze z Czech. Na tym zjeździe nowym I sekretarzem KPS został też wybrany G. Husák, który osiem miesięcy później, 17 kwietnia 1969 r. po wymuszeniu przez zwolenników „normalizacji” ustąpienia A. Dubčeka z funkcji I sekretarza KC KPCz objął to stanowisko59. Również opór społeczny przeciwko interwentom i procesowi tzw. „normalizacji” na Słowacji był nieporównanie mniejszy, niż w Czechach. O ile w Czechach i na Morawach przeciwko okupacji kraju demonstrowały różne grupy społeczne, to na Słowacji byli to głównie ludzie młodzież i stu58 L. Kościelak, Historia Słowacji, Warszawa-Wrocław 2006, s. 415416. 59 Ibidem, s. 417; por. J. Madry, op. cit., s. 68-85. 45 denci. Nie bez znaczenia był również fakt znacznej polaryzacji społeczeństwa słowackiego i znacznie głębszych konfliktów między poszczególnymi jego grupami, niż to występowało na obszarze Czech. Czystki polityczne, przeprowadzone w latach 1968-1970 na Słowacji również objęły mniej członków partii – jeżeli w Czechach było to 23 proc., to na Słowacji tylko 17,5 proc., a represje głównie pracowników naukowych, członków Słowackiej Akademii Nauk, niepokornych dziennikarzy, pisarzy i ludzi kultury. W przeciwieństwie też do Czech, gdzie powstawały grupy opozycyjne, jak np. Karta` 77, zaś słowaccy opozycjoniści nie organizowali się, a znaczna część bardzo konserwatywnego społeczeństwa akceptowała politykę „normalizacji” i „spokojnego życia”, wierząc, że kraj pod kierownictwem G. Husáka będzie się rozwijał, wielu też Słowaków awansowało w życiu społecznym, przez co akceptowało jego dyktatorskie rządy, jako „mniejsze zło”, niż okupacja kraju przez wojska Państw-Stron Układu Warszawskiego60. Polityka „normalizacji”, którą władze realizowały metodą „kija i marchewki” ostatecznie też rozbiła i tak stosunkowo słabą „jedność” Czechów i Słowaków, co po aksamitnej rewolucji 1989 r. zaowocowało w latach 1992-1993 aksamitnym rozwodem obu państw, po którym od 1 stycznia 1993 r. istnieją dwa państwa: Republika Czeska i Słowacja. 60 L. Kościelak, op. cit., s. 418-420; por. J. Madry, op. cit., s. 136; zob. też: O. Tůma, Normalizacja 1969-1971, w: Wokół Praskiej Wiosny..., op. cit., s. 144-145. 46 Piotr L. Wilczyński SUROWCE MINERALNE ROSJI Dostęp do surowców mineralnych stanowi od wieków jeden z najważniejszych czynników geopolitycznych i geoekonomicznych. Federacja Rosyjska od lat jest liderem w wydobyciu większości surowców strategicznych, potrzebnych do zapewnienia bezpieczeństwa i mocarstwowości. Wiele nie eksploatowanych złóż nadal znajduje się na Dalekim Wschodzie. Ural stanowi skarbiec zasobów niemal z całej tablicy Mendelejewa, W innych miejscach również znajdują się bogate złoża. Surowce mineralne mają swoja specyfikę. W odróżnieniu od surowców pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, a także zakładów przemysłowych, złóż nie da się przemieścić w sytuacji zagrożenia. Dlatego studia nad ich rozmieszczeniem to istotny etap planowania, zabezpieczenia przed potencjalnym atakiem. Niniejszy artykuł stanowi przegląd aktualnie działających i produkujących kopalń w Federacji Rosyjskiej, obejmujący wszystkie najważniejsze zasoby kopalne w 2011 r. Do surowców strategicznych, do których przyłożono największą uwagę należą boksyty, węgiel, miedź, metale i kamienie szlachetne, nikiel, ropa naftowa i gaz ziemny, żelazo, uran oraz inne metale wykorzystywane w przemyśle zbrojeniowym. Surowce w gospodarce narodowej Federacji Rosyjskiej W 2011 roku przyrost krajowy brutto Rosji wyniósł 4,3% i względem lat poprzednich, mimo kryzysu był stabilny. Nominalne PKB wzrósł do 54,586 mld rubli (1,858 mld $). 47 Produkcja przemysłowa stanowiła 36,9% ogółu PKB oraz zatrudniała 27,5% wszystkich zatrudnionych w kraju. Górnictwo było źródłem zarobku dla 1,063 mln osób (1,6% wszystkich pracowników kraju). Sektor ten dodawał 10,7% do narodowej gospodarki w 2011 roku, a dochód sektora wydobywczego wyniósł 273,3 mln $. W 2011 roku wartość produkcji górniczej wzrosła o 1,9% względem roku poprzedniego. Wydobycie surowców energetycznych rosło wolniej (1,3%) niż wydobycie metali (4,8%) i surowców chemicznych (5,2%). Wzrost ten przekładał się na zwiększającą się produkcje metalurgiczną, chemiczną, paliwową oraz zwiększanie się wartości inwestycji w sektorze. Sektor górniczy jest w Rosji blisko związany z władzami i nadal dość mocno kontrolowany przez rząd. Nie można tutaj mówić o centralnym planowaniu jakie miało miejsce w czasach ZSRR, jednak polityka rządu oraz struktura własności przedsiębiorstw górniczych uwidacznia wysoki interwencjonizm. W lutym 2011 r. rząd rosyjski wprowadził nowy program rozwoju wydobycia węgla do roku 2030. W odniesieniu do przewidywań Ministerstwa Energetyki Rosji, roczne wydobycie węgla mogłoby rosnąć do około 450 mln t do 2030 r., przy obecnej produkcji wynoszącej 321 mln t.61 Udział Wschodniej Syberii w wydobyciu węgla wg tego programu ma wzrosnąć do 32%. Ma się także podwoić w ciągu następnych dwudziestu lat produkcja koksu. Ministerstwo zakłada 61 Mineral.ru, 2011a, Do 450 mln.t.v.god uvelichitsya ob’em dobychi uglya v Rossii k 2030 g. [Coal production in Russia will increase to 450 million tons by 2030]: Mineral.ru, May 2. (dostęp 5 lutego 2013 http://www.mineral.ru/News/44643.html.) 48 również wzrost eksportu węgla w tej perspektywie o 150%. Produkcja energii elektrycznej z węgla w tych założeniach ma wzrosnąć jedynie o 14%, a jej eksport o 29%. Program ten dzieli się na trzy fazy, pierwsza do 2015 r., druga do 2020 r., trzecia do 2030 r.62 Od dwóch dekad rosyjska konsumpcja węgla została zmniejszona o połowę, a producenci zaczęli się skupiać głownie na eksporcie na rynki zagraniczne. Główna przyczyną redukcji krajowego zużycia węgla była słaba pozycja tej gałęzi względem przemysłu naftowego, gdzie wewnętrzne ceny gazu były regulowane i sztucznie utrzymywane na niskim poziomie przez rząd, z którymi producenci węgla nie dawali rady konkurować. Od 2030 roku kiedy ceny gazu ziemnego mają być już nieregulowane, władze przewidują wzrost zapotrzebowania na węgiel o 100%. Ministerstwo Energetyki zakłada, że w Rosji powstanie sto nowych elektrowni, kopalń i zakładów energetycznych w przeciągu dwudziestu lat. Ponieważ większość nowych kopalni węgla byłoby zlokalizowanych na Syberii i Dalekim Wschodzie rząd zakłada swą dużą rolę w pomocy przedsiębiorstwom górniczym w budowie infrastruktury takie jak porty i koleje. W 2011 roku koszty transportu wynosi około 40% ceny węgla w Rosji.63 Program rozwoju przemysłu węglowego zakłada szereg przedsięwzięć w ciągu następnych dwudziestu lat, mają62 Mineral.ru, 2012, Rossiya uvelichit eksport uglya do 85 mln tonn [Russia will increase coal exports to 85 million tons]: Mineral.ru, January 25. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/47378.html.) 63 Mineral.ru, 2011b, K 2030 g. vnutrennee potreblenie uglya v Rossii vozrastet bole chem vdvoe [By 2030, domestic consumption of coal in Russia would more than double]: Mineral.ru, May 6. (dostęp 5 lutego 2013 http://www.mineral.ru/News/44711.html.) 49 cych wspomóc wzrost wydobycia. Jedną z nich ma być stworzenie podstaw prawnych dla zamykanych kopalń, takich samych jakie obecnie stosuje się w górnictwie uranu. Opierają się one na wydzielaniu specjalnych rządowych funduszy, na które składać się mają kompanie węglowe. Z funduszy tych finansowane ma być zamykanie wyczerpanych kopalni i relokacja górników do nowych kopalń. W 2011 r. rząd przeznaczył ponad 68 mln $ na ten fundusz. Przewidywania Ministerstwa Energetyki na następne dwadzieścia lat zakładają, że nowe kopalnie syberyjskie i dalekowschodnie będą mogły produkować kolejne 505 mln t węgla rocznie, przy zamknięciu obecnie działających kopalń, co spowoduje spadek produkcji o 380 mln t rocznie. Zamknięcie to będzie miało miejsce głównie z powodu wyczerpywania się złóż węgla w zachodniej i centralnej Rosji. Szacunkowy koszt programu wyniesie 3,7 trylionów rubli (126 mld $). 64 Innym przedsięwzięciem rządu, które ma zwiększyć produkcję górniczą, jest wprowadzenie nowego prawa, które pozwoli na indywidualne poszukiwanie i wydobycie złota i innych cennych metali. Działalność indywidualnych górników zdarza się w wyczerpanych kopalniach oraz w aluwialnych i małych złożach, gdzie wydobycie wielkoskalowe nie jest 64 Mineral.ru, 2011c, Zatraty na likvidatsiyu rossiyskikh ugol’nykh predpriyatiy do 2030 g. costavyat 120 mlrd rub. [The costs of closing Russian coal mines will amount to 120 billion rubles through 2030]: Mineral.ru, April 15. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/44466.html.) MinerJob.ru, 2012, Dolgosrochnaya programma pazvitiya ugol’noy promyshlennosti Rossii pomozhet regionam s razvitiem otrasli [A long-term program for coal industry development will help regions]: MinerJob.ru, January 25. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=20832.) 50 opłacalne. Takie złoża znajdują się np. w obwodzie magadańskim, w Buriacji, Jakucji i Kraju Zabajkalskim. Dzięki nowemu prawu obywatele Rosji będą mieli wydawane licencje górnicze na pięć lat, na indywidualne wydobycie bez żadnego nadzoru i regulacji. Prawo to ma także prowadzić uproszczone regulacje podatkowe dla pojedynczych poszukiwaczy oraz uproszczone zasady przekazywania cennych metali do zakładów przemysłowych. Dotychczas rząd szacował, przed wprowadzeniem tego prawa, że nielegalne poszukiwania i wydobycie złota w Rosji przekraczało 10 t rocznie.65 W czerwcu 2011 r. prezydent Putin podpisał dekret o stworzeniu państwowego holdingu o nazwie Rosgeologiya. Głównym celem utworzenia tej spółki było zwiększenie konkurencji wśród prywatnych przedsiębiorstw poszukiwawczych. Rząd miałby finansować wczesne fazy eksploracji złóż, a następnie pozwalać prywatnym przedsiębiorcom budować tam kopalnie. Ogólnie wg Federalnej Agencji Surowców Mineralnych (Rosnedra) szacuje się, ze potrzebne będzie 300 mld rubli (10,2 mld $) na rok, na poszukiwania, by utrzymać cykl poszukiwawczo-rozwojowo-wydobywczy Rosji. Utworzenie wielkiej, państwowej kompani poszukiwawczej ma pomóc w 65 Mineral.ru, 2011d, Gubernator Magadanskoy oblasti predlozhil legalizovat’ dobychu dragotsennykh metallov fizicheskimi litsami [The governor of Magadanskaya Oblast’ suggested legalizing mining of precious metals by individuals]: Mineral.ru, October 6. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/46307.html.) MinerJob.ru, 2011a, Zakonoproekt o dobyche possypnogo zolota chastnymi litsami prinyat v pervom chtenii [The bill about mining alluvial gold by individuals is adopted with no amendments ]: MinerJob.ru, January 26. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=19162.) 51 realizacji tego celu, a ponad to rząd planuje usunięcie barier administracyjnych dla przedsiębiorców chcących wejść na rynek poszukiwawczy. Ma to zachęcić głownie małe i średnie przedsiębiorstwa, by rozwijały działalność na mniejszych złożach, które nie są opłacalne dla wielkich kompanii.66 Kolejnym prawem było obniżenie w czerwcu 2011 r. wysokości podatków za górnictwo poszczególnych surowców. Wartym uwagi jest całkowite zwolnienie podatków wydobycia cyny ze złóż dalekowschodnich. Złoża cyny na Dalekim Wschodzie są zlokalizowane w tak odległych miejscach, że nie ma tam żadnej infrastruktury. To było przyczyną zlikwidowania podatków. Rząd oszacował, że takie posunięcie pomoże zachęcić inwestorów w rozwój przemysłu cynowego, ale także i innych metali w rozwój Dalekiego Wschodu, a wzrost produkcji cyny w końcu zaspokoi rosyjskie potrzeby. Wzięto także pod uwagę, że to posunięcie pomoże w utworzeniu nowych miejsc pracy.67 66 MinerJob.ru, 2011b, Prezident RF podpisal ukaz o sozdanii gosholdinga “Rosgeologiya” [President of Russian Federation signed a decree about creation of Rosgeologia state holding]: MinerJob.ru, July 19. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=20020.) MinerJob.ru, 2011c, V 2012 godu na geologorazvedku budet vydeleno vdvoe bol’she byudzhetnykh sredstv [In 2012, the budget funds spent on geologic exploration will double]: MinerJob.ru, May 20. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=19736.) 67 Mineral.ru, 2011e, V Rossii nachinaet deystvovat’ zakon o nulevoy stavke NDPI dlya ryada mestorozhleniy [The law regarding zero rate of mining tax for some deposits goes into effect]: Mineral.ru, December 30. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/47187.html.) 52 Inna aktywność rządu w sektorze górniczym dotyczyła w ostatnich latach zmniejszenia opodatkowania, wydobycia ropy i gazu w wybranych miejscach. W szczególności zniesienie podatku dotyczyło wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego z szelfu Morza Czarnego i Ochockiego, co jednak dotyczyć ma jedynie pierwszych 20 mln t wydobytego surowca. Ma to szacunkowo zająć od 10-15 lat. Zerowy podatek został także wprowadzony w Jamalsko-Nienieckim Okręgu Autonomicznym na północ od 65ºN, na wydobycie gazu ziemnego dla pierwszych 25 mln t, pod warunkiem, że wyprodukowanie tej ilości nie wyniesie więcej niż 10 lat. Obniżono podatki również dla innych małych złóż ropy, których zasobność nie przekracza 5 mln t.68 Struktura górnictwa Rosji W 2011 r. rosyjskie wydobycie surowców mineralnych w większości przypadków było stabilne lub podlegało znacznemu wzrostowi, mimo trwającego na świecie kryzysu finansowego. Największy wzrost zanotowano w wydobyciu rud manganu (o 167%), rud cyny (87%), rud tytanu (34%). Wielkość wydobycia poszczególnych surowców w Rosji przedstawia tab. 1. 68 Mineral.ru, 2011e, V Rossii nachinaet deystvovat’ zakon o nulevoy stavke NDPI dlya ryada mestorozhleniy [The law regarding zero rate of mining tax for some deposits goes into effect]: Mineral.ru, December 30. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/47187.html.) 53 Tab. 1: Wielkość wydobycia surowców mineralnych w Rosji w 2011 r. Surowiec mineralny Wydobycie Jednostka Główne przedsiębiorstwo Lokalizacje Antymon 6348 t Ryazsvetmet Jakucja Azbest 1 mln t Uralasbest Ural, Tuwa Baryt 63 tys. t Kompleks Salariński Ural Bizmut 50 t Boksyty 4495 tys. t RUSAL Ural, Komi, Obw. Archangielski Bor 400 tys. t Bor Association Nadmorski Kraj Bursztyn 250 t Kaliningradzkie Przedsiębiorstwo Bursztynowe Obw. Kalingradzki Chrom 400 tys. t Kompleks Saranowski Cyna 300 t Kompleks Nowosybirski Kraj Chabarowski, Jakucja, Obw. Magadański, Nadmorski Kraj Cynk 275 tys. t Dalpolymetal Nadmorski Kraj, Ałtajski Kraj, Zabajkale, Północ- b.d. 54 Zabajkale, b.d. Ural na Osetia, Obw. Kemerowski Cyrkon Diamenty 6 20140 tys. t Kovdor Płw. Kolski tys. karatów Alrosa Jakucja, Obw. Archangielski Fluoryt 250 tys. t Kompleks Jarosławski Zabajkale, morski Kraj Fosforyty 4 mln t OAO Apatit Płw. Kolski, Obw. Leningradzki, Obw. Moskiewski, Obw. Briański, Ural Gal 11 t Gaz ziemny 671000 b.d. Nad- b.d. mln m3 Gazprom Komi, okolice Norylska, pn. Kaukaz, Sachalin, Obw. Tomski, Obw. Tiumeński, Płw. Jamał, Morze Barentsa, Powołże, Jakucja, Ural German 5 t Federalna Państwowa Jednostka GERMANIUM okolice Krasnojarska Glina 620 tys. t produkcja rozproszona cała Rosja 55 Grafit 14 tys. t b.d. Ind 5 t Czelabińskie Przedsiębiorstwo Cynkowe Ural Kobalt 6080 t OJSC MMC Norilsk Nickel Norylsk, Kolski, Ural Krzem 650 tys. t b.d. b.d. Magnezyt 1200 tys. t Magnezit Group Ural, Jakucja Mangan 120 tys. t TK UralMetall Ural Miedź 673474 t OJSC MMC Norilsk Nickel Norylsk, Płw. Kolski, Ural, Zabajkale Mika 100 tys. t JSC Vostoksluda Obw. Irkucki, Obw. Murmański, Karelia, Jakucja Molibden 3900 t Sorsk Zabajkale, Chakasja, pn. Kaukaz Nikiel 264 tys. t OJSC MMC Norilsk Nickel Płw. Kolski, Norylsk, Ural Niob i kolumb 150 kg AO med Płw. Kolski Ołów 94,5 tys. t Dalpolymetal 56 Sevred- Ural Płw. Nadmorski Kraj, Ałtajski Kraj, Zabajkale, Północ- na Osetia, Obw. Kemerowski Piryty 200 tys. t b.d. b.d. Platyna 25900 kg OJSC MMC Norilsk Nickel Norylsk, Kolski, Ural Pallad 84300 Inne platynowce 12000 Ren 1500 kg b.d. b.d. Ropa naftowa 492 mln t Rosneft Baszkiria, Zach. Syberia, Ural, Powołże, Zagłębie Peczorskie, Komi, Kraj Krasnojarski Rtęć 50 t Kompleks Ulagan Ałtaj Selen 140 t b.d. b.d. Płw. Siarka rodzima 50 tys. t b. d. Powołże, Skalenie 45 tys. t KhetoLambino Karelia Sól kamienna 1800 tys. t AO Bassol Obw. Astrachański Sól potasowa 6498 tys. t Uralkali Ural, Obw. Nowogrodzki 57 Srebro 1150 tys. t Dukat Obw. Magadański, Czukotka Talk 160 tys. t Shabrovsk Ural, Krasnojarski Kraj, Obw. Irkucki Tytan 25 tys. t OOO Lovozerskiy GOK Obw. Murmański Uran 2993 t Holding Uranowy OAO Atomredmetzoloto Obw.Kurgański, Buriacja, Zabajkale, Wanad 15 tys. t KachkanarKompleks Wydobycia Żelaza Ural Wapień 7 mln t RUSAL Wsch. Syberia Wolfram 3500 t TyrnyauzKompleks WolframowoMolibdenowy pn. Kaukaz, Jakucja, Zabajkale, Ural, Obw. Magadańśki, Chabarowski Kraj Węgiel brunatny 76,8 mln t Zagłębie Moskiewskie Region Moskwy Węgiel kamienny 258 mln t Zagłębie KańskoAczińskie Wsch. Syberia 199650 t OAO Polyus Zoloto Krasjonjarski Kraj, Obw. Amurski, Kraj Chabarowski, Zabajkale, Jakucja, Obw. Magadański, Złoto 58 Ural, Obw. Irkucki, Chakasja, okolice Pietropawłowska, Tuwa, Czukotka, Buriacja Żelazo 104 mln t Mikhaylovka Kurs Anomalia Magnetyczna, Płw. Kolski, śr. Syberia, Ural Źródło: Opracowanie własne na podst.: USGS, Minerals Yearbook 2011, Waszyngton 2013, rozdz. 32. W Rosji znajdowało się 17200 przedsiębiorstw, zaangażowanych w wydobycia, z których większość zajmowała się wydobyciem surowców energetycznych. Tylko 200 z nich należało do skarbu państwa lub było posiadane prze władze lokalne, zaś 400 to przedsiębiorstwa zagraniczne.69 W 2011 r. całkowita wartość rosyjskiego eksportu wyniosła 522 mld $ i w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosła o ponad 30%. Jednakże wartość rosyjskiego importu również wzrosła o ponad 30%, lecz wyniosła 324 mld $, co oznacza dodatni bilans handlowy w dobrami przemysłowymi były surowce mineralne. Wśród nich surowce stanowiły 71% wartości rosyjskiego eksportu. Rosja eksportuje głownie ropę naftową, gaz ziemny, metale do produkcji stali i węgiel kamienny. Głównymi odbiorcami produktów rosyjskich są: Ho69 Federal’naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki [Federal State Statistical Service], 2012, Rossiyskiy Statisticheskiy Yezhegodnik [Statistical yearbook 2011]: Federal’naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.gks.ru/bgd/regl/b12_13/.) 59 landia (12,1% eksportu), Chiny (6,8%), Niemcy (6,6%), Włochy (6,3%), Ukraina (5,9%), Turcja (4,9%), Białoruś (4,8%), Polska (4,1%) i USA (3,2%).70 Rosja importuje niewielkie ilości surowców mineralnych (2,6% całości importu), głownie metale do uszlachetniania stali. Partnerami handlowymi w tym zakresie są głownie Chiny, Niemcy i Ukraina. Rozmieszczenie działających zakładów górniczych w Rosji Jak stwierdzono we wstępie, lokalizacja złóż ma największe znaczenie dla geoekonomii. Ludzi, uprawy, zakłady przemysłowe można przenieść, górotworu niestety nie. Największe terytorialnie państwo świata jakim jest Rosja posiada niemal każdy rodzaj zasobów mineralnych, lecz nie każdy z nich zaspokaja potrzeby przemysłu rosyjskiego. Jeszcze do niedawna takim deficytowym surowcem była ruda cyny. Rozmieszczenie złóż w Rosji nie jest równomierne. Wiele z nich znajduje się na obrzeżach państwa, co z punktu widzenia strategicznego może być niebezpieczne. Dlatego polityka rosyjska w zakresie gospodarowania złożami skupia się ostatnimi czasy na rozwoju i eksploatacji złóż dalekiej północy, Uralu, Syberii i obszarów dalekiego wschodu, z dala od potencjalnych rywali – państw europejskich, Chin, Japonii, USA, czy państw Bliskiego Wschodu. Konieczna jest do tego budowa niezbędnej infrastruktury transportowej. Działania te uwi- 70 Federal’naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki [Federal State Statistical Service], 2012, Rossiyskiy Statisticheskiy Yezhegodnik [Statistical yearbook 2011]: Federal’naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.gks.ru/bgd/regl/b12_13/.) 60 doczniono przykładami przedstawionymi we wcześniejszej części tego artykułu. Szczegółowe rozmieszczenie kopalń większości surowców przedstawiono na rycinach 1-4, oraz wspomniano w tab. 1 wyżej. Ryc. 1: Rozmieszczenie wydobycia surowców energetycznych w Rosji w 2011 roku. Ryc. 1: Rozmieszczenie wydobycia surowców energetycznych w Rosji w 2011 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranych danych z różnych źródeł. 61 Ryc. 2: Rozmieszczenie wydobycia rud żelaza i metali uszlachetniających stal w 2011 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranych danych z różnych źródeł. 62 Ryc. 3: Rozmieszczenie wydobycia pozostałych rud metali przemysłowych oraz metali i kamieni szlachetnych w Rosji w 2011 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranych danych z różnych źródeł. 63 Ryc. 4: Rozmieszczenie wydobycia surowców chemicznych w Rosji w 2011 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranych danych z różnych źródeł. 64 Podsumowanie Rosja posiada olbrzymie rezerwy różnorodnych surowców mineralnych i najprawdopodobniej będzie kontynuowała zajmowanie czołowego miejsca wśród producentów tych surowców.71 Sektor górniczy Rosji poddaje się kilki interesującym trendom. Po pierwsze krajowi najwięksi producenci tacy jak ARMZ, Nornickel i RUSAL prowadzą agresywną ekspansję w zwiększaniu produkcji i posiadania zarówno w Rosji jak i za granicą. Coraz więcej kompanii górniczych staje się przez to korporacjami globalnymi. Po drugie, w związku z kryzysem, dało się zauważyć spore wahania cen surowców mineralnych na rynkach światowych, dlatego przedsiębiorstwo rosyjskie starają się zdywersyfikować rozmieszczenie swoich zakładów i kopalń. Na przykład Nornickiel wszedł na rynek wydobycia węgla i żelaza, co bardzo dobrze obrazuje ten trend. Po trzecie, Rosja jako państwo o nieporównywalnej produkcji górniczej i olbrzymich zasobach zaczyna używać regulacji prawnych coraz częściej do stymulowania wydobycia, szczególnie tych uważanych za strategiczne dla bezpieczeństwa państwa, a dotychczas niezbyt stabilnie wprowadzanych na rynek narodowy: beryl, ziemie rzadkie, cyna. jeśli te trendy będą kontynuowane przez następne kilka lat, rosyjski sektor górniczy prawdopodobnie stanie się bardziej odporny na gwałtowne zmiany cen surowców mineralnych, niekorzystne zmiany w technologii, czy cykliczną naturę gospodarki. 71 Safirowa E., The mineral industry of Russia, (w:) USGS, Mineral Yearbook 2011, Waszyngton 2013. 65 Bibliografia: Federal’naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki [Federal State Statistical Service], 2012, Rossiyskiy Statisticheskiy Yezhegodnik [Statistical yearbook 2011]: Federal’naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.gks.ru/bgd/regl/b12_13/.) Mineral.ru, 2012, Rossiya uvelichit eksport uglya do 85 mln tonn [Russia will increase coal exports to 85 million tons]: Mineral.ru, January 25. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/47378.html.) Mineral.ru, 2011a, Do 450 mln.t.v.god uvelichitsya ob’em dobychi uglya v Rossii k 2030 g. [Coal production in Russia will increase to 450 million tons by 2030]: Mineral.ru, May 2. (dostęp 5 lutego 2013 http://www.mineral.ru/News/44643.html.) Mineral.ru, 2011b, K 2030 g. vnutrennee potreblenie uglya v Rossii vozrastet bole chem vdvoe [By 2030, domestic consumption of coal in Russia would more than double]: Mineral.ru, May 6. (dostęp 5 lutego 2013 http://www.mineral.ru/News/44711.html.) Mineral.ru, 2011c, Zatraty na likvidatsiyu rossiyskikh ugol’nykh predpriyatiy do 2030 g. costavyat 120 mlrd rub. [The costs of closing Russian coal mines will amount to 120 billion rubles through 2030]: Mineral.ru, April 15. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/44466.html.) 66 Mineral.ru, 2011d, Gubernator Magadanskoy oblasti predlozhil legalizovat’ dobychu dragotsennykh metallov fizicheskimi litsami [The governor of Magadanskaya Oblast’ suggested legalizing mining of precious metals by individuals]: Mineral.ru, October 6. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/46307.html.) Mineral.ru, 2011e, V Rossii nachinaet deystvovat’ zakon o nulevoy stavke NDPI dlya ryada mestorozhleniy [The law regarding zero rate of mining tax for some deposits goes into effect]: Mineral.ru, December 30. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.mineral.ru/News/47187.html.) MinerJob.ru, 2012, Dolgosrochnaya programma pazvitiya ugol’noy promyshlennosti Rossii pomozhet regionam s razvitiem otrasli [A long-term program for coal industry development will help regions]: MinerJob.ru, January 25. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=20832.) MinerJob.ru, 2011a, Zakonoproekt o dobyche possypnogo zolota chastnymi litsami prinyat v pervom chtenii [The bill about mining alluvial gold by individuals is adopted with no amendments]: MinerJob.ru, January 26. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=19162.) MinerJob.ru, 2011b, Prezident RF podpisal ukaz o sozdanii gosholdinga “Rosgeologiya” [President of Russian Federation signed a decree about creation of Rosgeologia state holding]: MinerJob.ru, July 19. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=20020.) 67 MinerJob.ru, 2011c, V 2012 godu na geologorazvedku budet vydeleno vdvoe bol’she byudzhetnykh sredstv [In 2012, the budget funds spent on geologic exploration will double]: MinerJob.ru, May 20. (dostęp 5 lutego 2013, http://www.minerjob.ru/viewnew.php?id=19736.) Safirowa, E., 2013, The mineral industry of Russia, (w:) USGS, Mineral Yearbook 2011, Waszyngton, s. 38.138.21. USGS, 2013, Minerals Yearbook 2011, Waszyngton, rozdz. 32. 68 Bartosz Gołąbek RUNET JAKO EXTRA TERRITORIUM BYŁEGO ZSRR WOKÓŁ ROSYJSKIEJ CYBERGEOPOLITYKI Wprowadzenie Upadek ZSRR w 1991 roku wygenerował zupełnie nowy porządek społeczny na obszarze dawnego imperium. W relatywnie otwartej dotąd dla obywateli ZSRR pozornie sfederalizowanej i złożonej z kilkunastu republik związkowych przestrzeni pojawiły się granice, które odcięły liczne współżyjące i współdziałające ze sobą grupy etniczne od siebie. Aby zneutralizować nazbyt gwałtowną i nieprzewidywalną w skutkach erozję systemu i wspólnej infrastruktury, porozumienie białowieskie zakładało ufundowanie nowej konstrukcji prawa międzynarodowego jaką jest Wspólnota Niepodległych Państw. Dla wielu obserwatorów decyzja ta niosła nadzieję na odbudowę zaprzepaszczonych w potężnym kryzysie w latach 90. szans rewitalizacji ZSRR. Faktycznie jednak nic takiego nie nastąpiło i nastąpić nie miało. WNP na ówczesnym etapie jego funkcjonowania miał zapewnić spokój logistyce rozpadu. Dziś pozostaje zaledwie jego symbolem, albowiem wszelkie potencjalne projekty reintegracyjne, jak choćby najnowszy spośród nich - Eurazjatycka Unia Celna - powstają obok niego. Pojawienie się w latach 90. granic międzypaństwowych na obszarze byłego ZSRR nastręczyło wiele trudności związanych z uporządkowaniem relacji społecznych w nowych realiach geopolitycznych w byłych republikach radzieckich. Jednym z najtrudniejszych i zarazem nowych zjawisk, które spotkały społeczeństwa ZSRR jest powstanie licznych diaspor narodowych, które rozrzuciła w przestrzeni wielkiego kraju inżynieria społeczna Józefa Stalina i jego następców. Z dala od swych macierzy znaleźli się liczni przedstawiciele narodów ZSRR, którzy często w brutalny sposób zmuszani byli do wyjazdu ze swych ojczyzn i jeśli tylko szczęśliwie dla nich nie byli politycznymi więźniami, to zwykle byli oddelegowywani do różnych zadań zawodowych. Najbardziej wyrazistym przykładem takiego losu, już w latach powojennych były rzecz jasna dzieje rodzin wojskowych dyslokowanych wedle geostrategicznej idei i rozkazów płynących ze sztabu generalnego w Moskwie. Nikogo wówczas nie dziwiło iż Ormianie odbywali służbę w białoruskim Brześciu, Rosjanie w polskim Brzegu nad Odrą lub Bornym Sulinowie, Gruzini i Czeczeńcy72 mogli pełnić służbę wartowniczą przy bombowcach strategicznych w nadbałtyckiej Estonii, a Łotysze i Ukraińcy gdzieś w Azji Centralnej strzegli radzieckiej granicy z Chinami. Wielu z nich po upadku ZSRR miało prawo wyboru swojej ojczyzny i nierzadko pozostawali w miejscu służby, czy też pracy utrudniając sobie tym samym powrót do często i tak dość odległej małej ojczyzny. Jednakże po kilkunastu latach od traumatycznych wydarzeń związanych z zamykaniem historii ZSRR, na początku XXI wieku rozpoczął się na tym obszarze burzliwy rozkwit 72 Jednym z najbardziej wyrazistych przykładów tego typu inżynierii etnicznej schyłku ZSRR są losy Dżochara Dudajewa, jedynego generała Armii Czerwonej pochodzenia Czeczeńskiego, który w latach 1989-1991 był dowódcą 326 dywizji bombowców strategicznych dyslokowanych w estońskim Tartu, białoruskiej Orszy, i rosyjskich Solcach. Losy generała Dudajewa po 1991 roku wiążą go z jego małą ojczyzną kaukaską Republiką Iczkerii (Czeczenią), która także za jego sprawą dążyła do uzyskania niepodległości od postradzieckiej Federacji Rosyjskiej. 70 technologii komputerowych, z siecią Internet jako wiodącym elementem tej rewolucji dającym rozwój pełni możliwości komunikacyjnych nowej ery. Pierwotna infrastruktura sieci została jak wiemy zbudowana jeszcze w czasach radzieckich i wejście do nowej epoki cyfrowej na tym obszarze zostało skredytowane przez militarystyczną ideologię komunistyczną, wielkie napięcie zimnowojenne i pukającą do wszystkich postradzieckich drzwi wielką rewolucję technologiczną i komunikacyjną. Runet Jedną z pierwszych witryn w domenie *.ru otworzył dział matematyki Rosyjskiej Akademii Nauk. Oczekiwanie, iż treści informacyjne zdominują pierwszą fazę rozwoju stron internetowych w Rosji okazały się nietrafne. Mimo dynamiki pola informacyjnego związanej z głasnostią i jej utrwaleniem na postradzieckiej przestrzeni, rosyjski Internet − Runet73 − nie od razu ewoluował w stronę medium informacyjnego. Z perspektywy historii rozwoju rosyjskiej sieci można dziś potwierdzić, iż największe znaczenie od samego początku rozwoju technologii internetowej zyskiwały projekty o charakterze literackim, publicystycznym lub naukowym74. 73 Popularne określenie rosyjskojęzycznego Internetu, którego autorstwo przypisywane jest Rufatowi (Raffiemu) Asłanbekowi, prowadzącemu jeden z pierwszych rosyjskojęzycznych blogów pt.: Мысли Великого Дяди. Runet po raz pierwszy pojawił się we wpisie z 11 VI 1997. Zob.: http://web.archive.org/web/19970730114907/www.cityline.ru/uncle/ thinks/110697.html 74 Szerzej na ten temat patrz: B. Gołąbek Pierwsze lata Internetu w Rosji. Nowe medium i nowe możliwości na przestrzeni postradziec- 71 Koniec 1999 r. to otwarcie się rosyjskiego Internetu na nowe zjawiska zarówno technologiczne jak i treściowe. Być może jesienią 1999 r. wspierający działania Nosika Gleb Pawłowskij nie wiedział jeszcze o planowanej rezygnacji Borysa Jelcyna, ale nie ulega najmniejszej wątpliwości, a potwierdzają to liczne prasowe relacje, iż jego fundacja zaangażowała się intensywnie w kampanię wyborczą ówczesnego premiera Władimira Putina, wspierając go silnie w sieci. Powstające nowe internetowe media, uruchamiane były w kluczowych dla kształtowania obrazu medialnego premiera Putina sytuacjach − trwała już druga wojna czeczeńska, nasiliły się akty terrorystyczne (Moskwa, Bujanksk), sytuacja międzynarodowa zmieniała się niezwykle dynamicznie − do NATO przystąpiły kraje dawnego Układu Warszawskiego, w tym Polska. Bardzo szybko okazało się, jaką siłą dysponują do tej pory dość niszowe media internetowe. Internet stał się szybko atrybutem życia politycznego w Rosji ostatnich miesięcy XX w. Po raz pierwszy na taką skalę Internet został aktywnie wykorzystany w kampanii wyborczej do Dumy Państwowej. Internetowe serwisy informacyjne wyrastają wówczas jak grzyby po deszczu: www.grani.ru, www.strana.ru, www.newsru.com. Wiele z nich nie przetrwało próby czasu, ale niektóre z powodzeniem dotrwały do dziś, choć po zmianach w strukturze własności. Możliwości jakie dawał Internet mogły być wykorzystywane do publikowania tzw. „kompromatów” − najczęściej materiałów audio bądź video zawierających kompromitujące treści wymierzone w osoby, które mogły obawiać się tego potężnego narzędzia w politycznej walce o władzę. Rok 1999 to także kiej [w:] Rozpad ZSRR i jego konsekwencje dla Europy i świata. cz. 1: Federacja Rosyjska, pod red. A. Jach, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011, s. 105-116. 72 wielki wysyp osobistych witryn internetowych polityków, m.in.: Jurija Łużkowa, Siergieja Stiepaszyna czy Anatolija Czubajsa. Do próby ujęcia kwestii przestrzeni wirtualnej w języku nauki zbliża nas rozwijająca się interdyscyplinarna gałąź badań geograficznych zwana cybergeografią. Jak słusznie wskazują wrocławscy badacze Dariusz Ilnicki i Krzysztof Janc, erę Internetu okrzyknięto erą końca geografii75. Internet jednak posiada własną geografię, czy też jak dostrzegł Manuel Castells – własną topologię węzłów i sieci76. W wyniku wzajemnych interakcji w sieci tworzy się nowa, pozbawiona swej fizyczności forma przestrzeni, charakterystyczna dla ery informacji. Badacze wskazują słusznie, iż nie jest to bezmiejscowa przestrzeń przepływów. Często jednak jest postrzegana aprzestrzennie. Zapewne w związku z podświadomie dokonywanym zestawieniem "przestrzeni rzeczywistej" z "przestrzenią wirtualną", rzadko Internet badany jest na gruncie geografii. Obie przestrzenie traktuje się często rozłącznie, jedną uznając za "prawdziwą", a drugą zaś za "nieprawdziwą"− konstatują uczeni77. Ta systematyzacja nie likwiduje oczywiście pojęcia geografii, ale skłania do ponownego zdefiniowania odległości. Zgodnie z metodologią badań nad geografią Internetu, zaproponowaną przez Manuela Castellsa, wśród trzech płasz75 D. Ilnicki, K. Janc, Węzłowość i przestrzeń przepływów Internetu: ujęcie globalne i lokalne, "Geopolis -Elektroniczne Czasopismo Geograficzne", 2008 (1), s. 5-23. 76 Patrz: M. Castells, Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, tłum. T. Hornowski, Rebis, Poznań 2003. 77 D. Ilnicki, K. Janc, op.cit, s. 6. 73 czyzn jej badań najciekawszy dla niniejszej pracy będzie aspekt rozmieszczenia użytkowników Runetu, zwłaszcza tych mieszkających poza Rosją. To jeden z głównych celów prowadzonej w ramach niniejszego szkicu analizy − cybergeograficzny wymiar zasięgu Runetu w strefie byłego ZSRR, określanej w Federacji Rosyjskiej „bliską zagranicą”. Określenie „bliska zagranica” (ближнее зарубежье) za sprawą rosyjskiej wizji polityki zagranicznej już na dobre zadomowiło się w słowniku politologicznym. Ukute na potrzeby dyplomacji rosyjskiej działającej aktywnie na obszarze byłego ZSRR określa wszystkie państwa (te uznane przez instytucje prawa międzynarodowego i te nieuznawane)78, które powstały w wyniku rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W sensie geograficznym jest to oczywiście bliskość umowna. W części przypadków państwa te bezpośrednio nie graniczą ze współczesną Rosją79, zatem formuła ta jest w znacznej mierze warunkowana tradycją współistnienia tych obszarów w jednym organizmie państwowym, który dbał o konstruowanie mitu „bliskości” narodów. Rozwój internetowych mediów nie jest Rosjanom obojętny, o czym może świadczyć interesujący projekt badawczy pod redakcją Dmitrija Iwanowa www.nethistory.ru, który w miarę możliwości zbiera i systematyzuje informacje o rozwoju historycznym Runetu, a po 21 latach funkcjonowania sieci w Rosji pozostaje najlepszym źródłem informacji na ten temat. Internet w najnowszej historii Rosji odegrał znaczącą 78 Naddniestrze (w Mołdawii) i Górski Karabach (autonomia pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem) należą do tzw. parapaństw. 79 Spośród byłych 14 republik związkowych jedynie połowa z nich posiada granicę z Rosją. Są to (w porządku alfabetycznym): Azerbejdżan, Białoruś, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Łotwa i Ukraina. 74 rolę zarówno w kulturze, jak i tradycji politycznej, wcale nie wykluczone, że także geopolitycznej. Analizując rankingi najpopularniejszych stron Runetu należy zadać sobie pytanie skąd tak wielkie nimi zainteresowanie, których liczba użytkowników często przekracza wszystkich obywateli Rosji. Statystyki poszczególnych witryn serwisu alexa.com pokazują z jakich państw (zgodnie z identyfikacją numeru IP) i regionów trafiają na te witryny Internauci. Runet jako swoista dodatkowa, wirtualna i pozafizyczna przestrzeń materializuje się właśnie na tych popularnych w rosyjskojęzycznych środowiskach witrynach. Przybywający do nich goście-internauci realizując swoje kulturowe potrzeby zaznaczają w tej przestrzeni ślad swojej obecności wraz z informacją odnośnie państwowego pochodzenia ich połączenia. Dzięki eksterytorialności świata komunikacji internetowej ta wirtualna przestrzeń poszerza się o rosyjskojęzyczne grupy zamieszkujące obszary całego świata, tam dokąd sięgają internetowe łącza. To dzisiaj nie tylko obszar dawnego ZSRR, ale także Niemcy, USA oraz Izrael. Wirtualny charakter tej przestrzeni ma czysto fizyczne asocjacje. Przeprowadzane drogą elektroniczną ponadpaństwowe i ponadnarodowe transakcje finansowe, realizowane zakupy, negocjowane umowy, przekazywane informacje, komentowane wydarzenia świata realnego i obrazy są przecież bardzo realne, są sprawami żywych aktywnych ludzi rozproszonych na całym świecie, wspólnie korzystających z potęgi Runetu. Wszystkie wskazane operacje i procesy zachodzące w akcie komunikacji międzyludzkiej, zapewne głównie ze względu na wspólnotę języka, z całą pewnością umacniają 75 wizję wspólnoty wyobrażonej80, mogą zacieśniać stare więzi, mogą też budować nowe relacje. Z całą pewnością dla znających język rosyjski tworzą swego rodzaju komfortowe extra territorium - przestrzeń komunikacji wyprowadzoną z dawnego obszaru imperium rosyjskiego i ZSRR. Podjęta tu próba zobrazowania tej rzeczywistości składa się na wizerunek nowej, nieznanej i mało zbadanej przestrzeni, określonej tu jako extra territorium byłego ZSRR. Słowo eksterytorialność pochodzące ze słownika politologii zakłada wyłączenie z dominium państwowego jakiejś części jego obszaru. Zakłada się jednak przy tym, iż państwo to wciąż istnieje, a jego wyłączona przestrzeń zachowuje spójny profil polityczny ze swą metropolią. ZSRR oczywiście nie istnieje, ale wiele osób pozostawiło dlań pewną przestrzeń w swych wspomnieniach i pamięci. Obraz Rosji jako wielkiego, potężnego gospodarczo i intelektualnie sąsiada wciąż utrwala stereotyp wielkiego brata, co przekłada się także na aktualizację obrazu wszechmocnego ZSRR. Taką wizję potęgi Rosji mogą także stabilizować najpopularniejsze serwisy internetowe Runetu, oddziaływujące w różnym zakresie poza granice Federacji Rosyjskiej. Przyjrzyjmy się zatem najistotniejszym elementom rosyjskiej cyberprzestrzeni i ich sile wpływu. Miarą dla potencjału oddziaływania będzie wielkość audytorium 80 Rozwinięcie określenia wspólnota wyobrażona w kontekście badań nad narodami i tożsamościami zawdzięczamy amerykańskiemu uczonemu, autorowi szkicu Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism opublikowanym po raz pierwszy w 1983 roku. Wyd. pol. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. Stefan Amsterdamski, Znak, Kraków 1997 76 odwiedzającego poszczególne serwisy internetowe, pochodzącego z krajów byłego ZSRR. Wśród tych najpopularniejszych i najchętniej odwiedzanych prym wiedzie wyszukiwarka yandex.ru. Analiza popularności witryn w Rosji, zgodnie z danymi specjalistycznego serwisu internetowego Alexa.com, analizującego co miesiąc popularność witryny w danym kraju81, wskazuje bardzo wyraźnie na jednoznacznego lidera, którym od kilku już lat jest portal yandex.ru wyprzedzający najpopularniejszą wyszukiwarkę na świecie google.com. Wyszukiwarki i zintegrowane portale osiągają najwyższe wskaźniki popularności w Rosji, ale tuż za nią plasują się największe postradzieckie państwa: Ukraina, Kazachstan, Białoruś oraz Azerbejdżan i Uzbekistan. Taki rozkład audytorium poza granicami Federacji Rosyjskiej właściwy jest także portalowi rambler.ru. Wyraźnym wskaźnikiem dobrze wyposażonej diaspory rosyjskiej i rosyjskojęzycznej jest także liczba odsłon tych witryn z obszarów Niemiec i USA. Najszerszą popularność poza granicami Rosji, co odzwierciedlone jest także w rankingu popularności witryn w tych krajach posiada portal pocztowy mail.ru. Ilość odsłon z samej Rosji sięga niespełna 67 %. Portal ten zajmuje pierwszą pozycję na skali popularności w Kazachstanie oraz wysokie pozycje w takich państwach jak Azerbejdżan, Białoruś, Ukraina, Uzbekistan. Mail.ru to niewątpliwie najpopularniejszy program pocztowy na obszarze byłego ZSRR. 81 Wszystkie dane geolokalizacji transferu witryn internetowych ujęte w niniejszym opracowaniu pochodzą z analiz Alexa.com z grudnia 2013 roku, zatem przedstawiają ranking opracowany na podstawie listopadowego transferu danych na tych witrynach. 77 Nieco tylko inaczej, rozkłada się geografia audytorium rosyjskich portali społecznościowych. Serwis vkontakte.com oprócz tradycyjnego obszaru popularności w byłych republikach radzieckich sięga także do Włoch, Hiszpanii i Indii. Aczkolwiek widać wyraźnie, że właściwie nie jest tam znany ogółowi, osiągając proporcjonalnie bardzo odległe miejsca w rankingach tych państw. Na Białorusi serwis ten zajmuje pierwszą pozycję popularności, w Rosji drugą, a w Ukrainie trzecią. Serwis odnoklassniki.ru wyróżnia jedynie szeroki zasięg w Armenii i Uzbekistanie gdzie zajmuje odpowiednio 5 i 4 miejsce na skali popularności. Ciekawostką jest tu relatywnie wysoki odsetek odwiedzających z terytorium nadbałtyckiej Łotwy. Innymi ważnymi i popularnymi elementami Runetu znanymi także poza Rosją są niektóre wyspecjalizowane serwisy użytkowe i komercyjne. Należy do nich między innymi bezpłatny serwis hostingowy Ucoz.ru, oferujący możliwość zakładania w ramach przystępnego systemu zarządzania treścią stron internetowych (CMS) i przechowywania na serwerach firmy danych. Popularność tego nagradzanego wielokrotnie serwisu spowodował fakt, iż nie trzeba dysponować specjalistyczną wiedzą programistyczną, aby założyć dzięki niemu własny serwis internetowy. Alexa.com odnotowuje wejścia na stronę ucoz.ru ze wszystkich postradzieckich republik, a także Niemiec, USA, a nawet Chin. Kolejnym istotnym komercyjnym projektem internetowym jest sklep ozon.ru, w którym można zaopatrzyć się w multimedia, książki, bilety na wydarzenia kulturalne, a od niedawna także odzież oraz drobne akcesoria. Główna część odwiedzających tą witrynę przypada na Federację Rosyjską. Widać tu wyraźnie częściowo polityczną projekcję handlu w 78 ramach Unii Celnej między Rosją, Kazachstanem i Białorusią, w których to państwach także odnotowuje się zainteresowanie ofertą tego sklepu. Trzecim dużym regionem, z którego sklep odnotowuje zainteresowanie internautów jest Ukraina. Niespełna procent odsłon pochodzi także z Azerbejdżanu. Podobnym w swym charakterze do sklepu internetowego, jeśli chodzi o zaspokajanie potrzeb kulturalnych użytkowników, w tym jednak przypadku nielegalnie udostępnianych przez użytkowników książek, filmów i muzyki jest serwis wymiany bezpośredniej plików (peer to peer) Rutracker.org. Ten wzbudzający wiele kontrowersji serwis przypominający w swej konstrukcji forum internetowe cieszy się popularnością w społecznościach największych poradzieckich państw i geografia jego audytorium jest właściwie zbieżna z tą, którą dysponuje ozon.ru. Jeden z najpopularniejszych rosyjskojęzycznych serwisów internetowych dotyczący sztuki filmowej kinopoisk.ru, którego właścicielem jest firma Yandex.ru, wykracza nieco ponad standardową geografię audytorium wszystkich witryn, o których była mowa wyżej. Portal filmowy z cechami serwisu społecznościowego, oprócz zasięgu w Rosji, Ukrainie, Kazachstanie, Białorusi i Azerbejdżanie sięga swą popularnością także do do Armenii i Gruzji. Oba ostatnie państwa, z których odnotowuje się wejścia na stronę kinopoisk.ru wyprzedzają pod tym względem znacznie większy liczebnie od ich obu razem centralnoazjatycki Uzbekistan. Interesującym jest także fakt, iż serwis ten plasuje się wyżej na skali popularności w Białorusi niż w Rosji, zajmując odpowiednio 25 i 28 pozycję. Zasięg najpopularniejszych serwisów Runetu jest oczywiście ogólnoświatowy, co z resztą widać na niektórych wykresach geografii oddziaływania. Pojawiają się takiej kraje 79 jak USA, Tajlandia, Chiny, Indie, Włochy. Niestety brak szczegółowych danych na temat narodowości odwiedzających te witryny w poszczególnych regionach nie daje możliwości jednoznacznej oceny wpływu tych serwisów na lokalne społeczności. Mimo iż część ze wskazanych wyżej witryn ma swoje lokalizacje do innych języków, to z dużą dozą pewności, ze względu na zamieszczane na nich treści, można stwierdzić, iż audytorium to jest przede wszystkim rosyjskojęzyczne. Wydaje się, iż przeważająca część spośród tych internautów motywowana jest oprócz pragmatyki językowej i swoistego językowego sentymentu pewnym realizmem i rutyną funkcjonowania w Internecie, co związane jest z chęcią elektronicznej choćby obecności blisko rodzimej lub dobrze znanej kultury. Jeżeli mamy tu do czynienia z klasyczną, starą diasporą rosyjską i quasi diasporą82 ZSRR, to witryny te budują nową elektroniczną przestrzeń rzeczywistego, a nie wirtualnego jak zwykło się przyjmować w rozważaniach o Internecie społeczeństwa, na co najmniej trzech poziomach: 1. Obszaru komunikacji (sieci społecznościowe). 2. Obszaru wymiany handlowej (sklepy internetowe, serwery hostingowe inne płatne usługi sieciowe). 3. Obszaru wymiany informacyjnej (wyszukiwarki i portale zintegrowane, serwisy informacyjne). 82 Zobacz: Ctrl+Shift. Public and Private Usages of the Russian Internet, red. H. Schmidt, K. Teubener, N. Kondradova, Books on Demand GmbH, Norderstedt 2006., s.122 80 „Stara diaspora” definiowana jest poprzez szczególne okresy intensyfikacji strumienia emigracyjnego zwanego falami. „Nowa diaspora” z kolei związana jest z upadkiem ZSRR i pozostaniem sporej, aczkolwiek trudnej do precyzyjnego określenia liczby Rosjan poza granicami politycznymi współczesnej Federacji Rosyjskiej, także w krajach byłego ZSRR83. Często zjawisko nowej diaspory sprowadza się do paradoksalnej sytuacji, albowiem nie zmieniając miejsca zamieszkania obywatele upadającego ZSRR nagle stali się jego ekspatami84. Quasi diaspora nie eksponuje realnej potrzeby powrotu do kraju pochodzenia, nie odczuwa tak silnie jak niegdysiejsza diaspora braku kontaktu z bliskimi, a dzięki nowoczesnym technologiom może utrzymywać swe tradycje kulturowe czyniąc je natychmiast dostępnymi i powszechnymi po83 rosyjscy urzędnicy związani z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, które realizuje program powrotu rodaków do Rosji liczą, iż obywateli związanych z Imperium Rosyjskim i byłym ZSRR, którzy posługują się językiem rosyjskim i mogliby pretendować do rosyjskiego obywatelstwa jest na świecie około 25 milionów (http://www.russkie.org/index.php?module=fullitem&id=23653). 84 Za taką nową diasporę z całą pewnością uważa się część rosyjskojęzycznych mieszkańców estońskiego Tallina. Taki pogląd wyraziła w osobistej rozmowie z piszącym te słowa jedna z wykładowczyń Uniwersytetu w Tallinie odpowiadając na pytanie o status języka rosyjskiego w Estonii - мы в диаспоре. Z analiz centrum "Ethnologue" zajmującego się badaniem rozpowszechnienia się języków na świecie wynika, iż władającym językiem rosyjskim jako pierwszym jest w tym niewielkim europejskim kraju ponad 345 tysięcy obywateli (http://www.ethnologue.com/country/EE/languages). Zaobserwowane przez piszącego te słowa w 2013 roku funkcjonowanie języka rosyjskiego w estońskiej codzienności wydaje się potwierdzać te szacunki. 81 przez działalność pisarską, muzyczną, czy artystyczną. Sytuacja będących w specyficznej diasporze obywateli byłego ZSRR po jego upadku jest jednak wyjątkowa. Wymyka się ona tradycyjnemu pojmowaniu środowiska diaspory z wielu względów. Po pierwsze brakuje ziemi macierzystej, ideologicznej ojczyzny, za którą wielu obywateli ZSRR w sensie politycznym uważało to wielkie państwo. Po drugie postradziecka diaspora ma charakter ponadetniczny, niejednorodny językowo, tak jak niejednorodnym systemem był ZSRR. Nie ma tu odwołań do wspólnoty tradycji narodowej, najwyżej swoisty sentyment, który niektórzy nazywają nostalgią (takie uczucia często związane są z przemijaniem czasu i nawiązaniem do młodości). Mamy tu zatem często do czynienia ze specyficzną diasporą, pozbawioną macierzy, ale często pozostającą w miejscu dotychczasowego zamieszkania. Diaspora ta może dążyć do powrotu lub nawiązania do znanych z czasów istnienia ZSRR okoliczności kulturowych ich życia, ale w czysto nostalgicznym, sentymentalnym a nie topograficznym wymiarze. Szczątkowe utożsamienie państw WNP z dawnym ZSRR może się na razie odbywać jedynie na zasadzie swoistej projekcji do przeszłości, a zabezpieczać je mogą na przykład informacje kanału telewizyjnego Mir24 obsługujących Wspólnotę Niepodległych Państw. Uczucia te pielęgnują także media tradycyjne, czego przykładem jest satelitarny kanał telewizyjny „Nostalgia” prezentujący w swej ofercie programowej stare radzieckie filmy, audycje publicystyczne z lat 1960 - 1991 82 oraz współcześnie realizowane programy na temat radzieckiej przeszłości85. Nostalgiczny charakter różnego rodzaju inicjatyw internetowych nadał ton idei ponownego zjednoczenia wokół języka rosyjskiego i wspólnego dziedzictwa kulturowego i przeszłości. W końcu lat 90. oraz w latach 2000 wiele z nich powstawało poza granicami Rosji i byłego ZSRR. Jednym z takich serwisów literaturocentrycznej, pierwszej fazy rozwoju Runetu był funkcjonujący do dziś magazyn internetowy „Kreschatik-Перекресток. Международный литературный журнал”. To właściwie tradycyjne literackie netlaboratorium, ale o międzynarodowej specyfice. Założony przez emigrantów z byłego ZSRR w 1998 roku serwis ma jednoznaczne credo. Po otworzeniu witryny możemy przeczytać: „Trwamy w nieustannym poszukiwaniu nowych nazwisk, nieznanych autorów, gdziekolwiek by nie mieszkali - w Kijowie, Petersburgu, Jerozolimie, Nowym Jorku czy Monachium. Jesteśmy przeniesioną do mentalnej przestrzeni wielką kijowską ulicą, gdzie kiedyś rodziły się wielkie przyjaźnie, pisano wielkie wiersze, odbywały się wspaniałe spotkania...”86. Redaktorzy internetowego czasopisma mieszkają w różnych miastach Rosji, Ukrainy oraz Niemiec. Witryna jest ozdobiona fotografiami starego i współczesnego Kijowa, które 85 Do najpopularniejszych z nich należy codzienny talk show zatytułowany „Urodzeni w ZSRR”. Kanał został uruchomiony 4 listopada 2004 roku i oferowany jest w podstawowym pakiecie cyfrowym platformy NTW Plus i kablowych sieciach Rosji, państw byłego ZSRR. Dla pozostałych krajów na świecie kanał jest retransmitowany przez telewizję o znamiennej nazwie «Русский мир». Dewizą kanału jest sformułowanie „Mamy co wspominać”. 86 Patrz witryna internetowa magazynu: http://www.kreschatik.nm.ru/. Tłumaczenie własne. 83 zsynchronizowane w małej ramce zmieniają się jak w kalejdoskopie. Ryciny i zdjęcia dziewiętnastowiecznego miasta przeplatane są zdjęciami współczesnej stolicy Ukrainy stanowią swego rodzaju komentarz do tego jak rozumiana jest w kontekście historycznym rosyjskojęzyczna diaspora w jej historycznej ciągłości od XIX wieku aż po czasy współczesne. Dostrzegają to i piszą o tym autorzy szkicu Virtual (Re)Unification? Diasporic Cultures on the Russian Internet87. W ich interpretacji tego wizualnego przekazu jasne jest, że aby dołączyć do zespołu czasopisma i do twórców w nim publikujących należy odbyć metaforyczną podróż w czasie do mentalnej przestrzeni, którą tworzą rozproszeni na świecie rosyjskojęzyczni literaci. Ponowne wirtualne zjednoczenie obejmuje kilka stuleciu dzięki nowoczesnym technologiom XXI wieku łączone są tradycyjna diaspora Imperium Rosyjskiego z jej postradzieckim quasi rozwinięciem. Paradoksem pierwszego etapu rozwoju Runetu był fakt, iż często dzięki lepszemu dostępowi do infrastruktury technologicznej diaspora na Zachodzie stawała się motorem napędowym rozwoju rosyjskojęzycznych witryn i środowisk społecznościowych. Internet anglojęzyczny, dzięki politycznej i gospodarczej sile USA rozwija się kreując coraz to nowe strefy wpływów, właściwie jako jedyny dysponuje dziś ze względu na specyfikę języka i jego kultury politycznej zasięgiem globalnym. Runet zaś ograniczony dyspozycją przestrzenną i kulturową języka rosyjskiego może starać się utrwalać jego obecność w tradycyjnych dla siebie obszarach oddziaływania politycznego i społecznego głównie w byłych republikach ZSRR i 87 Ctrl+Shift. Public and Private Usages of the Russian Internet, red. H. Schmidt, K. Teubener, N. Kondradova, Books on Demand GmbH, Norderstedt 2006, s. 128. 84 regionach Imperium Rosyjskiego. Może także, skutecznie sięgać do nowych obszarów, gdzie znalazła się rosyjskojęzyczna emigracja motywowana nostalgią i tęsknotą za krajami ojczystymi, w których rosyjski jest ważnym językiem komunikacji. Mapa tego extra territorium obejmowałaby zatem obszar zbliżony do granic zewnętrznych Wspólnoty Niepodległych Państw, a w pewnych sytuacjach nawet nieco ponad niego wykraczający. Wchodziłyby doń państwa Azji Centralnej, Zakaukazie za wyjątkiem Gruzji z jej niewielką aktywnością w Runecie, Białoruś, Mołdawia i Ukraina oraz w niewielkim tylko zakresie nadbałtyckie Estonia i Łotwa. \W latach 90. powszechnie twierdzono, iż dzięki Internetowi każdy jego użytkownik łatwo może nawiązać kontakt i połączyć się z dowolnym innym użytkownikiem sieci i serwisem. Teza ta niestety nie wytrzymała próby czasu, a dziś już wiadomo, iż architektura sieci wygląda zupełnie inaczej i nadzieja na to, że każdy może i zechce skorzystać z pełni zasobów sieci jest utopijna. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami, na które powołuje się krakowska badaczka nowych mediów, Magdalena Szpunar, ze względu na ogromny przyrost serwisów WWW sieć porównuje się często do struktury muszki smokingowej (Bow-tie Theory). Zgodnie z nią jedynie 56 mln. stron internetowych jest silnie związanych z centrum, czyli witrynami najchętniej i najczęściej odwiedzanymi (otwieranymi) przez Internautów88. Muszka składa się z węzła (cen88 Magdalena Szpunar powołuje się w tej kwestii na ideę Yochaia Benklera zawartą w pracy pt. Bogactwo sieci. Jak produkcja społeczna zmienia rynki i wolność, Warszawa 2008. Teksty Benklera są także dostępne w oryginale na jego witrynie internetowej www.benkler.org Patrz: M. Szpunar, Nowe-stare medium. Internet 85 trum) i dwóch skrzydełek. Węzeł stanowi serce, centrum sieci, a w nim witryny są bardzo gęsto ze sobą powiązane i podlinkowane. Węzeł jednak to 1/3 sieci, nie jest zatem największą jej częścią, za to najpopularniejszą i najpotężniejszą. Zgodnie z tą teorią pozostałe dwie części (skrzydełka) to strony, które nie odsyłają w żaden sposób do witryn z centrum oraz te, które nie są przez witryny centralne zindeksowane. Oznacza to ogromną pulę adresów internetowych, która jest właściwie wyłączona z głównego obiegu, jeśli tylko internauta nie zna konkretnego adresu takiej witryny, to najprawdopodobniej nigdy do niej nie trafi. Mainstream, czyli centrum jest oczywiście najbardziej atrakcyjne dla odwiedzających i rośnie w siłę, tak jak w przypadku mediów tradycyjnych. Takim centrum dla Runetu są z całą pewnością serwisy yandex.ru, vk.com, odnoklassniki.ru oraz mail.ru. Mimo olbrzymiej ilości serwisów internetowych, prywatnych i instytucjonalnych użytkownicy Internetu kopiują zachowania znane z mediów tradycyjnych, wybierając proste stałe rozwiązania. Przypomina to relacje społeczne znane z telewizji, radia i gazet, w których przypadku widzowie, słuchacze i czytelnicy stale powracają z przywiązaniem do znanych i lubianych tytułów, kanałów i programów. Także w Runecie w sposób widoczny następuje tak zwana centralizacja, polegająca na tym, że znaczna część uwagi odbiorców koncentruje się na kilku najbardziej popularnych witrynach, co powoduje, że wiele osób odwiedza niewielką liczbę witryn, a wiele witryn w ogóle nie jest odwiedzanych. między tworzeniem nowych modeli komunikacyjnych a reprodukowaniem schematów komunikowania masowego, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2012, s. 113. 86 Te wartościowe spostrzeżenia nie zatrą jednak faktu, iż wśród centralnych i najpopularniejszych serwisów internetowych w społecznościach diaspory rosyjskiej i byłego ZSRR kluczową rolę odgrywają wyszukiwarki i serwisy o charakterze społecznościowym, w odpowiednich warunkach sprzyjające budowie relacji międzyludzkich. Także tutaj uwaga koncentruje się wokół najpopularniejszych blogerów, do nich prowadzą liczne odwołania ze stron zewnętrznych, także mediów tradycyjnych. Mimo swego ogromnego potencjału i różnorodności użytkowników trudno jest Runetowi przezwyciężyć rutynę informacyjną i komentatorską znaną z mediów klasycznych − aktywni użytkownicy Internetu i blogerzy wciąż są jednak w mniejszości, a na masy społeczne oddziałują najmocniej przekazy telewizyjne. Nie można mieć zatem nadziei na zbyt daleko idącą zmianę systemową i społeczną w związku z dynamiką rozwoju Internetu. Widać to szczególnie wyraźnie w stosunku Runetu do spraw polskich i do Polski w ogóle. Jeśli chodzi o tą tematykę, to zasada mediów tradycyjnych i centralnych działa tu doskonale. Teksty pisane o Polsce i w polskich sprawach są raczej marginalne, a z rzadka pojawiające się informacje na tematy związane z Polską determinowane są aktualnym dyskursem politycznym i przekazem tradycyjnych mediów głównego nurtu89. Próżno szukać do89 Ostatni przykład to komentarze w Runecie do wizyty w Polsce ministra spraw zagranicznych Siergieja Ławrowa 19.12.2013 roku. W tym kontekście pojawiły się wyłącznie tematy Ukrainy, dyslokacji rakiet balistycznych Iskander, a co najważniejsze (być może pozornie) dla Rosjan ataku na Ambasadę Federacji Rosyjskiej w Warszawie w czasie zamieszek 11 listopada 2013 roku. Niewiele miejsca poświęcono kulturze i wzajemnym relacjom. Ministrowie wręczali przecież nagrody polskim artystom Joannie Moro (rola Anny German w serialu TV znanym także w Rosji) oraz reżyserowi Iwanowi 87 brych i pouczających wiadomości z Polski w rosyjskojęzycznej opiniotwórczej blogosferze90. Biorąc pod uwagę nikłe zainteresowanie naszym krajem, polskie instytucje publiczne, ale także niezależne prywatne inicjatywy powinny dostrzec istnienie Runetu jako odrębnej rzeczywistości ze swoimi elementami składowymi, takimi jak wyszukiwarki, serwisy społecznościowe i platformy blogowe. Do takich polskich projektów należy prywatny blog wybitnego polskiego tłumacza Jerzego Czecha, prowadzony od 2008 roku w języku rosyjskim na platformie LiveJournal. Oczywiście w natłoku informacyjnym i dość wąskiej specjalizacji tłumacza jego przekaz może docierać do najwyżej 300 osób, które zarejestrowała platforma LiveJournal jako jego czytelników. Zakres oddziaływania Runetu, na postradziecką przestrzeń choć jest dosyć ograniczony i nie sięga oczywiście do wszystkich republik byłego ZSRR w równym stopniu, to wciąż poprzez centralizację przekazu i użyteczności może stanowić stymulator do reintegracji − może tu funkcjonować mechanizm opierający się na złudnym przekonaniu, iż wszyscy znamy przecież te same serwisy i wspólnie z nich korzystamy. Kształtuje się oto nowe wspólne doświadczenie i świadomość tych samych, współdzielonych przestrzeni publiczWyrypajewowi - częstemu gościowi w Polsce, mężowi polskiej aktorki Karoliny Gruszki. 90 Wiadomości z obszaru polskiej rusycystyki, generalnie przychylnej Rosji i stroniącej od politycznego zaangażowania, czy też informacje z polskiego rynku wydawniczego chętnie sięgającego po rosyjskich autorów są znikome. Wiadomość o opublikowaniu w Rosji zbioru esejów Grzegorza Przebindy pt. Между Краковом, Римом и Москвой wydanych nakładem wydawnictwa РГГУ i dość nieudolnie przezeń promowanych ukazała się w jednym tylko blogu LiveJournal we wpisie użytkownika o nicku „philologist”. 88 nych w sieci. Zawiązywane w tych ramach relacje to często związki osobiste, biznesowe, przynoszące realne, wymierne korzyści finansowe. Do dość przygnębiającego spostrzeżenia w kontekście homogenizacji i centralizacji Internetu doszedł australijski medioznawca Terry Flew. Jego zdaniem, jeżeli schematy odbiorcze nowych mediów reprodukują zachowania mediów tradycyjnych, to w internetowym audytorium możemy mieć do czynienia z powieleniem wzorców życia społecznego, gdzie media kojarzone są często z władzą i dominacją. Odbiorcy przywykają do pewnego rodzaju przekazu i ich świadomość staje się wytworem masowej medialnej produkcji91. Niestety, obserwując audytoria centralnych witryn Runetu należy w pełni poprzeć tą tezę. Inną pochodną centralizacji Runetu jest monopolizacja usług elektronicznych i związane z nią zagrożenia. Koncentrując uwagę na zintegrowanym portalu Yandex.ru z jego wieloma funkcjami, w tym najbardziej wrażliwym narzędziem jakim są "płatności Yandex" należy postawić pytanie o zakres internetowej inwigilacji użytkowników, czyli tzw. dataveillance rosyjskojęzycznych użytkowników tego portalu na całym świecie. Przez portal gromadzone są dane, analizowane lokalizacje, prowadzone są badania sposobów i celów poszukiwań użytkowników serwisu, a wszystko to, jak przekonują właściciele serwisu, dla dobra użytkownika92. Jako dowód 91 Patrz: M. Szpunar, Nowe-stare medium...., s. 176. Miejsce pobytu internauty jest monitorowane przez sieć, dokładnie wiadomo z jakiego miejsca loguje się do swych usług, a jeśli dane docierające do systemu są nieprecyzyjne, zostanie mu zaoferowane wsparcie w postaci pytania potwierdzającego jego przestrzenną lokalizację. Wszystko to rzekomo tylko po to, aby system, tak jak w 92 89 profesjonalizmu w tej kwestii system Yandex promuje swą skuteczność poprzez transmisję na żywo z poszukiwań użytkowników w wyszukiwarce yandex.ru System wskazuje miejsce skąd prowadzone są poszukiwania oraz hasło, jakie użytkownik do niego wprowadził, wszystko rzetelnie wyświetlając na dynamicznej mapce. Obserwator transmisji może jednocześnie skorzystać z czyjegoś wyszukiwania, klikając na aktywny link z mapy, który przeniesie go do wyników wyszukiwania yandex.ru. Korzystanie z wyszukiwarki to bierna aktywność w Internecie, a systemy wyszukiwawcze niestety próbują lepiej za użytkownika wiedzieć czego on poszukuje i podpowiadać mu właściwe rozwiązania. Oczywiście proces ten dalece ingeruje w swobodę użytkownika. W swej radykalnej opinii na temat elektronicznej kontroli poprzez wyszukiwarki Alexander Halavais uważa wręcz, iż idealna wyszukiwarka powinna być może nie tylko zrozumieć czego pragnie użytkownik, ale także wiedzieć te rzeczy o których on sam nie ma pojęcia93. Wyszukiwarki na świecie, przede wszystkim najpopularniejszy google.com94 oraz rosyjskojęzyczny yandex.ru są postrzegane w roli tzw. gatekeepera, kontrolera i dystrybutora dostępu do informacji. Od wyszukiwarek zatem ich użytkownicy otrzy- przypadku rosyjskiego serwisu yandex.ru, mógł dokładnie informować o miejscowych utrudnieniach drogowych, pogodzie i lokalnych wydarzeniach. 93 A. Halavais, Wyszukiwarki internetowe a społeczeństwo, tłum. T. Płudowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 53. 94 Dokładną informację na temat zasięgu oddziaływania potęgi google.com przybliżył w swej publikacji niemiecki publicysta Reppesgaard. Patrz: L. Reppesgaard, Imperium Google., tłum. P. Sadurska, Wydawnictwo BC.edu, Warszawa 2009. 90 mują nie to czego faktycznie poszukują, ale to co zaproponuje im system. Nieco inne walory oferują inne serwisy internetowe, które mają interaktywny charakter, takie jak platformy społecznościowe i blogowe, w których to użytkownicy zapełniają je treściami. Wydaje się, iż tutaj aktywność twórcza internautów może być w pełni uwolniona. Jest to jednak wizja utopijna, albowiem dominująca część internautów na świecie sprowadza swą aktywność wyłącznie do biernego oglądania i czytania treści. Jedną z wiodących cech funkcjonowania Internetu jako medium jest procentowa zasada "90 - 9 - 1", oceniająca stopień zaangażowania internautów w tworzenie zawartości sieci. Wedle tego mnemotechnicznego wzoru 1 % internautów tworzy treści, 9 % modyfikuje je, ewentualnie edytuje i dystrybuuje, a pozostałe 90 % zadowala bierna obserwacja i przeglądanie95. Zasada ta odnosi się głównie do serwisów o charakterze społecznościowym. To fakt, iż mało kto wykorzystuje pełnię właściwości informacyjnych i komunikacyjnych Internetu. Jednak rosyjskojęzyczna społecznościowa blogosfera jest od tej zasady pewnym wyjątkiem. Rosyjskojęzyczne blogi, z najbardziej popularną platformą LiveJournal są namiastką przestrzeni publicznej, dyskusji, sporów i obywatelskiej informacji. Tutaj właśnie w najbardziej demokratyczny sposób ci sami czytelnicy i komentatorzy z różnych zakątków świata mogą ocenić wulgarne i prowokacyjne wpisy grupy performerskiej Voina i propagandowe anonse premiera Rosji Dmitrija Miedwiediewa, ale także wczytać się w relacje z miejsc ogarniętych konfliktem zbrojnym. 95 Ibidem, s. 85. 91 Serwisy społecznościowe oraz blogi mają potencjał aby występować jako medium integrujące i najbardziej niezależne, zwłaszcza od wpływów politycznych. To najczęściej struktury elitarne, w których autorzy postów zajmują pozycję komentatorów oczekując na natychmiastową reakcję swych czytelników i ideologicznych zwolenników swych tez. W wielu przypadkach, jak wykazaliśmy wyżej, mają także ambicję do integracji społecznej wokół pewnych spraw, w których potrzebna jest siła społecznego zaangażowania. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich rozpadł się w 1991 roku. Państwo to formalnie nie istnieje już od wielu lat, ale żyją wciąż ludzie, którzy doskonale pamiętają jego grozę, paradoksy, i częstokroć także piękno utopijnej idei zjednoczenia najróżniejszych narodów od Morza Bałtyckiego aż po pustynie Azji Centralnej w dziele tworzenia wspólnej socjalistycznej przyszłości. Perspektywa końca tego systemu nie dała do dziś szans na realną odbudowę rozbitego imperium w eurazjatyckiej geograficznej przestrzeni. Nikt jednak nie zaprzeczy jego wielkiej sile oddziaływania na liczne grupy społeczne w każdym niemal wymiarze ich życia. To wspomnienie oczywiście słabnie ze względu na przemijanie − pokolenia, które świadomie wchodziły w dorosłość w latach 80. XX jeszcze przed erą Internetu to dziś dorośli ludzie, którzy swą pamięcią ogarniają i dobre i złe strony tamtych lat. Nowoczesne technologie natomiast, stworzyły nową formułę funkcjonowania zbiorowej pamięci i zbiorowego współczesnego pragmatyzmu geopolitycznego. Runet i jego serwisy, z którego tak chętnie czerpią zarówno Rosjanie jak i inni użytkownicy języka rosyjskiego nie ma ograniczeń geograficznych ani czasowych, ale jego tradycja wyraźnie wskazuje na jednorodny korzeń, z którego wyrastał - epokę końca 92 ZSRR i czasu zmian społeczno-gospodarczych. ZSRR w swym wymiarze geopolitycznym zamierał, ale pamięć i potrzeby ludzi dzięki nowoczesnym technologiom w wielu miejscach dawnego imperium przeniosły go do stworzonego mimochodem, głównie za sprawą technologicznego wsparcia ze strony USA, extra territorium - realnego pola komunikacji wywodzącego się w dużej mierze z tradycji w wielu jej przejawach sztucznej i zarazem naturalnej radzieckiej wspólnoty. Ponadto okazuje się często, że niektóre narody dawnego ZSRR z różnych, także obiektywnych względów nie zdążyły stworzyć własnego środowiska Internetowego i korzystają z „bezpiecznych” dla nich propozycji Runetu96. Internet i jego narzędzia, zgodnie z ich naturalnymi właściwościami i funkcjonalnością zaczął przyjmować rolę współczesnego integratora, uzupełniając, a także jednocześnie wzmacniając, na dużo szerszym polu społecznym niż czyniła to dotychczas na przykład hierarchia cerkwi prawosławnej, o czym pisał w 2005 roku Grzegorz Przebinda, wszystkie inne tendencje polityczne i społeczne, dążące ku reunifikacji obsza- 96 Nie jest to oczywiście prawidłowość szczególna i wpisuje się w komercyjną codzienności tego obszaru. Dominacja silniejszej rosyjskiej gospodarki widoczna jest w małych państwach, byłych republikach radzieckich na każdym kroku poprzez obecność choćby rosyjskich produktów na sklepowych półkach. Wiele serwisów społecznościowych, podobnie jak globalny Facebook zostało już zlokalizowanych i przekazanych do użytkowania w ich ojczystych językach Azerom, Gruzinom, Ukraińcom, czy Uzbekom. Często jednak międzynarodowe kontakty i relacje na obszarze byłego ZSRR preferują komunikację w języku rosyjskim. Patrz: popularność serwisu www.odnoklassniki.ru. 93 ru byłego ZSRR97. Warto jednak zwrócić uwagę, jak w kontekście geograficznym Rosyjska Cerkiew Prawosławna traktuje swoją powinność wobec prawosławnych wiernych, rozproszonych w państwach wokół Federacji Rosyjskiej. Patrząc na mapę „terytorium kanonicznego” bez trudu można dostrzec, iż prawosławna hierarchia, wspierająca wszystkie − te symboliczne i te realne, dążenia reintegracyjne prezydenta Rosji Władimira Putina, wciąż widzi potrzebę swej administracyjnej obecności także w Azji Centralnej i państwach nadbałtyckich. Inną kwestią jest tu jednak faktyczna liczba wiernych, których jurysdykcja ta może obejmować. Dlatego też zasięg i audytorium Internetu w tych regionach ma daleko większe oddziaływanie i ma szansę przy odpowiednim politycznym i strategicznym ujęciu, zostać wykorzystany. Z pewnym planem w tej kwestii wystąpił skrajny rosyjski geopolityk i filozof nowego eurazjatyzmu Aleksander Dugin. Uważa on, iż z pełną świadomością i polityczną przebiegłością należy wykorzystać potencjał tkwiący w Internecie, jako "Światowej sieci" − geopolitycznemu instrumentarium Zachodu do reintegracji postradzieckiej przestrzeni. Dugin 97 „Terytorium kanonicznym” określiła Rosyjska Cerkiew Prawosławna (RCP) obszar byłego ZSRR, na którym rozciąga się jej jurysdykcja. Na swoim „terytorium kanonicznym” rozciągającym się na wyznawców prawosławia w w Rosji, na Ukrainie, Białorusi, Litwie, Łotwie i w Estonii, Kazachstanie, Kirgizji, Tadżykistanie, Turkmenistanie, Uzbekistanie, Azerbejdżanie i Mołdawii RCP posiada 133 diecezje (z czego 68 w Rosji, 35 na Ukrainie i 10 na Białorusi) i 23 tysiące parafii. Oficjalne dane mówią też o 154 biskupach, 635 klasztorach, 5 duchownych akademiach i 3 prawosławnych uniwersytetach. Ta swoista sieć nie obejmuje jednak Armenii i Gruzji, albowiem one posiadają swoje starsze kościoły chrześcijańskie. Zobacz więcej: G. Przebinda, Między ołtarzem a tronem. Cerkiew w Rosji po 1991 roku, "Znak", nr. 605 (10) 2005, s. 25-37. 94 postuluje stworzenie projektu Виртуальная Евразия (Wirtualna Eurazja), którego sens będzie sprowadzał się do zajęcia jak największego sektora Internetu i zbudowania w nim swojej wirtualnej przestrzeni. Czas zrozumieć, pisze Dugin, że Eurazja ma swoje miejsce nie tylko w fizycznej, gospodarczej i politycznej geografii, ale także w geografii wirtualnej, sieciowej98. Faktem jest, iż zależności, o których pisze Dugin wzmacniają współczesne kontakty gospodarcze. Aktywność polityczna Federacji Rosyjskiej na tych obszarach nie jest jednak wszędzie równomierna i poddawana jest zmianom zgodnym z bieżącym interesem państwa. Wedle myśliciela wobec Rosji prowadzona jest aktualnie geopolityczna wojna sieciowa, której głównym organizatorem są Stany Zjednoczone. Dugin zwraca w tym kontekście uwagę na amerykańską strategię, która została opracowana w specjalnym departamencie podległym Sekretarzowi Obrony USA - Office of Force Transformation, który na początku XXI wieku prowadzony był przez admirała o polskich korzeniach, Arthura K. Cebrowskiego. Cebrowski zainicjował w myślenie o wojnie sieciowej (Network Centric Operations)99. Idea prowadzenia tego typu wojny polega na wielopłaszczyznowym, sieciowym operowaniu w różnych segmentach funkcjonowania aktorów działań konfliktowych. Są to przestrzeń fizyczna, przestrzeń 98 А. Дугин, Поп-культура и знаки времени, СПб, Амфора 2005, s. 487. Więcej o geopolitycznej ideologii A. Dugina patrz: B. Gołąbek, Lew Gumilow i Aleksander Dugin. O dwóch obliczach eurazjatyzmu w Rosji po 1991 roku, WUJ, Kraków 2012. 99 Patrz: Raport z centrum analitycznego Kongresu Amerykańskiego (Congressional Research Centre) pt. Network Centric Operations: Background and Oversight Issues for Congress, 15 March 2007. 95 informacyjna, przestrzeń kognitywna i społeczna100. Przestrzeń informacyjna może i powinna oddziaływać na kognitywną, kształtując odpowiednią świadomość stron konfliktów - zarówno sojuszników USA jak i ich wrogów. Z tego systemowego założenia wynika, iż wojny epoki informacyjnej wymagają rozumnej operacji we wszystkich czterech przestrzeniach. Jest to manipulacja świadomością i wiedzą, którą najlepiej prowadzić za pośrednictwem nowoczesnych technologii, w tym Internetu. Aleksander Dugin postuluje rozwój eurazjatyckiej, wielobiegunowej cybergeopolityki, czyli geopolitycznego planu opartego o elektroniczne instrumentarium Internetu. Dzięki niemu, będzie możliwe stworzenie wirtualnych sieciowych cywilizacji, które będą budować blok opozycyjny wobec dominującej dziś, wrogiej Rosji atlantyckiej globalizacji. Wirtualne cywilizacje powinny być mimo wszystko przywiązane do konkretnego geograficznego obszaru, powinny budować swój własny kod kulturowy. Geopolityk widzi jako wzorzec działania licznych często ponadnarodowych organizacji, takich jak związki religijne, polityczne, ekologiczne, które dzięki narzędziom internetowym mogą efektywnie propagować swoje idee101. Odwrócenie wektora wykorzystania Internetu z homogenizującego instrumentu do zlokalizowanego w odpowiednich systemach językowych platform spowoduje "przekształcenie trucizny w lekarstwo". Takie wirtualne kontynenty jak chiński Internet, czy Runet mogą zdaniem Dugina zbudować podstawy do realnego przeciwstawienia się 100 Dugin szczegółowo omawia tą strukturę w swej publikacji Геополитика постмодерна. Времена новых империй. Очерки геополитики XXI века, Амфора, Санкт-Петербург 2007. 101 А. Дугин, Геополитика. Учебное пособие для вузов, Академический Проект, Москва 2011, s. 528. 96 monopolowi cywilizacyjnemu i politycznemu USA, który propagowany jest w postaci globalizmu. Wiele z tych tez może odnajdywać swoje potwierdzenie w praktyce. Pewną prawidłowością jest fakt, iż bliższe kontakty natury gospodarczej i politycznej między Rosją a światem zewnętrznym, który tradycyjnie należał do jej strefy wpływów, lub kontroli potęgują także jej siłę i obecność w wymiarze elektronicznym. Widać do także doskonale na przykładzie obecności inwestycyjnej trzech ważnych operatorów sieci komórkowych na poradzieckiej przestrzeni, którzy swą działalność rozpoczynali od Rosji, a dziś funkcjonują w wielu innych poradzieckich (i nie tylko) przestrzeniach, oferując także szerokopasmowy i komórkowy dostęp do Internetu. Zgodnie z danymi zamieszczonymi w raporcie Eurazjatyckiego Banku Rozwoju102 zakres działania trzech rosyjskich telekomunikacyjnych gigantów Wympiełkom (BeeLine), MegaFon oraz Mobilnyje Tele Sistiemy (MTS) systematycznie rozwija się. Najintensywniejszy rozwój w krajach byłego ZSRR odnotowują MTS obecne oprócz Rosji w Armenii, Białorusi, Ukrainie, Uzbekistanie, Turkmenistanie a także w Indiach. Wympiełkom ze swoją marką telefonii komórkowej Beeline zajął z kolei rynek Armenii, Gruzji, Kazachstanu, Ukrainy, Uzbekistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu. Elektroniczne rosyjskojęzyczne extra territorium nie ma swoich misji dyplomatycznych, ale dysponuje rozsianymi na całym świecie ambasadorami języka rosyjskiego, rosyjskiej kultury, czasem także mniej lub bardziej agresywnymi strażnikami imperialnego radzieckiego dziedzictwa. Niesie 102 Интеграционные процессы в телекомуникационном секторе стран СНГ, Отраслевой обзор номер 9, Алматы 2010. 97 ono ze sobą także cechy dosyć demokratycznego, dobrowolnego, wspólnotowego i neutralnego archiwum zbiorowej pamięci o przeszłości, platformy służącej nieprzymuszonej komunikacji w oparciu o znany kod kulturowy i język. Oprócz tego relatywnie pozytywnego wymiaru można także wskazać niepochlebną aktywność hakerską i tzw. "haktywizm", czyli społeczny wymiar cyberprzestępczości wywodzący się z obszaru rosyjskojęzycznego103. Jednakże ze względu na jego kryminogenny charakter i negatywne, destrukcyjne intencje, nie można oczywiście w tym przypadku mówić o reintegracyjnym duchu tych działań. Najważniejsza dziś dla nas wydaje się być pełna świadomość istnienia wirtualnego, ponadprzestrzennego extra territorium, czyli rzeczywistości osadzonej w nowoczesnych formach komunikacji i Runecie. W tym historycznym momencie oczywiście nic nie wskazuje na to aby ta oddolnie uformowana sieć powiązań mogła przekształcić się w odnowiony w geopolitycznym sensie ZSRR. Zapewne jednak także dzięki nowoczesnej komunikacji, obok setek tysięcy fantastycznych projektów kulturalnych i biznesowych podtrzymywane są różne złe nawyki, stereotypy, uprzedzenia, czasem upiorne i groźne wizje, które należy z pełnią świadomości 103 Przykładem może być głośna „aktywistyczna” inicjatywa łotewskiego hakera o nicku „Neo”, który po włamaniu się do systemu informatycznego łotewskiej izby skarbowej opublikował dane o wysokich dochodach oficjeli pobierających pensje i niebotyczne nagrody z kasy państwowej. Haker publikujący dane na swoim koncie na Twitterze jako lokalizację podał Londyn. Przy wpisach wykorzystuje także hasło "Wolna i sprawiedliwa Łotwa". Patrz: Łotewski Robin Hood wytyka bogaczom zarobki¸”Gazeta Wyborcza”, 25.02.2010 [dokument elektroniczny]. 98 monitorować i opisywać. Sieć sprzyja tego typu działaniom, a wielu analityków zastanawia się czy, a jeśli tak to w jaki sposób w warunkach rosyjskich może dojść do pogłębionej zmiany politycznej za sprawą Internetu. Wszystko wskazuje jednak na to, iż kruchy system postradzieckiej demokracji wyborczej w Rosji i jej otoczeniu ze względu na silną kontrolę państwa w wielu obszarach nie będzie ewoluował wyłącznie za sprawą Internetu i nowoczesnych technologii, albowiem zaangażowanie polityczne i intelektualne w rosyjskojęzycznej blogosferze jest domeną elity, która najczęściej nie niesie w swych ideach rewolucyjnego potencjału. Instrument ten w rękach sprawnej i świadomej władzy może mieć fundamentalne znaczenie dla jej prestiżu. Jakub Potulski w swym interesującym opracowaniu pt. Geopolityka w świecie ponowoczesnym, zwraca uwagę, iż we współczesnych analizach środowiska międzynarodowego eksponuje się rosnące znaczenie „siły symbolicznej” i „władzy symbolicznej”, uznając, iż rywalizacja w XXI w. to przede wszystkim ideologiczna konkurencja miedzy państwami, a konflikty we współczesnym świecie mają przede wszystkim podłoże „informacyjne”104. Gerard Toal, autor ważnej krytycznej rozprawy analizującej zasięg i oddziaływanie geopolityczne (Critical geopolitics, Londyn 1996), Gerard Toal, pisał, iż współcześnie geopolityka stała się w dużym stopniu fenomenem „telewizyjnym” a kontrola nad telewizyjnymi przedstawieniami świata pełni kluczową rolę dla sprawowania i wykonywania władzy we współczesnym świe- 104 J. Potulski, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2011, s. 143. 99 cie105. Trawestując tą tezę można stwierdzić, iż geopolityka może stać się także „fenomenem Internetowym”. Podsumowanie Należy mieć nadzieję, że Runet jako niezwykle istotny i dynamicznie ewoluujący w ostatnich dziesięcioleciach element życia społecznego i kulturalnego Rosji ma dopiero przed sobą pogłębioną refleksję badawczą i analityczną, nie tylko jako medium i przestrzeń komunikacji, ale również ważny instrument cybergeopolitycznej rozgrywki o utrwalenie wpływów kulturowych w otoczeniu Rosji. 105 cyt za: J. Potulski, op.cit., s. 153 100 Olga Wasiuta ELITY KAUKAZU PÓŁNOCNEGO W PROCESACH ETNICZNO-POLITYCZNYCH Kaukaz Północny jest jednym z najbardziej zróżnicowanych etnicznie, językowo kulturowo i religijnie regionów Europy, domem dla wielu narodów, a złożona historia, napełniona dramatycznymi wydarzeniami - tworzenie i likwidacja autonomii, zmiana granic, represji, spory terytorialne, konflikty zbrojne itp. prowadzi do niestabilności. W swoim czasie arabscy geografowie nazywali Kaukaz „Dzhabelal - Suni”, co dosłownie oznacza „Góra języków”. Jednak tutaj w szczególności obserwuje się znaczna kulturowa jedność pomiędzy Adygami (Adygejczykami, Kabardyjczykami i Czerkiesami) z jednej strony, oraz między nimi a Osetyjczykami, Bałkarami z drugiej strony. Ludność Kaukazu Północnego składa stosunkowo niewielki odsetek całej populacji Rosji. Różne republiki również różnią się od siebie pod względem liczby ludności. Region jest zamieszkany przez przedstawicieli rasy kaukaskiej (abchazo–adygskiej grupy narodów kaukaskich i nachodagestanskiej), tureckiej, irańskiej i słowiańskich grup etnicznych. Najliczniejszą grupą etniczną są Czeczeni. Narody Kaukazu Północnego, które są mniejszością w innych regionach Federacji Rosyjskiej, stanowią większość w swoich republikach autonomicznych106. 106 Северный Кавказ: Взгляд изнутри. Вызовы и проблемы социально-политического развития, под. ред. А.Г. Матвеевой, А.Ю. Скакова и И.С. Савина. Институт Востоковедения РАН, Москва, Liczne narody Dagestanu mają swoją własną odrębną kulturę i wspólne psychologiczne osobliwości, atrybuty polityczne mają 14 grup etnicznych, które pozwala wydzielić Dagestan w specjalny region. Na niewielkim terytorium Dagestanu (łączna powierzchnia 50.3 tys. km2 republiki) mieszkają przedstawiciele ponad 100 narodowości, które należą do trzech rodzin językowych107. Kluczową cechą obecnej sytuacji na Północnym Kaukazie jest uderzający kontrast między pozorną stabilnością, z punktu widzenia społeczno-politycznego, a stałą walką pomiędzy różnymi elitami rywalizującymi ze sobą o władzę, korzyści gospodarcze, wpływy w regionie. Dla wszystkich tradycyjnych społeczeństw, które istnieją na Kaukazie Północnym zawsze charakternym był radykalizm, izolacja, kolektywizm, tradycjonalizm, reglamentacja życia społecznego108. Te cechy mają również wpływ na charakter elit etnonarodowych oraz na specyfice ich działania. Tradycyjna organizacja społeczeństw Kaukazu Północnego bazowała się na podstawie zasad rodzinnych109, a ponieważ 2012, c. 3. 107 И. Я. Новицкий, Управление этнополитикой Северного Кавказа, Издательство „Здравствуйте”, Краснодар, 2011, c.10; Г.Г.Гамзатов, Дагестан: духовное и художественное наследие: концептуальный, мировоззренческий и нравственный аспекты, Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы ДНЦ РАН, Махачкала, 2004, c.263. 108 Г.У. Солдатова, Психология межэтнической напряженности. Издательство „Смысл”. Москва, 1998. С.223226. 109 Główną cechą czeczeńskiego państwa było to, że wszyscy jej obywatele były wolnymi ludźmi: nie było instytucji klasowych, a próba zniewolenia uznawana byłą jako atak na cześć i godność, co było surowo karane zgodnie z prawem danego kraju. Wzniesiona do 102 rody nie były równe miedzy sobą ekonomicznie z przyczyn obiektywnych, pojawiała się nierówność gospodarcza i w konsekwencji – nierówność polityczna między rodami. Tworzenie elit odbywało się z przedstawicieli najbardziej szlachetnych i potężnych rodów. Na Kaukazie Północnym od dawna ustaliły się dwie warstwy życia społeczno-kulturowego społeczeństw tradycjonalnych (tukhumy110, tejpy111, wirdy112 itp.). Pierwsza warstwa absolutu wolność osobista, godność człowieka została zagwarantowana przez cała strukturą społeczeństwa czeczeńskiego, jego normami prawa i moralności. W państwie nie było aparatu przemocy i biurokracji, Czeczeni nie płaciły podatków i nie utrzymywały regularnej armii. Do ich obowiązków wobec państwa należało: od dziecka nauczyć się sztuki wojennej, a w przypadku zagrożenia dla kraju, każdy musiał stać w jej obronie razem ze swoim koniem i sprzętem wojskowym; przez całe życie każdy musiał ściśle przestrzegać przepisy i normy obowiązkowego dla wszystkich i moralno-etyczne kodeksy narodu czeczeńskiego, jakim był Adat (Т.А.Мазаева, Предисловие к книге Д. Хожаев, Чеченцы в русско-кавказской войне. Издательство «СЕДА» Грозный, 1999, c.13). 110 Tukhumy, tejpy, gary stanowią charakterystyczny kształt czeczeńskich „społeczeństw wolnych” lub ich stowarzyszeń. „Wolne społeczeństwo” - termin, w którym różne badacze Kaukazu mogą umieszczać różne treści (Т.А. Исаева, С-А. А. Исаев, Вопросы истории сельской общины чеченцев и ингушей (XVI—XVIII вв.). Общественные отношения у чеченцев и ингушей в дореволюционном прошлом (XIII — начало XX вв.), Грозный, 1982, с.45). Etnograf T.A.Mazajewa mówi o istnieniu w Czeczenii w różnych okresach do 160 tejpów i 11 turchumów (Т.А.Мазаева, Предисловие к книге Д. Хожаев, Чеченцы в русско-кавказской войне. Издательство «СЕДА» Грозный, 1999, c.14). 111 Tejp, tajp (od arabskiego - „rasy, plemiona”) - jednostka organizacji wajnachskich narodów (Czeczeni, Ingusze), które samoidentyfikują się wspólnym pochodzeniem. Podstawową jednostką społeczną czeczeńskiego społeczeństwa był Tejp - pokrewieństwo według linii ojca, zjednoczenie rodziny. Tejpy miały od 30 do 40 poko- 103 jest zewnętrzna, formalnie wprowadza istniejące społeczeństwa w państwowy system ideologiczny i gospodarczy, a druga - wewnętrzna, która nie podlega zmianom na przestrzeni wieków, istniejąca niezależnie od pierwszej i jest realnym źródłem duchowej i praktycznej etnicznej identyfikacji osób113. W ogóle Kaukaz Północny jak w czasach sowieckich, tak i do dnia dzisiejszego, ma swoją etniczno-narodową specyfikę, chociaż Związek Radziecki świadomie niszczył wszelkie ślady „wrogiej kultury” na danym obszarze (np. obiektów kultury materialnej, rękopisów, świątyń, cmentarzy itp.), a mianowicie: - wysokie nasycenie różnych grup etnicznych, - niski poziom uprzemysłowienia i zachowania tradycyjnej orientacji rolnej i rzemiosła; leń, miały swego własnego, czasem mitycznego, przodka, którego imię najczęściej nosiły, jak również swój własny terytorium, cmentarz, wojskowe wieże, świątynie i sanktuaria. Przez wieki tejpy miały wyraźną strukturę wewnętrzną. Poszczególne rodziny jednoczyły się w dom i były nazywane „ludzie jednego domu”; domy były połączone w większe związki – „ludzie z tej samej drogi”, a następnie „ludzie z tej samej gałęzi”, a na końcu tej piramidy był Tejp, który nosił imię rzeczywistych przodków. Od innych tejpów różni się czeczeński tejp - on nie jest rodem w rozumieniu etnograficznym, w niektórych przypadkach on łączył ludzi według zasad, nie zawsze między sobą spokrewnionych. (Т.А.Мазаева, Предисловие к книге Д. Хожаев, Чеченцы в русско-кавказской войне. Издательство «СЕДА» Грозный, 1999, c.14). 112 Wirdy –bratstwa, w dosłownym tłumaczeniu z arabskiego, wird krótka modlitwa. Wird w Czeczenii - to jest jak spotkania lub społeczność uczniów konkretnego szejcha (nauczyciela). 113 И.А. Задворнов, Северный Кавказ: Этнополитические и религиозные особенности социокультурной идентичности. [W:] „Социс”(ежемесячный научный и общественно-политический журнал Российской Академии наук), 2000, №10, c.52. 104 - niski poziom urbanizacji; -rozprzestrzenianie się islamu głównie orientacji sufij114 skiej (z wyjątkiem Osetyńczyków, są oni głównie prawosławni, ich mniejsza część - sunnici115); - stabilne powiązania krewno-rodzinnych związków (np. czeczeńskich tejpów); - zachowanie wartości przepisów Adata116; - wysoki poziom wzrostu demograficznego117. 114 Sufizm - jedną z gałęzi islamu. Sufij prowadzi ascetyczny tryb życia, większość spraw w swoim życiu powinien robić sam, pozyskiwając środki na życie własną pracą. Sufii udzielają wielką wagę do analizy wewnętrznego świata człowieka, a nie jego zachowania. Sufizm jako reguła życia ma dość skryty charakter, nie jest dostępny dla wszystkich, którzy wierzą i chcą wierzyć (Вопросы философии, Wydania 7-12, Издательство „Правда”, Москва, 1986, c.89). 115 M. P. Mchedlov, Религии народов современной России, А-Я: словарь, Издательство Республика, Москва, 1999, c.323. 116 Adat (arab. „ada” - zwyczaj) – zwyczaje, zasady postępowania przyjęte przez poszczególne grupy muzułmanów lub działające w danym regionie i rozprzestrzeniania islamu i podtrzymują głównie z przyzwyczajenia. Adat jest zbiorem zwyczajów ludowych i praktyk norm prawnych w różnych dziedzinach: własności, rodziny, itp. z dodatkiem wielu elementów etnicznych, który wyniknął przed islamem i nie został odzwierciedlony w Szariacie. Adat działa do dziś, choć w znacznie ograniczonej formie, w ramach lokalnych zwyczajów i tradycji, przekazywane z pokolenia na pokolenie (Адат. Кавказский культурный круг: традиции и современность. Сборник статей. Главный редактор и составитель В.А.Дмитриев, Международный научно-исследовательский институт народов Кавказа, Москва-Тбилиси, 2003, c.163.) 117 А.Х. Боров, Северный Кавказ в российском цивилизационном процессе: (Проблема соц.-культур. синтеза), Издательство Кабардино-Балкарского Государственного Университeта, Нальчик, 2007, c.231. 105 Ale te cechy społeczności Kaukazu Północnego i ich elit de facto nie były uznane i uwzględnione w strukturze oficjalnego dyskursu118. Upadek systemu sowieckiego oraz znaczące zmiany w życiu politycznym i gospodarczym społeczeństwa rosyjskiego w ogromnym stopniu przyczyniły się do ożywienia tradycyjnego porządku społecznego na Kaukazie Północnym, choć w nieco zmienionej formie, dostosowanej do realiów współczesnej Rosji. Trzeba również podkreślić, że w Federacji Rosyjskiej do dnia dzisiejszego rozpowszechniony stereotyp, że narody Kaukazu (mieszkańcy zarówno Południowego i Północnego Kaukazu) nie są w stanie budować własne państwo, że są one na poziomie genetycznym przesiąknięci korupcją, systemem klanów, i rządzić takimi regionami może tylko duże państwo za pomocą siły i wsparcia lokalnych klanów. Tworzenie własnego państwa jest bardzo złożonym procesem we wszystkich krajach wielonarodowych, ale na Kaukazie Północnym ono ma swoje własne cechy: - demograficzne (duża utrata mężczyzn podczas walk, uchodźcy, wysoki wskaźnik urodzeń); - dużo różnych konfesji (o znaczącej przewadze islamu); - problemy mniejszości narodowych (zwłaszcza w Dagestanie); - różny status (republiki, terytoria, regiony); 118 Полиэтничный макрорегион: язык, культура, политика, экономика. Тезисы докладов Всероссийской научной конференции (9-10 октября 2008 г., г. Ростов-на-Дону), под ред. Г.Г.Матишов, Издательство Южный научный центр, Российская академия наук, Ростов-на-Дону, 2008, c.235. 106 - problemy niepewności granic między republikami i regionami; - wieloetniczność (prawie 100 narodów i narodowości); - istnienie ruchów narodowych119. W umowach wieloetniczności i tradycjonalizmu, które charakteryzują północno-kaukaski makroregion postsowieckiego okresu, rośnie etnizacja polityki oraz elit politycznych. Status, zasoby wpływu oraz struktura politycznych możliwości podmiotów polityki zależą w głównej mierze od ról uczestników w nieformalnych strukturach władzy etnicznej. Problem etnizacji nie jest jednak prostą konsekwencją istnienia narodów czy grup etnicznych, ale wynikiem skomplikowanych procesów stereotypizacji i podtrzymywania ideologicznych lęków i mitów o „innych”. A zatem jest efektem nacjonalizacji polityki, a nie samej kwestii istnienia narodów. Konflikty po rozpadzie ZRSS utraciły charakter ideologiczny, znaczenia natomiast nabrały kwestie etniczne, narodowościowe, graniczne, ekonomiczne, ksenofobia i nietolerancja (wobec „innego”). Ich celem jest zdobycie kontroli nad terytorium poprzez eliminację ludności o odmiennej tożsamości. Czynnik etniczny, ściśle związany z kulturą, coraz częściej wykorzystywany jest instrumentalnie, do realizacji celów politycznych elit etnicznych. Regionalną elitę etniczno-polityczną można zdefiniować jako grupę społeczną, która wykonuje stabilizujące funkcje w społeczności etnicznej i ma największy wpływ i zasoby (ekonomiczne, polityczne, administracyjne, ideologiczne) w 119 О. М. Бондар, Деякі конфліктологічні аспекти дій російської влади на Північному Кавказі. [W:] „Актуальні проблеми політики”, 2013. Вип. 48, c.196-197. 107 przygotowaniu i przyjęciu ważnych decyzji politycznych w celu utrzymania porządku instytucjonalnego w regionach narodowo- terytorialnych. Ona przedstawia interesy ludności republik i utrzymuje relacje z elitami rządu federalnego. Jednocześnie trzeba podkreślić, że etniczno-polityczne elity różnią się ot etnokracji, główna działalnością której która jest zarzadzanie procesami politycznymi na rzecz interesów dominującej grupy etnicznej, ale nie biorąc pod uwagę interesy innych narodowości120. Etnopolityczny proces w regionie Kaukazu Północnego pod przywództwem elit etniczno-narodowych przeszedł kilka etapów i był pod wieloma względami podobny do procesów w innych regionach Rosji. Pierwszy etap (1988-1994 r.) charakteryzuje się masowym tworzeniem organizacji narodowo- kulturalnych , ukierunkowanych na przywrócenie tożsamości etnicznokulturowej i podwyższenie statusu języków rdzennych narodów. W tym okresie etniczno-kulturowe organizacje powstają jako ruchy społeczno-polityczne i kongresy narodów, na których aktywnie dyskutują się kwestie powstawania i ewolucji etnokratycznych form państwowości w republikach. Jedność regionu Północnego Kaukazu została naruszona, ponieważ wcześniej władza znajdowała się w centrum, była jedność elity partyjnej, podporządkowanie administracji przedsiębiorstw odpowiednim ministerstwom w Moskwie, zarządzali republikami przedstawicieli elit pochodzenia rosyjskiego. Ale stopniowo sytuacja zmienia się i ze względów politycznych (pilna potrzeba wsparcia krajowych elit, zwłaszcza pod czas wybo120 Ж. Т.Тощенко, Этнократия: история и современность. Социологические очерки. Российский государственный гуманитарный университет, Москва, 2003, c.48, 56. 108 rów) władza przemieszcza się do elit etnopolitycznych. Sytuację pogorszył fakt, że w walce o utrzymanie władzy elity etniczne stale zwracali uwagę na tak zwany „problem rosyjski” żeby ustanowić hierarchie narodowych ugrupowań, podzielonych według jednej podstawy: liderem musi być przedstawiciel danego narodu, ale nie obcy121. Każda próba ustanowienia w Czeczenii sprawnej administracji kierowanej przez elementy prorosyjskie była z góry skazana na niepowodzenie122. Nowe warunki postawiły przed elitami władzy całkowicie nowe wymagania. Regionalne elity republik Kaukazu Północnego musiały jak najszybciej zmienić sam sposób swojego istnienia: od tej chwili musiały rozwiązywać państwotwórcze zadania. Sprawę dodatkowo utrudniał fakt, że to wszystko miało odbyć się w skrajnie niewygodnych (przede wszystkim dla elit) warunkach systemu demokratycznego. Oczywista była przepaść między oczekiwaniami i istniejącym stanem rzeczy. Kaukaz Północny nie był w stanie zapewnić w ośrodkach władzy silnych polityków, którzy mogliby pretendować do roli graczy publicznych. Dziesięciolecia komunistycznej selekcji stworzyły znaczną grupę efektywnych kierowników, którzy skutecznie realizowali zadania władzy w ramach ZSRR, jednak nie byli wystarczająco elastyczni dla ładu demokratycznego. Utworzeniu instytucji demokratycznych w republikach Kaukazu Północnego w okresie poradzieckim przeszkadzało szereg czynników strukturalnych. Interesy elit ruchów etnicz121 А. В. Дмитриев, Н. С. Слепцов, Конфликты миграции, Издательство Альфа-М, Москва, 2004, c.113. 122 Peter Kenez, Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Dzieje Imperiów, Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 2008, s.343. 109 no-narodowych i liczne spory terytorialne poważnie destabilizowały sytuacje polityczną, co komplikowało tworzenie organów władzy na miejscach. Kryzys społeczno-gospodarczy, ekonomiczne uzależnienie republik Kaukazu Północnego od centrum wyznaczyły brak wymagań dotyczących suwerenności123. A takie długoterminowe czynniki, jak etniczna klanowość i wpływ społeczności religijnych, umieściły procesy polityczne w zależność od klanowych i etnogrupowych preferencji. Instytucje polityczne republik Północnego Kaukazu były mało podatne żeby wprowadzić demokrację. Ważnymi wydarzeniami tego etapu, które odegrały znaczącą rolę w rozstrzyganiu problemów etniczno- politycznych były: podpisanie traktatu Federacyjnego w 1992 r.124 i przyjęcie w drodze referendum Konstytucji Federacji Rosyjskiej w 1993 r.125 Traktat Federalny w 1992 r. nadał możliwość wszystkim republikom narodowym szczególny status i atrybuty państwowości (konstytucje, parlamenty, sądy najwyższe, prezydentów, języki urzędowe), a także prawo do rozporządzania majątkiem i zasobami126. Jednak w połowie dekady wiele ustaw regionalnych były sprzeczne z federalny123 Т. Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии (Российская академия наук), Москва, 2009, c.89,183. 124 Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.): в 6 томах, под общ. ред. О.Г. Румянцева.Том 3 «1992 год». Книга 1. Wolters Kluwer Russia, Москва, 2008. 125 Введение в конституционное право, Издательство Internal Predictor USSR, Москва, 2013, c.213. 126 М. В.Глыжич-Золотарева, Федерация в России: проблемы и перспективы, Издательствo „Пробел”, Москва, 1999, c.36. 110 mi, podział pełnomocnictw stał się niewyraźny, a zdolność centrum do zbierania podatków gwałtownie spadła, co doprowadziło do przejęcia władzy państwowej na szczeblu regionalnym przez lokalne etnicznopolityczne elity127. W połowie lat 90. we wszystkich republikach Kaukazu Północnego zostały przyjęte republikańskie Konstytucje, w których pod wpływem elit regionalnych znalazł się również zapis o suwerenności republik128. Ale elita etnopolityczna, która przyszła do władzy za pomocą Kremla, nie tylko faktycznie prywatyzowała republiki Kaukazu Północnego, ale również mają dużo więcej preferencji, niżeli liderzy innych podmiotów FR129. Właśnie w tym okresie w Rosji pojawiły się i zaczęły się kształtować różne spontaniczne i nieograniczone przez prawo ruchy i organizacje społeczne, w tym religijne. W regionie Kaukazu Północnego zaczął się szerzyć islam, który był daleko od bieżących problemów politycznych i miał tylko charakter duchowo-kulturalny. Proces odrodzenia islamu w tym regionie charakteryzował się aktywnym tworzeniem wielu muzułmańskich wspólnot religijnych, ale główną siłą napędową w tej fazie były narodowe (etniczne) ruchy na czele ze swoimi elitami. 127 В.Никонов, Путинизм, [W:] Современная Российская политика : курс лекций, под ред. В.Никоновa, Издательствo ОЛМА Медиа Групп, Москва, 2003, c.31. 128 Т. Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии (Российская академия наук), Москва, 2009, c.98. 129 Бюллетень, Wydania 59-64, Институт этнологии и антропологии РАН, Москва, 2005, c.43. 111 Narodowe elity Kaukazu Północnego w tym okresie budowały nowe relacje z rządem federalnym. Zamiast KPZR i innych struktur systemu radzieckiego utworzył się bardziej złożony model współpracy z elitami na poziomie federalnym, wśród których można wyróżnić trzy czynniki: -czynnik wojskowy (po wydarzeniach w Czeczenii cały obszar Kaukazu Północnego był postrzegany przez Moskwę jako „hot spot”, co doprowadziło do wzrostu wpływów federalnych służb bezpieczeństwa); - czynnik ekonomiczny (lokalne elity otrzymały od Moskwy możliwość redystrybucji budżetu w zamian za lojalność, co doprowadziło do stworzenia nowego systemu kontroli nad lokalnymi procesami i przyczyniło się do nowej konfiguracji konkretnych klanowych i etnicznych elit); - czynnik kryminalny (praktyki korupcyjne i sieci przestępcze północno-kaukaskich republik sięgają do najwyższych szczebli rządu federalnego, często przez etniczne diaspory w stolice i dużych centrach Federacji Rosyjskiej, co daje możliwość wpływu na niektóre decyzje centrum)130. Podsumowaniem pierwszej fazy procesu etniczno- politycznego na Północnym Kaukazie była wojna w Czeczenii, która rozpoczęła się w grudniu 1994 roku. Zatem idea etnonarodowa odstąpiła do tyłu, a na pierwszym miejscu okazała się „wiara religijna i islamska tożsamość”131. Jak słusznie podkre- 130 А. Дугин, Современные элиты Северного Кавказа(социальнополитический обзор). [W:] Геополитика. Информационноаналитическое издание, Выпуск XVII: Северный Кавказ, Москва 2012 г., c.18. 131 И.Г. Косиков, Республики Северного Кавказа: этнополитическая ситуация и отношения с федеральным 112 ślił rosyjski badacz islamu A.Małaszenko, „na Kaukazie Północnym religia i polityka są nierozłączne, tutaj jest spolityzowany cały islam, wszystkie jego przejawy”132. Na tej podstawie „wojna przeciwko niewiernych” przybiera charakter „świętej walki”, to znaczy, że jest bardzo ideologizowana, mitologizowana, bez żadnych prób do osiągnięcia kompromisu. Na drugim etapie (1995-2000 rr.) bardzo ważnym zjawiskiem stała się walka polityczna w obrębie republik między władzą państwową a narodowo-politycznymi ruchami w sprawie statusu politycznego i problemów budowy państwowości republik. W regionie Kaukazu Północnego nasilenie sprzeczności doprowadziły do obalenia oficjalnych władz w Czeczeno- Inguszetii, konfliktu zbrojnego między Inguszami a Osetyjczykami, masowego przesiedlenia ludności rosyjskiej oraz utworzenie dwóch nowych republik - Czeczenii i Inguszetii133. Ponadto, etap ten jest znamienny tym, że władza na miejscach stała bardziej angażować się w spory religijne. Podczas wojny w Czeczenii islam stał się rodzajem duchowego wsparcia ludności i motywatorem publicznego udziału obywateli w wojnie z Rosją134. Центром: Монография. Научный редактор и составитель И.Г.Косиков. Издательство МАКС Пресс, Москва, 2012. С.67. 132 А. Малашенко, Реальность и стереотипы восприятия ислама на Северном Кавказе. [W:] „Россия и мусульманский мир”, 2011, № 10 (232), c. 29-30. 133 Н. Ф.Бугай, Северный Кавказ: государственное строительство и федеративные отношения: прошлое в настоящем, Издательство Гриф и К, Москва, 2011, c.317. 134 И.Я.Новицкий, Управление этнополитикой Северного Кавказа, Издательство „Здравствуйте”, Краснодар, 2011, c.55. 113 Na tym etapie w regionie formują się utworzone dwa centrum integracyjnych - z jednej strony, na prorosyjskiej podstawie pojawiają się regionalne więzi republik w stosunkowo stabilnej sytuacji wewnętrznej (Adygei, Kabardyno Bałkarii, Karaczajo - Czerkiesji, Osetii Północnej oraz w mniejszym stopniu Inguszetii); z drugiej – zwiększa się rola regionalnego lidera Czeczenii, który był nieformalne podtrzymywany przez siły polityczne sąsiednich państw (zwłaszcza Turcji i Iranu), co powoduje wzrost niestabilności na tle etnicznym w sąsiednim Dagestanie i konsolidacji antyrosyjskich sił politycznych. Ważnymi czynnikami wewnętrznych zmian instytucjonalnych był wybór elitami politycznymi strategii kompromisu, w związku z czym w 1997 roku na Kaukazie Północnym była stworzona równowaga instytucjonalna135. Instytucjonalizacja władzy politycznej miała sprzeczny wpływ na proces polityczny. System władzy w republikach był formowany pod wpływem zdecentralizowanego, etnicznego federalizmu z lat 90. Asymetryczny model federacji zachęcał etnopolityczną mobilizację jej liderów, powodując popularność idei suwerenności i przewagę elit etnicznych. Regionalna rządząca elita autonomicznie określa sposób formowania organów władzy państwowej, zasady i procedury reprezentacji politycznej136. 135 Т.Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии РАН, 2009, Москва, c.67. 136 Д.С. Кокорхоева, Институциональная трансформация органов власти республик Северного Кавказа в 2000-х гг. [W:] „Человек. Сообщество. Управление”. Краснодар, 2011, №2, c.116. 114 Już w drugiej połowie lat 90. w republikach Kaukazu Północnego ograniczenie roli władzy ustawodawczej nie było wynikiem nieformalnego rozporządzenia „z góry”, a nieformalnymi praktykami „negocjacji”. Stopniowo w parlamentach republik zaczęły działać zakorzenione w czasach sowieckich nieformalne zasady: wybór dyrektorów dużych przedsiębiorstw i ośrodków administracji regionalnej, przesuwanie polityków z organów ustawodawczych do organów wykonawczych i odwrotnie, nieznaczna ilość reprezentacji partii politycznych i ruchów społecznych, klientelizm, wyznaczone kwoty przedstawicieli mniejszości narodowych według przynależności etnicznej137. Słaba władza ustawodawcza była wygodna elitom republik, tak jak pomagała im wzmocnić swoją pozycję. Rosyjscy naukowcy zauważyli, że w latach 1997-1998 niekontrolowane procesy regionalizacji, a więc poziom autonomii regionalnej osiągnął szczytu. W wielu regionach Kaukazu Północnego utworzyły się własne niezależne reżimy polityczne na czele z prezydentami albo gubernatorami, część z których należała do rządzącej koalicji federalnej, a druga wyrażała poglądy opozycji. Rozwój społeczeństwa rosyjskiego w latach 90. radykalnie różnił się od poprzednich etapów ze względu na fakt, że w tym okresie do rosyjskiej polityki dosłownie „włamał” się nowy, szczególny fenomen, który otrzymał nazwę „regionalnego wyzwania” elitom różnych poziomów władzy138. Specyficzną grupę regionalnych elit 137 Т.Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии РАН, 2009, Москва, c.150. 138 М.И. Афанасьев, Региональный вызов: правящие региональные группировки в российском политическом 115 politycznych, z powodu różnych czynników politycznych, w procesie transformacji, w sensie nowoczesnego rozwoju ewolucyjnego, przedstawiały elity polityczne republik Federacji Rosyjskiej. W przeciwieństwie do rosyjskiej federalnej elity w większości administracyjno-terytorialnych regionów, proces formowania elit politycznych w republikach narodowych miał szereg istotnych osobliwości139. W planie kadrowym znajduje swoje odzwierciedlenie w tym, że nie pojawiła się nowa nieznana dotąd elita, natomiast duży wpływ miała etnizacja politycznych elit. Wraz z objęciem władzy w 2000 roku przez W.Putina regionalne procesy polityczne wchodzą w nowy etap rozwoju: jeżeli w latach 90. podstawowe parametry politycznego rozwoju regionów zostały określone przez czynniki wewnętrzne, to zaczynając od roku 2000 one w coraz większym stopniu były określone przez czynniki zewnętrzne -koncentracja władzy politycznej w centrum federalnym140. W.Putin próbował na nowo skonsolidować władzę i do połowy 2000 roku udało mu się stworzyć coś, co eksperci nazywają „federacja bez federalizmu”, a kierownictwo państwa – „pion władzy”141. процессе. Трансформация российских региональных элит в сравнительной перспективе. Издательство Московский общественный научный фонд, Москва, 1999, c.9. 139 Этнические проблемы современности, Tom 5, Ставропольский государственный университет, Ставрополь, 1999, c.136. 140 Бусыгина И. М. Политическая регионалистика. М., 2006. С. 106. 141 Hahn Gordon M. The impact of Putin’s Federative Reforms on Democratization in Russia, Post-Soviet Affairs. 2003. V. 19. N2. P. 114-153; И.М.Бусыгина, Политическая регионалистика: учебное пособие , Издательство РОССПЭН, Москва, 2006, c.83; 116 Zmiany te wpłynęły na całą Rosję, jednak najwyraźniej przejawiły się w Północnym Kaukazie, z dotowaną gospodarką, słabo reprezentowanymi partiami politycznymi i nieefektywnymi instytucji lokalnymi. Na przykładzie Czeczenii można przeanalizować transformację społeczeństw Kaukazu Północnego w okresie poradzieckim. Właśnie Czeczenia i jej elity miały w tym kierunku najdłuższą drogę. Po pierwsze, została odrzucona „internacjonalistyczna” państwowa elita, wspierana przez mniejszości narodowe w Moskwie, najpierw pochodzenia czeczeńskiego. Równolegle systematycznie odrzucano obecność rosyjskich służb specjalnych i ministerstw bezpieczeństwa. To doprowadziło do eliminacji struktur, które organizowały kontrolę Czeczenii ze strony centrum, a tym samym odtok rosyjskojęzycznych obywateli142. Zamiast nich na czele państwa czeczeńskiego wysunęły się przedstawiciele elity narodowonacjonalistycznej143 i narodowo-gospodarczej (głównie orientacji kryminalnej), a także przedstawiciele wpływowych klanów i tukhumow (plemion). Znacznie zwiększyła się rola isА.Захаров, Унитарная федерация: пять этюдов о российском федерализме. Московская школа политических исследований, Москва, 2008, c.140. 142 А. Дугин, Современные элиты Северного Кавказа (социально-политический обзор). [W:] Геополитика. Информационно-аналитическое издание, Выпуск XVII: Северный Кавказ, Москва, 2012,c.16. 143 Nacjonalizm jest postrzegany na wschodzie inaczej, niżeli w Polsce i oznacza najpierw miłość do swojej kultury, języka, historii. Natomiast patriotyzm charakteryzuje się jako miłość do ziemi, na której człowiek wyrósł i wychował się.( Ю. Тищенко, Актуальні питання вітчизняної етнополітики: шляхи модернізації, врахування міжнародного досвіду, Український незалежний центр політичних досліджень, Київ, 2004, c.42). 117 lamu i szariatskich sądów144. Na czeczeńskie społeczeństwo lat 90. synchronicznie nałożyło się kilka warstw elity narodowej: • narodowo- burżuazyjna (Dżochar Dudajew, Asłan Maschadow, Achmed Zakajew); • klanowo - rodowa (ideolog HożAhmed Nuhajew); • przedstawiciele islamskiego i sufijskiego szariatu (Szamil Basajew, Hassan Hattab, Achmat Kadyrow, Mowładi Udugow); • tradycyjne społeczeństwo większości obywateli145. Kiedy w roku 1999 W.Putin został prezydentem FR, nikt nie spodziewał się, że druga wojna rosyjsko-czeczeńska tak szybko zmieni równowagę sił na Kaukazie Północnym. Zwycięstwo Putina nad Maschadowym wykazało, że nie da się rozwiązać narodowego problemu na Kaukazie Północnym, tym bardziej, że nie pojawiły się całkowicie nowe systemy elit. Wykorzystując „rosyjski nacjonalizm”, który stał się od 144 Szariat – prawo islamskie – nie ogranicza się do regulacji społecznych i karnych, obejmuje dyrektywy dotyczące każdej sfery życia muzułmanina; ogół boskich praw, norm, zasad postępowania oraz nauk mających na celu przyniesienie korzyści jednostce i społeczeństwu (Гасым Мамед оглы Керимов, Шариат: закон жизни мусульман. Серия „Мир ислама”, Издательство „Леном”, Москва, 1999; З. Х.Мисроков, Адат и Шариат в российской правовой системе: исторические судьбы юридического плюрализма на Северном Кавказе. Издательство Московского университета, Москва, 2002, c.41;102-103). 145 А.Дугин, Современные элиты Северного Кавказа (социальнополитический обзор). [W:] Геополитика. Информационноаналитическое издание, Выпуск XVII: Северный Кавказ, Москва, 2012, c.16-17. 118 pierwszej prezydencji Putina „drugą ideologią” wraz z liberalną demokracją, społeczeństwem obywatelskim i prawami człowieka. Do orientacji ideowych Putin dodał suwerenność i integralności narodową Rosji. To był decydujący moment w polityce Kaukazu, co znalazło swój wyraz w zjawisku Achmada Kadyrowa i jego syna Ramzana Kadyrowa. W.Putin w danym wypadku postawił nie na twardych prorosyjskich polityków, którzy wykazali swoją bezradność z radykalną opozycją, ale na umiarkowany nacjonalizm i tradycyjny islam w szeregach opozycji146. Taką polityką Moskwie udało się podzielić elity etnonarodowe. W obliczu Kadyrowa seniora (później juniora) Putin włączył do systemy zarządzania republiki lokalne elity nacjonalistyczne, w oparciu o tradycyjny północno- kaukaski islam, okazując jej wsparcie ekonomiczne. To dało pozytywny efekt, pozwoliło zakończyć konflikt w Czeczenii i przeobrazić tę republikę na wzór „nowego Kaukazu”147. Ideologicznie Czeczenia Kadyrowa jest postrzegana jako wzór oddziałów paramilitarnych na służbie imperium rosyjskiego, a nie jako część ogólno rosyjskiego demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego. Lojalność, zaangażowanie i dyscyplina, patriotyzm, tolerancja do małych grup etnicznych stanowi podstawę modelu czeczeńskiego na Kaukazie Północnym. 146 А. Дугин, Современные элиты Северного Кавказа (социально-политический обзор). [W:] Геополитика. Информационно-аналитическое издание, Выпуск XVII: Северный Кавказ, Москва, 2012, c.19. 147 Этнополитическая ситуация в России и сопредельных государствах в 2008 году: ежегодный доклад, Tom 2008, Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая, Москва, 2009, c.29. 119 Trzeci etap (2001-2007 r.) na początkowej fazie charakteryzował się polityczną konfrontacją władzy i aktywnie działającą opozycją oraz walką elit etnicznych za ich miejsce w strukturze władzy politycznej, wpływy polityczne oraz prawa swoich narodów148. Natomiast w drugiej fazie charakteryzował się uregulowaniem konfrontacji między grupami etnicznymi w republikach, wzmocnieniem państwa republikańskiego, osłabieniem działalności narodowo-politycznych ruchów i partii. W tym okresie część narodowych liderów dołączyła do rosyjskiej elity biznesowej albo do organów zarzadzania na różnych poziomach149. Ruchy narodowe były postrzegane jako jedyne zagrożenie dla regionalnych liderów utrzymać się u władzy150. W 2003 roku zostały wybrane organy władzy państwowej Republiki Czeczenii, która doprowadziła do stabilności etno-politycznej na Kaukazie Północnym. Elita władzy podpisała sojusz z rządem federalnym, co przy- 148 Г. Г. Матишов, В. А. Авксентьев, Региональные конфликты и проблемы безопасности Северного Кавказа, Институт социально-экономических и гуманитарных исследований, Издательство ЮНЦ РАН (Южный научный центр, Российская академия наук), Ростов-на-Дону, 2008, c.279. 149 Региональные элиты в процессе современной Российской Федерации: доклады и сообщения на международной конференции проводимой при поддержке Фонда имени Фридриха Эберта, под общ. ред. В. Г.Игнатова, Северо-Кавказская академия гос.службы, Ростовна-Дону, 2001, c.108. 150 Ю.С. Бойченко, Влияние социально-экономического фактора на этнополитическую ситуацию в Северо-Кавказском федеральном округе. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук, Москва, 2013, c.15. 120 czyniło się do względnej stabilizacji sytuacji politycznej Kaukazu Północnego. Ze względu na recentralizacje władzy w Rosji w 2000 roku elity federalne ograniczyły wpływ regionalnych elit etnopolitycznych przez centralizację regionów Rosji, które zostały połączone w siedem okręgów, w każdy z których został powołany pełnomocnik prezydenta (stanowisko nie wypisane w Konstytucji)151. Jednak ze względu na słabą integrację przestrzeni gospodarczej Rosji, peryferyjności zmodernizowanych warstw w elitach regionalnych formuje się klanowość oraz nieformalne wzajemne powiązania. Klany są tworzone wokół wpływowego lidera i przyczyniają się do tego, że stanowiska kierownicze są zmonopolizowane przez tą nieformalną grupą elity, które różnią się hierarchiczną strukturą, brakiem niezmiennych stanowisk, niestałym członkostwem, obecnością pewnych zasad moralnych i wspólnych interesów, które łączą przedstawicieli grupy152. One wspólnie uczestniczą w realizacji projektów, gromadzą informacje i przydatne kontakty. Takie grupy klanowe tworzą się wbrew biurokratycznej fragmentacji różnych instytucji władzy i są w rzeczywistości międzyinstytucjonalnymi nieformalnymi wspólnotami, które istnieją równolegle z formalnymi grupami hierarchicznymi. W rosyjskiej praktyce politycznej pod koniec XX wieku klientelizm otrzymał silny rozwój ze względu na fakt, że hierarchiczne struktury władzy zostały osłabione przez ciągłe zmiany. Klientelizm wyszedł na zewnątrz i zajął priorytetowe 151 Указ Президента РФ № 849 от 13 мая 2000 г. „О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе”, Российская газета. 2000. Nr 849, 14 мая. 152 Л. Гидденс, Социология. Издательство Эдиториал УРСС , Москва, 1999. с. 284 -285. 121 stanowisko wobec biurokracji. Nowa rosyjska elita zaczęła szybko wracać do fundamentów odziedziczonych w systemie politycznej z przeszłości ZSRR, ale w przeciwieństwie do nomenklatury politycznej, klientelizm nabrał innych form. Wynika wielu ośrodków władzy, które dzielą elity na klany, a na samej górze piramidy znajduje się publiczny polityk jak symbol klanu. Druga warstwa - grupa jego politycznego wsparcia, trzecia - grupa wsparcia ekonomicznego, przedstawiona kapitałem finansowym i przemysłowym, następnie – obsługiwanie interesów tej grupy przez mass media i, wreszcie, prywatne armie i tajne służby - sprywatyzowane (prawnie lub faktycznie) służby bezpieczeństwa państwa153. Klany działają poza ramami jednej którejkolwiek korporacji władzy, zasilając i przenikając do różnych struktur. Klan powstaje wokół jednego lub kilku działaczy politycznych, prowadzi rekrutację zwolenników, rośnie, starając się mieć jak najwięcej władzy w różnych strukturach politycznego pola. Im więcej członków klanu pracuje w różnych strukturach hierarchicznych, tym większa jego kapitalizacja resursów i wpływów. W swoim czasie prezydent Władimir Putin też wchodził do klanu A.Czubajsa, tak zwana sankt-petersburska grupa, i pracował na różnych stanowiskach w administracji prezydenta154. Regionalne oddziały partii politycznych, etnopolityczne ruchy oraz narodowo-kulturowe organizacje na Północnym Kaukazie pełnią rolę podporządkowaną do własnych elit. One są tymi grupami, wśród których elity wybierają swoich współ153 О. В. Крыштановская, Анатомия российской элиты, Издательство Захаров, Москва, 2005, c.83. 154 О. В. Крыштановская, Анатомия российской элиты, Издательство Захаров, Москва, 2005, c.84. 122 pracowników i które działają według wyznaczonych klanowych reguł gry155. Zniesione w 2004 roku przez Putina powszechne wybory prezydentów republik, gubernatorów regionów i merów największych miast156 nie zlikwidowały konkurencji między elitami władzy, ale sprawiły, że one stały się mniej publiczne. W wyniku wieloetniczności Kaukazu Północnego organy samorządów często służą interesom zwartych grup etnicznych (w Dagestanie, Kabardo-Bałkarii, KaraczajoCzerkiesji). Obecnie na poziomie regionalnym elity polityczne otrzymują wysokie dochody, wykorzystując mechanizm etnicznej mobilizacji, chociaż większość społeczeństwa znajduje się w zubożeniu157. Co więcej, redystrybucja zasobów władzy dosyć szybko została zakończona, a etniczne elity osiągnęły pożądany cel i zaczęły otwarcie wyrażać lojalność wobec rosyjskich przywódców. Ponowna recentralizacja władzy na początku XXI wieku pozwoliła odzyskać jedność strukturalną i normatywną, chociaż do końca nie udało się przezwyciężyć separatyzm i etnokrację. Ważnym czynnikiem było to, że w latach 2000 i 2004 pod czas reformy federalnej i wyborczej nastąpiło przesunięcie pozycji elit rządzących na Kaukazie Północnym w 155 А.В. Баранов, Факторы и уровни региональных этнополитических конфликтов на Северном Кавказе. Бюллетень Отдела социально-политических проблем Кавказа Южного научного центра РАН, Издательство Ставроп. гос. унта, Ставрополь, 2006, Вып. 2, c.128. 156 W roku 2012 powszechne wybory przywrócił poprzedni prezydent FR Dmitrij Miedwiediew. 157 Б.Б.Абдыгалиев, Политизация этничности: процессы, механизмы, последствия, Издательство Уш Киян („U̇sh Qii͡an”), Алматы, 2003, c.27. 123 kierunku lojalności wobec centrum federalnego158. Republikańskie organy władzy dostosowały swoje konstytucje i ustawy do podmiotów federacji, aby były one zgodne z federalną konstytucją i ustawami. Ale to doprowadziło do zniszczenia rozpoznawanych kanałów reprezentacji interesów narodowych w republikach Kaukazu Północnego. W rezultacie niektóre problemy zostały zakonserwowane, podczas gdy inne pogarszają się. Tak, więc reformy instytucjonalne na początku XXI wieku, mające na celu przywrócenie jedności systemy władzy państwowej, w aspekcie normatywnym były udane. Kurs recentralizacji władzy pozwolił centralnej władzy przywrócić jedność strukturalną i normatywna FR, częściowo przezwyciężyć separatyzm i etnokracje w regionie. Jednak rozwój demokracji i wielopartyjności w republikach Północnego Kaukazu jest wstrzymany, ponieważ władza jest rozdzielona pomiędzy głównymi klanami elit oraz grupami etnicznymi i etnicznoreligijnymi. Wszystkie badania przeprowadzone w republikach Kaukazu Północnego w tym okresie wskazywały, że poziom zaufania do władzy jest niski, a lokalna społeczność wątpi w skuteczność polityki i zdolności państwa przywrócić porządek159. Wynika to częściowo z faktu, że korupcja i patronat na podstawie więzów rodzinnych dominują w zarządzaniu repu158 Т.Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии РАН, 2009, Москва, c.167. 159 В. Рыжков, Дарованная демократия: избранные статьи по политике, экономике, истории, международным отношениям, Издательство Московская школа политических исследований, Москва, 2006, c.248. 124 blikami kaukaskimi i doprowadzają do selekcji personelu nie na podstawie kompetencji i kwalifikacji. Brak możliwości rozwoju kariery i sukcesu w życiu wywołuje w najbardziej wykształconych i aktywnych członków społeczeństwa pragnienie opuścić republikę, co prowadzi do spadku jakości kapitału ludzkiego. W Czeczenii, Inguszetii i Dagestanie w pewnym stopniu to jest rekompensowane wysokim przyrostem naturalnym, ale w innych republikach społeczeństwo się starzeje160. Badania przeprowadzone na Kaukazie Północnym stwierdzają, że tożsamość regionalną jest oparta o silne poczucie zależności od kogoś z zewnątrz, i przekonanie, że ta siła zewnętrzna powinna rozwiązać problemy republik161. Natomiast jest słabo rozwinięta społeczna refleksja na temat wyzwań stojących przed republikami. W świadomości społecznej dominują uproszczone przeciwstawienie, takie jak „my i oni”162. Duże dotacje finansowe, takie jak finansowanie instytucji oświatowych i organizacji sektora publicznego, a także pomoc po bezrobociu doprowadziły do poprawy w dziedzinie 160 Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года, http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/resultsinform.php 161 Северный Кавказ: Взгляд изнутри. Вызовы и проблемы социально-политического развития, под. ред. А.Г. Матвеевой, А.Ю. Скакова и И.С. Савина. Институт Востоковедения РАН, Москва, 2012, c. 9. 162 В.Г.Крысько, Этническая психология.Издательский центр «Академия», Москва, 2002, c.39. 125 społeczno-gospodarczej, ale nie przyniosły oczekiwanych rezultatów w zakresie stabilności i bezpieczeństwa163. Na czwartym etapie (2007-2013 rr.) sytuacja etniczno-polityczna charakteryzuje się pojawieniem nowych tendencji i wyzwań, które z pewnością mają miejsce na Kaukazie Północnym. Tylko tutaj ogólne problemy mają inne zabarwienie. W samym sercu walki o władzę elit etnicznych często leży motywacja ekonomiczna – redystrybucja własności i odsunięcie mas od udziału w tym procesie. Etnoekonomika otrzymała szerokie rozpowszechnienie w regionie Kaukazu Północnego, stała się praktycznie jedynym źródłem rozwoju małych przedsiębiorstw, które spowodowały wzrost struktury etnoekonomicznego układu i tworzenie takich instytucji społecznoekonomicznych, jak klany, tejpy i kunaczestwo164. W roku 2010 z Południowego Okręgu Federalnego został wydzielony Północno- Kaukaski Okręg Federalny najmniejszy z okręgów federalnych i jedyny, gdzie Rosjanie 163 Форумы российских мусульман на пороге нового тысячелетия, Wydanie 3,Изд-во Нижегородского исламского медресе „Махинур”, 2008, c.35; Мир на Северном Кавказе через языки, образование, культуру: тезисы докладов Международного конгресса, Пятигорский гос. лингвистический университет, 2007, c.42; Современные миграционные процессы на Северном Кавказе: проблемы интеграции и повышения уровня толерантности : материалы региональной научнопрактической конференции (29-30 мая 2002 г.). Ставропольский гос. аграрный ун-т, Ростов-на-Дону, 2002, c.12. 164 Kunaczestwo (od tur. kunak - gość) rozpowszechniony w przeszłości w zwyczaju Północnego Kaukazu, w którym dwóch mężczyzn należących do różnych klanów, plemion i grup, angażowali się do bliskich stosunków, przyjaźni i wzajemnej współpracy i ochrony (В. К. Гарданов, Общественный строй адыгских народов (XVIII — первая половина XIX в.), Москва, 1967.) 126 nie stanowią większość społeczeństwa. Centrum okręgu stało miasto Piatigorsk, a pełnomocnikiem prezydenta FR– Aleksandr Chłoponin165. Pomimo historycznych więzi z Kaukazem Północnym do Okręgu Federalnego nie weszła Republika Adygei, ale został włączony Stawropolski kraj, wbrew protestom kazaków i rosyjskich nacjonalistów. Należy podkreślić kilka tendencji, które znacznie wpływają na elity a ich rolę w etnonarodowych procesach: 1.Wzrost nacjonalizmu (patriotyzmu) u elit i ludności Kaukazu Północnego166. Ta tendencja odzwierciedla się w tym, że coraz więcej podkreśla się znaczenie własnej edukacji narodowej, i że wynikają propozycji zmiany struktury republik na podstawie etnicznej jednorodności (rozdzielenie Kabardyno-Bałkarii i Karaczajo- Czerkiesji167), oraz fakt, że wynikają projekty narodowych połączeń na podstawie rasy (na przykład projekt „Wielkiej Czerkiesii”168), oraz w tym, że pojawiają się roszczenia terytorialne wobec innych podmiotów FR (np. kwestia osetyńsko – inguskiej granicy). Wszystko to pokazuje, 165 Н. Ф. Бугай, Северный Кавказ: государственное строительство и федеративные отношения : прошлое в настоящем, Издательствo Гриф и К, Тула,2011, c.310. 166 А. Рябов, „Самобытность” вместо модернизации: парадоксы российской политики в постстабилизационную эру. Московский центр Карнеги, Издательство Гендальф, Москва, 2005, c.52. 167 Мухаммед-Ариф Садыки, Федерализм--внутреннее кредо демократии. История лезгин. Издательство Логос, Москва, 2001, c.286. 168 И. Я. Новицкий, Управление этнополитикой Северного Кавказа, Издательство „Здравствуйте”, Краснодар, 2011, c.126; И. Осовин, С.Почечуев, Путин против Медведева – «схватка бульдогов под ковром», Издательство Яуза-Пресс, Москва, 2011,c.229. 127 że z każdym rokiem zwiększa się świadomość narodowa oraz odbywa się intensyfikacja separatystycznych tendencji. 2.Wzrost fundamentalizmu islamskiego, który służy jako ideologiczna podstawa dla społeczności islamskiej z różnych grup etnicznych169. 3.Wzrost działalności w dziedzinie praw człowieka z etnicznym i antyrosyjskim odcieniem, który analizuje działalność rządu federalnego w stronę „demokracji” i „społeczeństwa obywatelskiego” jako tylko okładkę nowego rosyjskiego nacjonalizmu i imperializmu. W tym przypadku centrum federalnemu przeciwstawia się ideologia praw człowieka i realna demokracja, rzekomo łamane przez Moskwę i struktury centralne, przede wszystkim, przez siły bezpieczeństwa i lokalną korumpowana elitę170. Te tendencje służą platformą do tworzenia struktur kontr-elity, łączących tych aktywnych obywateli, które nie znajdują się w istniejących strukturach władzy, które skupiają się zarówno na likwidacji systemu istniejącego, ale również pragną stworzyć nowe państwa niezależne. Jak dotąd elity nie zrobiły postępów ani w otwartości, ani w umiejętności przestrzegania własnych zasad. Tym czasem, zaczynając od rozpadu ZSRR, elity Kaukazu Północnego cechowały się coraz większym zamknięciem, niską zdolnością partii i organizacji społecznych do odgrywania roli „windy 169 В. В. Устинов, Обвиняется терроризм, Издательство ОЛМА Медиа Групп, Москва, 2002, c.152; Я.А.Гордин, Россия и Кавказ: история, религия, культура,«Издательствo журнала „Звезда”», Москва, 2003, c.170. 170 А. Дугин, Современные элиты Северного Кавказа(социальнополитический обзор). [W:] Геополитика. Информационноаналитическое издание, Выпуск XVII: Северный Кавказ, Москва 2012 г., c.18-19. 128 społecznej” dla młodych przywódców, wzmocnieniem tradycji korupcji w sektorze publicznym itd. Etnopolityczne elity są uprzywilejowaną i politycznie dominującą grupą osób zajmujących stanowiska kierownicze w instytucjach publicznych i bezpośrednio wpływające na podejmowanie decyzji władzy w społeczeństwie. Mając mniejszość w społeczeństwie, elita ma znaczące zasoby władzy, wpływów i środków finansowych. Po rozpadzie ZSRR w większości republik Kaukazu Północnego powstaje stanowisko prezydenta, w związku z czym organy władzy wykonawczej zaczynają dominować nad władzą legislacyjną. Znamiennym przykładem było ustanowienie dyktatury D. Dudajewa w Czeczenii i opuszczenie Parlamentu do roli wykonania władzy wykonawczej, która nie miała ni funkcji ustawodawczych, ni nadzoru171. Można wydzielić kilka źródeł formowania regionalnych elit, jak wspólnych dla większości podmiotów Federacji Rosyjskiej, tak i całkowicie specyficznych dla Kaukazu Północnego172. Podstawowym źródłem rekrutacji elit regionalnych była i jest partyjno-państwowa nomenklatura. W republikach narodowych nomenklatura miała swój własny charakter i komponowała się według zasad przynależności do klanów. Ale do dnia dzisiejszego przedstawiciele ówczesnej partii i 171 Т. Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии РАН, 2009, Москва, c.151. 172 А. П. Ситников, И. Я. Даровин, О. В. Гаман-Голутвина, Самые влиятельные люди России-2003, Издательство Институтa ситуационного анализа и новых технологий, Москва, 2004, c.306. 129 komsomołu zajmują znaczną część wysokich stanowisk173. Przyczyny udanej adaptacji ówczesnej partyjnokomsomolskiej biurokracji w nowym środowisku można wyjaśnić tym, że, korzystając z osłabienia władzy centralnej, grupy nomenklaturnej elity faktycznie przeniosły własność państwa i partii w swoją prywatną własność, stając się monopolistami nie tylko władzy, ale także i gospodarki174. Odrzucenie zasady tworzenia nomenklaturnej elity miało dla regionów duże konsekwencje: funkcjonujące elity musieli znaleźć nowe źródło swojej legitymizacji i nowy resurs władzy175.Zniszczenie starych mechanizmów współpracy elit federalnych i regionalnych dało możliwość w pełni rozwijać własne etniczne elity, chociaż w republikach Kaukazu Północnego masowo odbyło się uznanie byłych komunistycznych, ale 173 В. Г.Игнатов, Реализация принципов федерализма: на примере Северного Кавказа, Издательство Северо-кавказская академия государственной службы, Ростовна-Дону, 1997, c.94. 174 А.И.Новиченко, Региональные этнократические элиты: тенденции формирования и специфика политической деятельности (на примере ЮФО).Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук, Ростов-на-Дону, 2009, c.17. 175 Г.С.Денисова, Специфика кадровой политики управленческих элит в полиэтнических республиках Северного Кавказа. Pегиональные элиты в процессе современной Российской Федерации: доклады и сообщения на международной конференции проводимой при поддержке Фонда имени Фридриха Эберта, Под редакцией В. Г.Игнатовa. Издательство Северо-Кавказская академия государственной службы, Ростов-на-Дону, 2001, c.221. 130 lokalnych liderów „liderami narodowymi”176. Ideologiczną rolę etnokratycznych elit regionalnych w pierwszych latach po upadku systemu sowieckiego odgrywała część nacjonalistycznej inteligencji, która również byłą źródłem ich rekrutacji. Następnie jednak odsetek przedstawicieli narodowej inteligencji w składzie etnokratycznych elit regionalnych gwałtownie spadł. Tak, w parlamencie Czeczenii na dzień dzisiejszy w zasadzie nie ma opozycji, ponieważ większość deputowanych są przedstawicielami partii władzy. Według słów Marszałka parlamentu Czeczenii, w parlamencie pracują przedstawiciele kilku wiodących partii politycznych. Przede wszystkim jest to „Jedyna Rosja” i „Sprawiedliwa Rosja”. Niewątpliwie większość miejsc w czeczeńskim parlamencie maja przedstawiciele partii „Jedyna Rosja”, która w okresie bezpośrednich działań wojskowych w Czeczenii pracowała z Achmad- Hadzi Kadyrowym. W parlamencie są również przedstawiciele organizacji społecznych, ale oni byli głównie na listach tych dwóch partii. W Czeczenii nie działa 700 organizacji pozarządowych, 12 partii i regionalnych biur federalnych partii politycznych, działa około 40 centrum ochrony praw człowieka, organizacje religijne itp.177 To pokazuje, że demokracja jest wspierana i promowana przez władze, chociaż w republikach Kaukazu Północnego są przedstawicielstwa innych partii politycznych, ale tylko partii, powiązanych z władzą federalną. Ale i te oddziały powoli samolikwidują się. Tak, odział czeczeński Partii Liberalno-Demokratycznej ogłosił 30 października 2013 r. o 176 Полис: политические исследования, Издание 1-3, Изд-во „Прогресс”, Москва, 1999, c.95. 177 Дукваха Абдурахманов: «У нас в Чечне оппозиции нет», http://gazeta-nv.info/content/view/2920/216/ 131 zakończeniu jej działalności w związku z „antykaukaskimi” wypowiedziami lidera partii Władimira Żyrinowskiego, który zaproponował, między innymi, ograniczyć przyrost naturalny w regionie i ogrodzić terytorium Kaukazu Północnego kolczastym drutem. Lokalni przedstawicieli partii postanowili w pełnym składzie zrezygnować w działalności i odmówić się od członkostwa w partii178. Ważnym źródłem formowania elit regionu stały się lokalne elity ekonomiczne: menedżerowie dużych przedsiębiorstw przemysłowych i rolnych w regionie oraz wpływowi liderzy biznesu i przedstawiciele szarej strefy179, którzy swoją dzielność rozwinęli się pod koniec rozpadu ZSRR180, a władze rozpatrywali jako sposób na szybkie wzbogacenie się. Wprowadzenie gospodarki rynkowej przyczyniło się do legalizacji biznesu ze szarej strefy, z których wiele, zwłaszcza w republikach narodowych, formowały się według przynależności do grup etnicznych i klanów. W niektórych narodowych regionach realna władza była w rękach przedstawicieli biznesu. Trzeba podkreślić, że w republikach narodowych Kaukazu 178 Чеченское отделение ЛДПР вчера заявило о прекращении своей деятельности, http://gazetanv.info/component/option,com_frontpage/Itemid,109/; Рамзан Кадыров раскритиковал Владимира Жириновского, http://www.kommersant.ru/doc/2329901 179 И. А.Юрина, Источники формирования и ресурсная база групп интересов в регионах России, [W:] „Политическое управление”, научный информационно-образовательный электронный журнал (Political management: Scientific Information and Education Web Journal).[Сетевое электронное издание, ISSN 2221-7703]. 2012. 02(03), http://www.политуправление.рф/arhiv/2012/02/Yurina.htm 180 Полис: политические исследования, Издание 1-3, Изд-во „Прогресс”, Москва, 1999, c.95. 132 Północnego istnieje dość cienka granica między biznesem a przestępczością, jak również i w większości byłych republik ZSRR. Przedstawiciele zorganizowanych grup przestępczych przenikają do władzy albo indywidualnie albo za pośrednictwem swoich pełnomocników, stając się jednym ze źródeł formowania elit w regionie181. Kolejnym ważnym źródłem rekrutacji elity są służby specjalne oraz przedstawiciele organów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Należy zauważyć, że jest to tendencja nie tylko Kaukazu Północnego, ale także ogólno rosyjska: na przykład 50% gabinetu ministrów na początku XX wieku były wojskowymi182, w strukturach Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii ZSRR było 30% przedstawicieli sił bezpieczeństwa183. Jeszcze w większej mierze, niż w Rosji jako całości, w regionie Kaukazu Północnego jest znacząca rola różnego rodzaju mundurowych. W Rosji przedstawiciele narodów kaukaskich dążyły do służby wojskowej i za cara, i w okresie sowieckim. Tendencja ta utrzymuje się do dnia dzisiejszego, co jest ważnym źródłem formowanie regionalnych elit etnokratycznych w regionie Kaukazu Północnego. Przedstawiciele organów ścigania (wojsko, policja, służby wywiadowcze) 181 Ю. В. Голик, В.И. Карасев, Коррупция как механизм социальной деградации, Издательство Р.Асланова „Юридический центр Пресс”, Москва, 2005, c.147; В.В. Красинский, Проблемы борьбы с криминалитетом в ходе избирательных кампаний. [W:] „Юридический мир ВК”, Москва, 2003, № 9, С. 5. 182 П.А. Зайончковский, Правительственный аппарат самодержавной России. Москва, 1978, c. 151. 183 Т.П. Коржихина, Ю.Ю. Фигатнер, Советская номенклатура: становление, механизмы действия. „Вопросы истории”, 1993, № 7. С. 33-36. 133 wielokrotnie zajmowały i zajmują czołowe stanowiska na wszystkich poziomach władzy w republikach Kaukazu Północnego184. Przy określaniu tendencji kształtujących elity etnopolityczne w republikach Kaukazu Północnego trzeba podkreślić również aspekt płci. Wszystkie etnopolityczne elity Kaukazu Północnego są endocentrycznymi, to znaczy tylko męskimi. Tradycyjna psychologia kaukaskich narodów nie dopuszcza kobiet do udziału w życiu politycznym na równych zasadach z mężczyznami. Tu koncentrują się wszystkie problemy i trudności kobiet, które umocnione dramatyczną sytuacją finansową republik, słabą ochroną kobiet, szczególnymi przyczynami - pozycją kobiet w tradycyjnym i islamskim społeczeństwie, która komplikuje konflikt między życiem w świeckim społeczeństwie z jego prawem, i potrzebą do przestrzegania zwyczajów, islamskich i tradycyjnych norm w stylu życia. Wszędzie i we wszystkim w republikach Kaukazu Północnego rządzą mężczyźni. A kobiety same są dalekie od tego, żeby ubiegać się o szczególne miejsce w społeczeństwie, zajmowane głównie przez przedstawicieli silnej połowy ludzkości. Wychowanie i światopogląd wielu kobiet nawet nie daje im możliwości, aby myśleć o tym, jak zająć jakąś pozycję społeczną i miejsce w społeczeństwie. One nawet nie marzą, żeby rywalizować z mężczyznami w świecie polityki185. Świat większości kobiet został ograniczony do czysto domowych, codziennych problemów. Kilka znanych przykładów udziału północnokau184 Е. Минченко, О чем умолчал Путин? http://slon.ru/russia/o_chem_umolchal_putin-733511.xhtml 185 С.В. Сиражудинова, Гражданское общество, традиционализм и ислам на Северном Кавказе: Монография. Изд-во ООО «АзовПечать», Ростов-на-Дону 2012, c.95. 134 kaskich kobiet w polityce należy do okresu sowieckiego i są związane z ich wyjściem poza regionalną przestrzeń polityczną. Większość społeczeństwa północnokaukaskiego (79% respondentów) nie życzy sobie, żeby kobiety brały udział w polityce i życiu publicznym. Podobna kategoryczna odpowiedź (94%) była dana na pytanie „Czy kobieta powinna zajmować kierownicze stanowiska?”. A o tym, żeby kobieta objęła stanowisko prezydenta w ogólnie nie ma mowy (99,8%). Możliwość udanego połączenia przez kobiety działalności społecznej i rodzinnej dopuszczają 48% respondentów186. Natomiast imamy i szejki, odnosząc się do hadisów, ograniczają dostęp kobiet do władzy. Tak, jeden z imamów meczetu w Inguszetii powiedział w następujący sposób: „Kobieta ma prawo do angażowania się w sprawy publiczne, ale ona nie powinna pracować tam, gdzie jest upokorzona jej godność, to znaczy ciężka praca fizyczna, jest nie do pomyślenia kobieta z łopatą. Ona może być lekarzem, może nawet uczestniczyć w polityce, ale nie może być prezydentem. Istnieje hadis187 „Będzie cierpieć ten naród, który dał kobiecie władze”. Inny imam jeszcze mniej przyznaje równość kobiet: „Równości nie ma. Kobiety w islamie - opiekunki ogniska i domu. Wszystkie biedy i perypetie, które spotkały Żydów w czasie faraonów i Mojżesza w związku z tym, że oni wpuścili kobiet do polityki. 186 С.В. Сиражудинова, Гражданское общество, традиционализм и ислам на Северном Кавказе: Монография. Изд-во ООО «АзовПечать», Ростов-на-Дону 2012, c.96. 187 Hadis, hadith (arabskie), krótkie opowiadanie bądź relacja wiarygodnych świadków o słowach i czynach Mahometa, które stanowią muzułmańską tradycję religijną, są częścią składową szariatu i obok Koranu stanowią główne źródło wiedzy religijnej i podstawę prawa muzułmańskiego. 135 Muzułmańska kobieta w polityce jest sprzeczna z islamem. Kobieta ma inne funkcje, konieczne jest, aby ją chronić i pielęgnować”188. Jednym z najbardziej negatywnych tendencji, które przejawiają się w tworzeniu etnopolitycznych elit w przestrzeni poradzieckiej jest trybalizm189. Na Kaukazie Północnym trybalizm przejawia się przeniknięciem społeczeństw plemiennych w polityczną strukturę społeczeństwa dla podporzadkowania instytucji politycznych interesom, w pierwszej kolejności, swego narodu, grypy etnicznej lub klanu, co stawia resztę obywateli w nierówny status. Ideologia trybalizmu działa w republikach narodowych nie tylko w „cieniu”, jej ideologię otwarcie wyrażają i chronią wiele społecznych i politycznych działaczy, przedstawiciele inteligencji narodowej190. Trybalizm jest uznawany za najlepszy sposób nie tylko dla 188 С.В. Сиражудинова, Гражданское общество, традиционализм и ислам на Северном Кавказе: Монография. Изд-во ООО «АзовПечать», Ростов-на-Дону 2012, c.98-99. 189 Trybalizm (od łac. tribus, „plemię”) oznacza tendencję do utrzymywania się podziałów i odrębności grup przednarodowych, plemiennych, etnicznych, opierającą się na zasadach „genetycznej” lojalności, która ułatwia „przetrwanie plemienne”. Trybalizm ujawnia się szczególnie wyraźnie np. w zachowaniu grupy etnicznej odczuwającej izolację lub znajdującej się we wrogim otoczeniu. Zagrożenie tworzy reakcje obronne, może nawet inicjować powstawanie specjalnych instytucji. Dla trybalizmu charakterystyczne są postawy, w których korzyści plemienne, kastowe i wspólnota uznawanych wartości przedkładane są nad interesy narodowe i osobiste (M.Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce: terminologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002, s.177). 190 Россия и мусульманский мир, Wydania 5-8. Издательство Институтa научной информации по общественным наукам (Российская академия наук), Москва, 2004, c.58. 136 zachowania tożsamości narodowej, etnicznej tradycji kulturowej w stanie niezmiennym, ale także dla normalizacji życia politycznego i gospodarczego. Podejście to jest szczególnie powszechne w Czeczenii. Pojawienie się w strukturach władzy politycznej elit etnicznych przejawia się w zabezpieczeniu pozycji uprzywilejowanej przedstawicielom „swego narodu”, co znajduje odzwierciedlenie w ukorzenieniu „swoich” na różnych stanowiskach. Nawet takie kwestie, jak zatrudnienie (bezrobocie), bieda, pomóc w rozwiązywaniu codziennych problemów rozwiązuje się z pozycji etnicznych191. Koncentracja władzy w rękach przedstawiciele określonych grup etnicznych i klanowych doprowadziły do dezintegracji społeczeństwa i rywalizacji między etnicznymi grupami, które od wielu lat destabilizowały i teraz destabilizują sytuację polityczną w regionie192. Ponadto w niektórych republikach równolegle władzy oficjalnej zostały sformowane nieformalne instytucje władzy oparte na przynależność etniczną albo klanową, które mają duży wpływ na życie społeczne, chociaż i nie są reprezentowane w rządzie. Zmiana albo wymiana elit etnokratycznych odbywa się wyłącznie wzdłuż linii pokrewieństwa w obrębie rodziny, rodu albo gru- 191 Этнополитическая ситуация в России и сопредельных государствах в 2008 году: ежегодный доклад, Tom 2008, Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая, Москва, 2009, c.171. 192 А.М. Старостин, Эффективность деятельности административно-политических элит: критерии оценки и анализ состояния в современной России. Издательство СевероКавказской Академии Госслужбы, Ростов-на-Дону, 2003, c.117. 137 py etnicznej193. Trzeba podkreślić, że formowanie elit politycznych w republikach Kaukazu Północnego na podstawie trybalizmu rzeczywiście sprawia, że jest niemożliwym uzyskać dostęp do władzy innym organizacjom politycznym i społecznym, takich na przykład jak partie polityczne utworzone na ideologicznej, a nie etnicznej lub rodowej podstawie. Ważną rolę w tworzeniu elit, w zależności od specyfiki regionalnej, mogą odgrywać tendencje separatystyczne, bezpośrednio lub pośrednio wspólne dla wielu podmiotów na terytorium Federacji Rosyjskiej. Ruchy separatystyczne są tworzone przez grupy etniczne, które zwięźle mieszkają w republikach narodowych. Powodem separatyzmu jest to, że przedstawiciele mniejszości narodowych okazują się poza sferą przyjęcia bądź jakich decyzji i nie mogą wpływać na politykę ideologiczną, kulturową, językową194.Zwiastunami separatystycznych nastrojów często są regionalne elity etnokratyczne z odpowiednimi ambicjami. Oczywiście, etnonacjonalistyczne i separatystyczne siły każdej z grup etnicznych mają dążenie, jeśli nie do utworzenia własnego państwa, to przynajmniej do stworzenia etnokracji w postaci republiki autonomicznej. W praktyce te ambicje właściwie oznaczają gruntowną zmianę granic w regionie 193 Русские на Северном Кавказе: вызовы XXI века : сборник научных статей. Tom 10. под ред. В. В. Чернус, Центр системных региональных исследований и прогнозирования ИППК при РГУ. Издательство Северо-Кавказского научного центра высшей школы (СКНЦ ВШ), Ростов-на-Дону, 2002, c.135. 194 Д. Горовиц, Ирредентизм, сепаратизм и самоопределение. Национальная политика в Российской Федерации. Материалы международной научно-практической конференции (Липки, сентябрь 1992 г.). Издательство Наука, Москва, 1993. С. 148. 138 Kaukazu Północnego i zagrażają upadkiem prawie wszystkim republikom narodowym. Różne grupy plemienne, które istnieją w ramach tej samej grupy etnicznej, mogą być w stanie wrogości między sobą i bez udziału obcego arbitra, w tym przypadku – państwowego aparatu federalnego nie mają możliwości zakończyć konflikt. Wobec niemożności realizacji w praktyce projektu suwerennego państwa, elity regionalne wywierają tendencje separatystyczne w postaci etnokracji195, starając się przejąć kontrolę nad wszystkimi sferami życia społecznego w republikach narodowych, wejść do wszystkich struktur władzy regionalnej, żeby podporządkować własnym interesom etniczne, plemienne lub grupy klanowe196. W trosce (na słowach) o integralności Rosji, w rzeczywistości oni bronią interesów swoich regionów i elit, jak również próbują różnymi sposobami osłabić partii federalne i zdominować struktury władzy. Na Kaukazie Północnym formuje się nowe rozumienie świadomości narodowej, występuje transformacja tożsamości narodowej197. Jest to również widoczne w rozprzestrzenianiu nacjonalistycznych nastrojów, różnych rodzajów konfliktów, najpierw etnicznych, deklaracji zasad dotyczących polityki narodowej w teorii a ignorowanie ich w praktyce. A elity etnopolityczne mają duży wpływ na regulacje tych konflik- 195 В. А. Золотарев, Патриотизм-один из решающих факторов безопасности российского государства, Издательство „Экономическая литература”, Москва, 2006, c.179. 196 Д.Ольшанский, Дезинтеграция: новые симптомы старой болезни. Журнал „Pro et Contra”, Центр и регионы России,Tom 5; Зима. 2000 год, № 1, Московский центр Карнеги, c.46. 197 И. Я. Новицкий, Управление этнополитикой Северного Кавказа, Издательство „Здравствуйте”, Краснодар, 2011, c.71. 139 tów198, które są wielostronne, długofalowe i nie tylko samych interesów, ale także i wartości. Ze względu na przyczyny konflikty w republikach Północnego Kaukazu można podzielić na: ekonomiczne, stratyfikacji społecznej, polityczne, etnopolityczne, międzyreligijne oraz konflikty tożsamości narodowej199. Elity etnicznopolityczne przejawiają się w próbach wykorzystania pamięci historycznej, rewizji historii, w aktywnym udziale w debatach na temat tego, że jego naród ma dużo starszą historię w porównaniu z innymi narodami200. To właśnie te kolizje, oparte na pragnieniu przystosowania wydarzeń przed stulecia do dzisiejszych realiów, są jednym z elementów konfliktów na Kaukazie Północnym. Elita polityczna każdego z narodów Kaukazu Północnego w każdy sposób wspiera badania na temat przeszłości oraz wielkości swego narodu, co jest podstawą roszczeń terytorialnych, wymagań redystrybucji granic, lub przynajmniej „odkładanie” na przyszłość (ale nie rezygnacja z nich), gdy sytuacja będzie „bardziej korzystna” do odpowiednich rozwiązań201. Etnopolityczna elita, próbując 198 И. Я. Новицкий, Управление этнополитикой Северного Кавказа, Издательство „Здравствуйте”, Краснодар, 2011, c.49. 199 А. Р. Салгириев, Политические элиты современной России как субъект управления политическими процессами (на материалах республик Северного Кавказа). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук, Краснодар, 2012, c.14. 200 А. Н. Смирнов, Этнополитические процессы на Северном Кавказе: особенности и основные тенденции, Ин-т мировой экономики и междунар. отношений, (Российская академия наук) Москва, 2001, c.46. 201 Ж.Т.Тощенко, Этнократия: история и современность (социологические очерки), Российский государственный гуманитарный университет, Издательство Росспэн, Москва, 140 rozwiązać nagromadzone przez długi czas problemy narodowe środkami radykalnymi, doprowadziła nie do rozwiązania starych problemów, a do powstania nowych, w rezultacie czego problemy narodowe tylko zaostrzyły się. Należy podkreślić, że elita (zwłaszcza polityczna) ma wysoką aktywność społeczno-polityczną, a tam, gdzie są elity, najczęściej występuje uprzedmiotowienie i aktywacja różnych konfliktów. Oprócz zewnętrznych konfliktów (konflikt interesów, walka o władzę i zasoby), należy także wydzielić i wewnętrzne konflikty (np. różnice statusu i cech osobistych przedstawiciela elity, zderzenie prywatnych i publicznych interesów). Same regionalne elity polityczne wchodzą do organizacji regionalnych elit, które są najbardziej aktywną częścią społeczeństwa obywatelskiego. Uważa się, że „formowanie elit regionalnych wpływa na odnowienie elit centrum. Historia wielu krajów świadczy o możliwości przegrupowania sił w elicie centrum ze względu na wpływ elit regionalnych, które uważają, że elita centrum traci swoją legitymność” 202. Przy analizie roli elit regionalnych w procesach etnopolitycznych trzeba również zwrócić uwagę na formowanie się elity za czasów B.Jelcyna i W.Putina. Tak, B.Jelcyn zbliżał do siebie młodych, dobrze wykształconych politologów, ekonomistów i prawników, wysokim był też odsetek elity z dyplomem doktora albo doktora habilitowanego w rządzie i wśród przywódców partyjnych. Regionalna i prezydencka elita two2003, c.55; М. О. Мнацаканян, Нации и национализм, Издательство Юнити-Дана, Москва, 2004, c.259. 202 В. И. Петров, К вопросу о состоянии региональной политической элиты в Волгоградской области. [W:] Экспертиза: Информационно-аналитический бюллетень. Волгоград, 2002. Вып. 2, c. 37. 141 rzona była przez urzędników sowieckiego aparatu władzy, natomiast elity biznesu formowały się głównie z komsomołu, a do rządu byli przeznaczani przedstawicieli biznesu, dyplomacji i sił bezpieczeństwa. W trakcie walki wyborczej w 1990 roku prezydent Borys Jelcyn oparł budowę Federacji Rosyjskiej na elitach regionalnych. Wprowadzając w czyn hasło: „bierzcie w ręce tyle suwerenności, ile zdołacie udźwignąć”, Kreml podpisał z regionami umowy o wzajemnym rozdziale uprawnień, co okazało się skutecznym sposobem na pozyskanie zwolenników i spowodowała, iż lokalna biurokracja masowo poparła Jelcyna w jego konflikcie z Gorbaczowym i doprowadziło do regionalnych separatyzmów, przede wszystkim o podłożu nacjonalistycznym203. Osobliwościami elity W.Putina stało się: spadanie ilości „intelektualistów”, którzy posiadają wyższe stopień doktora albo doktora habilitowanego, zmniejszenie już i tak bardzo niskiego udziału kobiet w elicie, prowincjonalizacja elity i gwałtowny wzrost liczby przedstawicieli sił bezpieczeństwa204. Reformy Putina osłabiły pozycję gubernatorów, liderów regionalnych pozbawiły statusu polityków szczebla federalnego, a ich elity - zdolności wpływania na procesy federalne205. Osłabienie pozycji lokalnych elit i liderów wpłynęły zmienione zasady tworzenia Rady Federacji, wprowadzenie instytutu federalnych okręgów oraz pełnomocników prezydenta Federacji Rosyjskiej w tych okręgach, mianowania szefów 203 J. Potulski, Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2004, s.71. 204 О. В. Крыштановская, Анатомия российской элиты. Издательство Захаров, Москва, 2005, c.228-268. 205 Полис: политические исследования, Wydania 1-3, Издательство „Прогресс”, 2002, c.125. 142 podmiotów Federacji itp. Tak więc, „liderzy regionalne zostały wyłączone z nowej koalicji rządzącej”206. Gubernatorzy stracili status lidera politycznego i stały się zwykłymi zarządzającymi regionem. Oprócz tego Władimir Putin poszedł drogą ustrojowej centralizacji i pod pretekstem walki z terroryzmem pozbawił wszystkie prowincje samorządności207, a na Północny Kaukaz wysłał nawet armię. Jego polityczni przeciwnicy twierdzą, że polityka „silnej ręki” stała się dziś największą barierą rozwojową Rosji i zagrożeniem na przyszłość, bo im więcej władzy ma Moskwa, tym bardziej rwą się związki między regionami, pogarszając innowacyjność i przedsiębiorczość, a tym samym stan gospodarki oraz sytuację demograficzną. Oczywiste jest, że w regionach w tworzeniu elit i grup interesów także znacząco wpływa tożsamość regionalnego lidera. Na tej podstawie w dużej mierze określają się źródła grup interesu i ich wpływ na procesy polityczne. Tak więc, od roku 1999 Władimir Putin konsekwentnie zabierał autonomię, którą regiony rosyjskie otrzymały po rozpadzie ZSRR, w wyniku czego stworzył bardzo scentralizowane państwo. Wielu mieszkańców Kaukazu Północnego czują się oderwani od przyjmowania decyzji, które przyjmują się i wykonują się przez władze federalne w Moskwie. Masowe naruszenia i nadużycia podczas wyborów parlamentarnych w 2011 r. i wyborów prezydenckich w 2012 roku w regionie dodatkowo podważyły legitymność państwa w oczach społeczeństwa. 206 И. М. Бусыгина, Политическая регионалистика. Издательство РОССПЭН, Москва, 2006, c.107. 207 J. Potulski, Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2004, s.86-90. 143 W niektórych republikach Kaukazu Północnego formują się polityczne i finansowe klany organizowane wyłącznie w oparciu o pochodzenie etniczne i łączące wcześniej rozrzucone grupy etnokratyczne działające w różnych strukturach władzy: wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, w sferze gospodarczej, organach ścigania, środkach masowego przekazu oraz grupach przestępczych. Oznacza to, że było utworzono struktury podobne do struktur mafijnych ze specyfiką narodową208. Działania elit polityczno-finansowych w północnokaukaskich republikach charakteryzuje się integracją elit ekonomicznych do polityki, a polityko-administracyjnych – do biznesu209. Pomimo obowiązujących przepisów dotyczących niezgodności działalności jako profesjonalnego polityka z biznesem, etnopolityczne elity republik narodowych skutecznie pozycjonują się w roli udanych przedsiębiorców. Na sytuację etniczno-polityczną Kaukazu Północnego duży wpływ ma polityka społeczno-gospodarcza rządu federalnego, co najpierw przejawia się w konfliktach etnicznych i terytorialnych. Obecna sytuacja etnopolityczna nakłada się na zacofaną strukturę społeczno-gospodarczą i powoduje różne 208 О. М. Цветков, Клановость и клиентизм как база социальной конфликтности на Северном Кавказе. Региональные конфликты в контексте глобализации и становления культуры мира: Сборник научных материалов. Научные редакторы: Г.М. Гогиберидзе, Э.Т. Майборода, Е.И. Степанов, Ставропольский гос. университет, Ин-т социологии РАН, Центр конфликтологии, Москва- Ставрополь, 2006, c.169, 171. 209 М. Б. Беджанов, Россия и Северный Кавказ: межнациональные отношения на пороге XXI века, Издательство ГУРИПП „Адыгея”, Майкоп, 2002, c.225. 144 problemy, w szczególności - wysoki poziom korupcji i rozwoju szarej strefy. Społeczeństwo Kaukazu Północnego nadal jest podzielone według pochodzenia etnicznego. Najbardziej stresujące sytuacje, które mogą prowadzić do starć na tle etnicznym wynikają wewnątrz regionu migracji kaukaskich grup etnicznych i Turków Meschetyjskich. Zmniejszenie roli i odpływu ludności rosyjskiej w republikach prowadzi do wzrostu napięć między grupami kaukaskimi. Nadal istnieją spory terytorialne pomiędzy „rdzennymi” grupami etnicznymi. Pochodzenie w wielonarodowych republikach określa poziom dopuszczalnych roszczeń, perspektywy dostępu do stanowisk i innych możliwości. Subetniczne podziały, a także więzi pokrewieństwa rodzinnego, tożsamości narodowej, wchodzenie do klanów odgrywają ważną rolę, zwłaszcza w republikach mono- etnicznych. W związku z tym, że na Północnym Kaukazie pojawiły się nowe napięcia, aktywizowały się zadania urzeczywistnienia przyczyn i czynników przyczyniających się do napięć etniczno-politycznych na Kaukazie Północnym w celu identyfikacji roli elit etniczno-politycznych w tych procesach210 oraz potrzebę formułowania i realizacji szeregu działań mających na celu zapobieganiu konfliktom i rozwiązywaniu problemów społecznych i gospodarczych oraz do stabilizacji sytuacji politycznej w regionie jako całości. Ponadto, w republikach Kaukazu Północnego rośnie rola tzw. kontrelit, rządzących wewnątrz etnicznymi klanami, 210 А. М. Ерохин, Этнополитические аспекты трансформации российского общества, Ин-т социально-политических исследований РАН, Москва, 2003, c.136. 145 grupami regionalnymi i wspólnotami religijnymi211. Destrukcyjny wpływ ideologii radykalnego islamu jest bardzo dotkliwy w najbardziej zislamizowanej republice Kaukazu Północnego - Dagestanie, gdzie są etnopolityczne i wewnątrz konfesyjne konflikty, niski poziom życia obywateli i wysoki stopień bezrobocia. Na tym tle społeczne i polityczne protesty przybierają często formę protestów religijnych, ale w jego skrajnych formach. Właśnie ideologiczna motywacja często staje się powodem przejścia na drogę zbrojnego oporu dla młodych muzułmanów Dagestanu. Część opozycyjnie nastawionej młodzieży przyciąga idea alternatywnego modelu społecznej organizacji w formie mini organizacji zbudowanych na ideach braterstwa, równości i sprawiedliwości212. Takie hasła wykorzystuje elita religijna, dla części której „odrodzenie zainteresowania do wiary pozwala wzmocnić ich status w społeczeństwie, uzyskać nowe źródła dochodów, wpłynąć na organy władzy, edukacji i kultury”213. Stopień bezrobocia, według oficjalnych danych214, jest dosyć wysoki, ale opinia publiczna nie uważa bezrobocie 211 Открытая политика, Wydania 7-8, Издательство Евразия, Санкт-Петербург, 2000, c.17. 212 Р. Эмиров, Причины популярности политического ислама на Северном Кавказе. [W:] „Россия и мусульманский мир”, 2011, № 9 (231), c. 43. 213 Р. Эмиров, Причины популярности политического ислама на Северном Кавказе. [W:] „Россия и мусульманский мир”, 2011, № 9 (231), c. 48. 214 Г. Г. Матишов, В. А.Авксентьев, Региональные конфликты и проблемы безопасности Северного Кавказа. Российская академия наук. Южный научный центр. Институт социально-экономических и гуманитарных исследований, Издательство ЮНЦ РАН, Ростов-на-Дону, 2008, c.147. 146 przyczyną ubóstwa215. Raczej bieda wiąże się z niesprawiedliwością. Nieformalne zatrudnienia i samozatrudnienia, przy których można nie płacić podatki, są częstym zjawiskiem w tym regionie. Przedstawiciele rządu republikańskiego w swoich publicznych wypowiedziach robią nacisk na problem bezrobocia, ponieważ pozwala im to uniknąć odpowiedzialności za rozwój szarej strefy oraz za upowszechnienie się korupcji i nepotyzmu. Możliwość rozwiązania danych problemów kryje się nie tyle w tworzeniu nowych miejsc pracy, jak w legalizacji zatrudnienia nieformalnego, który w ten sposób zmniejszy liczbę schematów korupcyjnych216. Tak, mieszkańcy Kaukazu Północnego wykazały wysoką mobilność społeczną i terytorialną, większą motywacje na osiągnięcie sukcesu finansowego i przedsiębiorczości. Potwierdzeniem jest zaskakująco niskie legalne zatrudnienie w Inguszetii, większość obywateli pracują w szarej strefie217. 215 И. П. Добаев, Радикализация исламских движений в Центральной Азии и на Северном Кавказе: сравнительнополитологический анализ, Tом 60, Южно-Российское обозрение, Издательство СКНЦ ВШ ЮФУ, Ростов-на-Дону,2010, c.112; И.Г.Косиков, Л.С.Косикова, Северный Кавказ: социальноэкономический справочник, Издательство Микрон-Принт, Зеленоград 1999, c.137; В. И Якунин, В. Д Роик, С. Сулакшин, Социальное измерение государственной экономической политики, Издательство Экономика, Москва, 2007, c.183. 216 Северный Кавказ: модернизационный вызов / И.В. Стародубровская, Н.В. Зубаревич, Д.В. Соколов, Т.П. Интигринова, Н.И. Миронова, Х.Г. Магомедов; Издательский дом «Дело» РАНХиГС, Москва, 2011, c.21-22. 217 Р. М. Эмиров,Приоритеты национальной безопасности Российской Федерации на Северном Кавказе, Издательство Логос, Москва, 2011, c.76. 147 W systemie zarządzania politycznego na szczeblu republikańskim dominują elity etnopolityczne, grupy z wysokim statusem, które mają najwyższy wpływ na przyjęcie i wdrożenie strategicznych decyzji administracyjnych, oraz mają najwięcej zasobów do przyjęcia decyzji. Ze względu na te cechy elity nie tylko mają władzę w swoich regionach, ale również mają autorytet. Ich interesy i wartości moralne określają normy współdziałania ogółu podmiotów wewnątrzregionalnych podmiotów politycznych218. Etnopolityczne elity są etnicznie jednorodną grupą społeczną, która jest subiektem podejmowania najważniejszych strategicznych decyzji, posiadająca niezbędny potencjał różnych zasobów i lobbowanie interesów swojej grupy etnicznej. Formowanie etnopolitycznych elit regionu odbywa się ze względu na historyczny i kulturowy kontekst, który i wyznacza ich zachowanie i działalność. Etnopolityczne elity Kaukazu Północnego w dużej mierze podtrzymują autorytarne tradycje i wartości zarządzania politycznego. Przynależność do klanów, pochodzenie etniczne, protekcjonizm, klientelizm, paternalizm są przechowywane jako bazowe kanały rekrutacji elit w republikach, określających ich specyficzność219. Z drugiej strony, utrzymanie etnicznej klanowości społeczeństw Kaukazu Północnego w niektórych przypadkach blokuje procesy demokratyzacji i modernizacji społeczeństwa, uniemożliwia skuteczne regulowanie konfliktów. Natomiast 218 В.Гельман, Из огня да в полымя: Российская политика после СССР, Издательство БХВ, Санкт-Петербург, 2013, c.43, 47. 219 Федерализм на Юге России: доклады Всероссийской научнопрактической конференции, 17-18 апреля 2003 г., под ред. Ю. Г. Волков, Российский фонд фундаментальных исследований, Издательство СКНЦ ВШ, Ростов-на-Дону, 2003, c.219. 148 pozytywny potencjał elit etniczno- politycznych przejawiający się w stabilizacji procesu politycznego na Kaukazie Północnym nie jest do końca realizowany, głównie ze względu na brak strategii regulacji elit politycznych makroregionu ze strony elit federalnych. W przestrzeni politycznej Kaukazu Północnego współpracują elity różnych poziomów: federalnego, republikańskiego oraz samorządowego. Swoisty status mają przedstawicieli Pełnomocnika Prezydenta Federacji Rosyjskiej w okręgach federalnych, którzy są geograficznie ograniczeni w swoich uprawnieniach na poziomie makro - regionalnym, ale są częścią federalnej administracyjno-politycznej elity, ponieważ realizują jej politykę i organizacyjnie są podległe centrum władzy220. Istnieją również podziały elity regionalnej na dwie kategorie: „biurokracja” (urzędnicy, którzy wchodzą do władz państwowych i władz samorządowych) oraz „liderzy” (zawodowi politycy, którzy nie zajmują oficjalnych stanowisk w strukturach władzy) 221. Z punktu widzenia roli elit w procesach etnopolitycznych i lobbingu interesów własnego narodu powinna być brana pod uwagę właśnie druga kategoria. Źródłami formowania tej grypy elity występują partie polityczne, organizacje społeczne, instytucje nauki, kultury, edukacji, mediów, religii. 220 А. Н. Чертков, Законодательное регулирование в сфере совместного ведения Российской Федерации и ее субъектов, Издательство Юстицинформ, Москва, 2005, с.207. 221 О.В. Гаман-Голутвина, Региональные элиты России: персональный состав и тенденции эволюции. [W:] „Полис”, 2004, № 2, с. 7. 149 Rządzące elity polityczno-administracyjne Kaukazu Północnego dzielą się według etnicznego oraz etnoterytorialnego reprezentowania interesów. Ilościowa analiza nowej kohorty wysokich urzędników na Północnym Kaukazie, w porównaniu z gubernatorami regionów i obszarów na południu Rosji według ich biografii (sierpień 2012) świadczy o tym, że średni wiek po 13 regionach - 51,5 lat, poziom wykształcenia - wszyscy mają wyższe wykształcenie, a 30,8% dwa lub więcej dyplomów szkół wyższych, 69,2% mają stopień doktora lub doktora habilitowanego222. Analiza przeprowadzona А.Salgiriejewym wykazała, że szefowie republik są młodsi od gubernatorów (49,6 lat w porównaniu z 53,7). Oni znacznie rzadziej mieli wykształcenie techniczne oraz rolnicze (28,6% oraz 60%), natomiast częściej – społeczno222 Tak, Prezydent Czeczeni Ramzan Kadyrow został doktorem w dziadzienie nauk ekonomicznych w 2006 r., a habilitacja została obroniona w 2011r. Nic by nie było w tym dziwnego, jeżeli by nie fakt, że Kadyrow (według oficjalnych danych http://file.liga.net/person/222-ramzan-kadirov.html) cały czas zajmował się działalnością polityczna, a Instytut Handlu i Prawa skończył w Machaczkale, specjalność „Orzecznictwo” w 2004 r. Zgodnie z tekstem wywiadu z Ramzan Kadyrowem od czerwca 2004 r., opublikowanym w „Nowej Gazecie”, on nie był w stanie nazwać temat swej pracy magisterskiej i gałęzi prawa, w którym się specjalizował (Биография Рамзана Кадырова, http://www.bestpeopleofrussia.ru/persona/Ramzan-Kadyrov/bio/). Natomiast temat jego habilitacji „Zarządzania renowacji i rozwoju budownictwa w Czeczenii” (http://www.dissers.ru/avtoreferati-dissertatsiiekonomika/1/109.php). Ramadan Abdułatipow, prezydent Republiki Dagestan również jest dr. habilitowanym w dziedzinie nauk filozoficznych, profesorem, autorem kilku monografii (Абдулатипов Рамазан Гаджимурадович. Биография, http://agul.etnosmi.ru/one_stat.php?id=25218) 150 humanistyczne. Przywódcy republik w 2012 mieli mniej stopni naukowych niżeli gubernatorowie województw - 71,4% w porównaniu z 83%. W grupach porównawczych z lat 2000 i 2012 skład regionalnych przywódców stał trochę młodszy, wzrósł odsetek osób z wykształceniem społecznohumanitarnym oraz ze stopniami naukowymi. Natomiast zmniejszyła się ilość osób z dwoma wykształceniami wyższymi, co jest związane ze zmianą pokoleń. Najwyższa stabilność regionalnych liderów była w Kabardyno-Bałkarii i Osetii Północnej - Alanii, najniższa - w Karaczajewo-Czerkiesji223. Między elitami federalnymi i lokalnymi jest lustrzany sufit, ponieważ ścieżki kariery elit republik narodowych, przede wszystkim elit z Kaukazu Północnego i elit federalnych są zupełnie inne. W Związku Radzieckim elity republik narodowych były integralną częścią sowieckiej elity224, centralna i regionalna elity nie były rozdzielone, to była jedna całość. Nikt nie był zdziwiony, kiedy, powiedzmy, Hejdar Alijew, Dinmuchammed Kunajew lub Eduard Szewardnadze zajmowali wysokie stanowiska w hierarchii ZSRR. Przedstawiciele regionu Kaukazu Północnego w wyższych szczeblach władzy 223 А.Р. Салгириев, Роль региональных элит в управлении политическими процессами на Северном Кавказе. [W:] „Теория и практика общественного развития”. Краснодар, 2010. № 2. С. 327-328. 224 Разрешение проблем национальных взаимоотношений в русле Концепции общественной безопасности: О ликвидации системы эксплуатации «человека человеком» во многонациональном обществе, Издательство Внутренний Предиктор СССР, Москва, 2012, c. 133. 151 w Moskwie powszechnie były postrzegane jako coś naturalnego225. W Rosji współczesnej nawet myśli takich nie ma, że Ramzan Kadyrow może stać się ogólnokrajowym liderem czy będzie miał stanowisko na Kremlu. Takie wydarzenie jest postrzegane jako coś zupełnie nierealnego, powodując szok w rosyjskim społeczeństwie. Oznacza to, że istnieje bardzo wyraźny podział na elity republik Kaukazu Północnego, wszystkich republik narodowych, i elit centrum federalnego. A elity republik narodowych nie przyjmują centrum federalny jako miejsce, z którym oni są organicznie związani. Z kolei przedstawiciele mniejszości etnicznych, tacy jak Raszyd Nurgalijew (Tatarzyn), Siergiej Szojgu (pochodzenia tuwińskiego), Siergiej Sobianin (Woguł albo Mansi), Władisław Surkow (syn Rosjanki i Czeczena), Siergiej Ławrow (Ormianin, urodzony w Tbilisi) są traktowani jedynie, jako przedstawicieli elity federalnej i w żaden sposób nie są połączeni z republikami narodowymi, chociaż ich rodzice należą do różnych grup etnicznych. Dotyczy to wszystkich republik narodowych, nie tylko Kaukazu Północnego. Teraz w wyższych szczeblach rządu rosyjskiego nie ma ani jednego przedstawiciela Kaukazu Północnego226. Poprzednik Magomedowa, były głowa Dagestanu Muchu Alijew, nie otrzymał po dymisji w ogóle żadnego stanowiska na szczeblu federalnym. Niemal 225 Россия--2000: Хроника и аналитика.Tom 1 z Россия-2000: современная политическая история. Под редакцией А. И Подберезкин, Всероссийскоe общественно - политическоe объединениe „Духовное наследие” , Москва, 2000, c.516. 226 А. Шмулевич, Отставка Президента Дагестана – шаг на пути восстановления СССР, http://www.apn.ru/publications/print28318.htm 152 jedynym przykładem takiego powołania były prezydent Inguszetii, generał Murat Ziazikow227. Po dymisji on przez trzy lata, od 31 października 2008 r. do 26 stycznia 2012 r. pełnił funkcję doradcy prezydenta FR, a następnie został przeniesiony na stanowisko zastępcy przedstawiciela pełnomocnika prezydenta w Centralnym Okręgu Federalnym228. W momencie rozpadu ZSRR oraz w pierwszych latach po rozpadzie w rządzącej elicie rosyjskiej byli również przedstawiciele Kaukazu Północnego. Ale z czasem wszyscy oni zostali całkowicie odsunięci od władzy lub przeniesieni na poziomi lokalny. Na przykład, Rusłan Hasbulatow - ostatni przewodniczący Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej, współpracownik pierwszego prezydenta Rosji Borysa Jelcyna, a następnie jego główny przeciwnik i aktywny członek rosyjskiego kryzysu konstytucyjnego do października 1993 r. 229 , w 1994 - organizator tzw. „misji pokojowej profesora Hasbulatowa” w Czeczenii, w tym samym roku - Kierownik Katedry Gospodarki Światowej Rosyjskiej Akademii Ekonomicznej im. Plechanowa230. 227 M.Ziazikow był na czele Republiki Inguszetii od roku 2002 do 2008. Wcześniej pracował jako zastępca prezydenckiego przedstawiciela w Południowym Okręgu Federalnym, pracował również w KGB i FSB w Republice Inguszetii. 228 Заместителем полпреда президента в ЦФО стал экс-глава Ингушетии, http://www.vesti.ru/doc.html?id=940042 229 Л. М. Млечин, Горбачев и Ельцин. Революция, реформы и контрреволюция, Издательский дом „Питер”, Санкт-Петербург, 2012, c.358-378. 230 Культура Чечни: история и современные проблемы. Российская экономическая мысль. Под редакцией Х. В. Туркаев, Издательство Наука, Москва, 2002, c.380. 153 Oznacza to, że centrum federalny nie tylko nie może rekrutować elity z republik do Moskwy, ale nie może również naznaczyć swoich przedstawicieli na stanowiska w republikach bez zgody ich elit. Takie traktowanie elit etnonarodowych jest bardzo niebezpieczne dla istnienia federacyjnego państwa rosyjskiego, bardziej niebezpieczne niż trudności gospodarcze, wzajemne kulturowe alienacji i trwająca wojna terrorystyczna, którą centrum nie jest w stanie stłumić. Po objęciu trzeciej prezydentury W.Putin w 2012 r. zamiast wyborów bezpośrednich, który obiecał w ramach zasadniczej reformy były prezydent D.Miedwiediew, wprowadził wybory pośrednie nowych liderów w Dagestanie i Inguszetii. W marcu 2013 r. Duma Państwowa odmówiła powrotu do bezpośrednich wyborów gubernatorów w niektórych przypadkach. Odnosząc się do destabilizacji po wyborach, Duma przekazała możliwość powoływania szefów federacji regionalnych przez organy ustawodawcze. Dotyczy to również wszystkich regionów Kaukazu Północnego231. Wcześniej, od 2004 r. uprawnienia te miał Prezydent Federacji Rosyjskiej. Tak więc, obywatele mają nadal bardzo mało możliwości w demokratyczny sposób wpływać na władzę i czynnie uczestniczyć w życiu politycznym. Niewiarygodny i nieprzejrzysty system zarzadzania staje się podatny na przejęcie władzy przez nieformalne struktury elity regionalnej (często w oparciu o pokrewieństwo lub więzi etniczne), które łączą liderów lokalnych klanów, biz231 Aналитический доклад фонда „Институт социальноэкономических и политических исследований”: Прямые выборы губернаторов и система сбора муниципальных подписей в 2012 году: влияние на развитие политической системы и направления совершенствования, http://www.vesti.ru/doc.html?id=960528 154 nesmenów i polityków. Takie instytucje zdominowały życie polityczne, rozdzielają zasoby gospodarcze i finansowe i utrudniają karierę młodych specjalistów. Wiele lokalnych grup interesów mają powiązania z władzami federalnymi i są reprezentowane w rządzie federalnym, które mają tendencję bardziej do obrony własnych interesów, a nie interesów swoich wyborców. W niektórych republikach urzędnikom sprzeciwiają się organizacji społeczne, grupy religijne i opozycja. Jednak im nie udało się osiągnąć poprawę zarządzania i przywrócenia systemu kontroli i równowagi, która mogłaby przyczynić się do skutecznego rozwiązywania konfliktów i rozwoju regionu232. Negatywna rola etnopolitycznej klanowości na Kaukazie Północnym znajduje odzwierciedlenie w różnych przejawach: niewiarygodne relacje etnopolitycznych elit z centrum federalnym, z przedstawicielami władzy Rosji, ponieważ one formują się na bazie „finanse za lojalność”233. Istota niejawnej umowy pomiędzy centrum federalnym a szefami lokalnych administracji, które przedstawiają pewne klany i są mianowane przez Moskwę, polega na tym, że centrum zapewnia im dotacje i elastyczność w ich stosowaniu, a oni podejmują zobowiązanie: lojalności do najwyższej władzy, odmowy od separatyzm, do walki z bandytyzmem i zapewnienia zwycięstwa wyborczego partii władzy. W tym przypadku wierzchołek klanów wymaga prawa do niekontrolowanych wydatków 232 Северный Кавказ: сложности интеграции (III): государственное управление, выборы, верховенство права, https://www.kavkaz-uzel.ru/articles/231230/ 233 Л. Шершнёв, Русский Большой Кавказ: от конфликтов к гармонии отношений. Журнал «Дипломатика», Специальный выпуск: Русский Большой Кавказ, 2011, Nr 3, c.17. 155 środków budżetowych, grożąc w przeciwnym razie izolacją od Rosji. Często etnopolityczne elity prowokują wzrost napięć w regionie, biorąc pod uwagę poprzednie doświadczenie, że czym bardziej ostra sytuacja etniczna w regionach, tym więcej dotacji otrzymują one centrum Federalnego. Zazwyczaj pieniądze zostają rozdzielone między elitą etnopolityczną, urzędników i nie docierają do zwykłych ludzi. Dotacje wspomagają wzrost korupcji i utrwaleniu władzy etnopolitycznej elity, służą również jako źródło sporów i konfliktów w walce o tę pieniądze. Tak, większość dużych dotacji są przyznane dla Czeczenii, Dagestanu i Kabardyno-Bałkarii. 9 września 2013 roku na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Władimir Putin przyznał, że od początku roku na Północnym Kaukazie skradzione 6,5 mld. rubli środków budżetowych. Najbardziej kryminalizowane są obszary związane z kontraktami rządowymi, kredytami i dotacjami, budownictwem, mieszkalnictwem i usługami komunalnymi oraz stosunkami agrarnymi, podkreślił Władimir Putin234. Dużym problemem Kaukazu Północnego jest korupcja, korzenie której sięgają epoki radzieckiej235. Na podstawie korupcji ustaliły się dość stabilne powiązanie elit etnicznych Kaukazu Północnego z elitą polityczną na poziomie rządowym. Władze rosyjskie od czasu pacyfikacji Kaukazu szeroko 234 Заседание Совета Безопасности 9 сентября 2013 года, Сайт Президента России, http://www.kremlin.ru/news/19184 235 О. М. Цветков, Клановость и клиентизм как база социальной конфликтности на Северном Кавказе. Региональные конфликты в контексте глобализации и становления культуры мира: Сборник научных материалов. Научные редакторы: Г.М. Гогиберидзе, Э.Т. Майборода, Е.И. Степанов, Ставропольский гос. университет, Ин-т социологии РАН, Центр конфликтологии, Москва- Ставрополь, 2006, c.170. 156 stosowały przekupywanie lokalnych elit, żeby otrzymać ich wsparcie. We współczesnej Rosji podkup wpływowych ludzi nabrał państwowo-publiczno-kryminalny charakter. Dotacje są przyznawane, pieniądze dzielą, odpisują i tylko część ich trafia na odbudowę i budowę niektórych obiektów. Nabyta w ten sposób lojalność nie może być wiarygodna, ona w każdej chwili może zmienić się wrogością w stosunku do centrum federalnego, jeśli będą zmniejszone dotacje, pełnomocnictwa władzy oraz przywileje miejscowej elity236. W ciągu pierwszych sześciu miesięcy 2013 roku na Północnym Kaukazie ujawniono ponad 1600 przestępstw korupcyjnych, lub prawie 10 przestępstw w dzień. I to jest tylko to, co zostało zarejestrowane. Według prezydenta Rosji, korupcja na Północnym Kaukazie jest jednym z przyczyn wysokiego poziomu bezrobocia, zacofania regionu wobec tempu i poziomu rozwoju gospodarki i sfery społecznej według średnich wskaźników Rosji. Drugim powodem Putin nazwał brak wykwalifikowanego personelu237. Wszystkie te czynniki powodują nieufność ludzi do instytucji państwowych. Dla dużej części ludności tego muzułmańskiego regionu ustawy i rozporządzenia państwa rosyjskiego są dyskredytowane, co zwiększa atrakcyjność bardziej konserwatywnych modeli na podstawie prawa islamskiego i zwyczajowego, i pozbawia próby zdobycia poparcia mieszkańców w walce z terroryzmem. Wielu osób szuka alternatywnych sposobów organizowania życia swojej społeczności, 236 Л.Шершнёв, Русский Большой Кавказ: от конфликтов к гармонии отношений. Журнал «Дипломатика», Специальный выпуск: Русский Большой Кавказ, 2011, Nr 3, c.17. 237 Заседание Совета Безопасности 9 сентября 2013 года, Сайт Президента России, http://www.kremlin.ru/news/19184 157 zwłaszcza we wschodnich republikach Północnego Kaukazu, gdzie sufijskie i salafickie społeczności tworzą równoległą rzeczywistość z instytucjami alternatywnymi238. W marcu 2013 r. w stolicy Czeczenii, Groźnym rozpoczął pracę Studencki Eurazyjski klub intelektualny, pod czas pracy którego z udziałem dyrektora Centrum Ekspertyz geopolitycznych Walerija Korowina oraz przedstawicieli Czeczeńskiego Uniwersytetu Narodowego, były omawiane problemy formowania elit na Kaukazie Północnym. Główne pytanie, na które próbowano dać odpowiedź: według jakiej procedury powinny być wybory gubernatorów na Północnym Kaukazie, a także czy głowy republik narodowych powinni być wybierani tak samo, jak i głów Rosji centralnej. Omawiając ten problem, było zaproponowano kilka możliwości formowania elit na Kaukazie Północnym239. Pierwsza opcja: nominacja „lepszych z najlepszych” na bazie systemu taipów, kiedy najlepszy przedstawiciel pokrewnego klanu bierze udział w kongresie przedstawicieli klanów, i tam zostaje wysunięty na wyższy poziom, a potem na konwencji najlepszych przedstawicieli tukhums on zostanie wysunięty na szczyt władzy. Taki przywódca, według Korowina, nie rządzi w zwykłym znaczeniu tego słowa, ale ocenia skomplikowane sytuacji na podstawie Koranu i tradycji starożytnej - Adatu. Jednak, aby realizować ten model formowania elit, powinny być zalegalizowane i przywrócony tradycyjne dla Czeczenów tejpy - czeczeński modelu ładu społecznego. 238 Северный Кавказ: сложности интеграции (III): государственное управление, выборы, верховенство права, https://www.kavkaz-uzel.ru/articles/231230/ 239 Н.Макеевa, Северный Кавказ: точка сборки России, http://skfonews.info/article/165 158 Druga opcja, zaproponowana dla dyskusji, jest docelowe naznaczenie lidera z centrum. Pożądane jest, żeby on nie pochodził z tego miejsca, do którego został powołany, powiedział Korowin, inaczej on będzie nieuchronnie powiązany z jednym z klanów albo tejpów, a jego pojawienie się na szczycie władzy będzie postrzegane, jako uzurpacja władzy przez przedstawiciela jednego z wielu klanów. Sytuacja ta nie może prowadzić do stabilności, dlatego mianowany powinien być Rosjaninem, najlepiej z dużym doświadczeniem pracy w strukturach państwowych. Jednak do wykonania tego modelu Moskwa powinna być niekwestionowanym centrum silnego rządu, w przeciwnym razie ze słabym rządem federalnym jego przedstawiciela na Kaukazie Północnym nie będą akceptować, jako niepodważalnego autorytetu. Trzecia opcja - bezpośrednie wybory demokratyczne. Jednak opcja ta może doprowadzić do rozdzielenia społeczeństwa, ponieważ wybory opierają się na konkurencji, w której konkurują ze sobą całe klany związane ze sobą pokrewieństwem, a nawet grupy etniczne i narody. Scenariusz bezpośrednich demokratycznych wyborów na Kaukazie Północnym jest obarczony niebezpieczeństwem, powiedział W.Korowin. Czwarta opcja wyboru elit - rząd federalny oferuje kilku kandydatów do wyboru, a narody danych republik wybierają już nich w głosowaniu bezpośrednim240. Odpowiadając na pytanie, do jakiej z tych modeli należy obecny przywódca Czeczenii Ramzan Kadyrow, W.Korowin powiedział, że obecny system władzy został utworzony w sytuacji nadzwyczajnej. Dlatego on był legitymizo240 Н.Макеевa, Северный Кавказ: точка сборки России, http://skfonews.info/article/165 159 wany i reprezentowany przez rząd federalny, ale Ramzan Kadyrow został wybrany w głosowaniu bezpośrednim i udowodnił swoją działalnością status konaha241, najlepszego z najlepszych z przedstawicieli swego narodu242. Jednak w innych regionach Kaukazu Północnego dzisiaj sytuacja zupełnie inna, a zatem precedens czeczeński tworzenia elity nie może być rozpowszechniony na wszystkich. Podsumowując, republiki Kaukazu Północnego pozostają jedną z najbardziej problematycznych części Rosji, jak z punktu widzenia społeczno-gospodarczego, tak i politycznego. I chociaż centrum federalny tradycyjnie udziela im więcej uwagi, niżeli innym regionom FR, jednak nadal nie zostało stworzone wyraźne podejście do zarządzania tymi obszarami FR. Często centrum nadal prowadzi dotychczasową politykę, oddając region pod kontrolę tego lub innego lidera, jednocześnie nie do końca kontroluje procesy wewnętrzne zachodzących tam i nie uwzględnia specyfiki regionalnej. W tej chwili kwestia strategicznego rozwoju tych obszarów staje się jednym z najważniejszych w polityce władz federalnych. Co więcej, mimo że Kaukaz Północny bardzo różni się od innych części Rosji swoimi kulturowymi i historycznymi osobliwościami, wiele z problemów polityki rosyjskiej przejawiają się tu w skrajnych formach. 241 Konah –osoba, która jest zobowiązana do podtrzymywania zasad kodeksu honorowego „Konahalla”. Głównym celem życia Konaha jest służenie swojemu narodu, ojczyźnie. Interesy narodu i ojczyzny dla niego są zawsze powyżej interesów tejpa, klanu czy rodziny (Вся Правда о Чеченцах или СЕКРЕТ..., http://chechnay.znpp.ru/knigi/idola.html) 242 Кавказу нужна новая элита, http://rossia3.ru/politics/russia/kavkaz_elita 160 W ostatnich latach w republikach Północnego Kaukazu znacząco zmienia równowaga sił politycznych. Te zmiany są związane z odejściem kilku doświadczonych liderów regionalnych, którzy stworzyli dość stabilne systemy polityczne w latach 90. Wśród nich - M.Magomedow w Dagestanie, A.Dzasohow w Północnej Osetii, nieżyjący już W.Kokow w Kabardyno-Bałkarii. Znacznie wzrosła aktywność rządu federalnego, który ma na celu kontrolę tych regionów, a w związku z mianowaniem gubernatorów stał się o wiele silniejszy wpływ na elity regionalne oraz politykę kadrową. I chociaż republiki Północnego Kaukazu nie były jednolitą całością, teraz między nimi jeszcze większe różnice. W ogóle, republiki Północnego Kaukazu charakteryzują się wysoką koncentracją władzy w rękach liderów regionalnych, mimo, że ta koncentracja ma poważne ograniczenia związane z wielonarodowym składem republik, a w konsekwencji – elity, oraz z podziałem klasy rządzącej na grupy i klany etniczne. Dlatego też układ sił w tych regionach zazwyczaj łączy dążenie lidera regionalnego do formowania najpotężniejszych grup interesu na „swoim” terytorium z obecnością dużej liczby grup względnie autonomicznych, z których niektóre mogą być nawet w opozycji do przywództwa regionalnego. Dlatego nie ma nic dziwnego w tym, że w ostatnich latach tendencja do niemal powszechnej wymiany głów republik Północnego Kaukazu prowadzi do dramatycznych zmian w stosunkach między ustalonymi elitami, do tworzenia nowych grup i nowych sojuszy politycznych. Innymi słowy, Kaukaz Północny pozostaje strefą zawirowań politycznych, gdzie ciągle coś się zmienia, a inicjatorami tych zmian czasami świadome, a czasami mimowolne występuje władza federalna. 161 Najważniejszym czynnikiem dalszego rozwoju sytuacji politycznej na Kaukazie Północnym w przyszłości będzie mentalność elit politycznych i ich liderów, którzy tworzą cele i wymagania, określają formy i środki ich realizacji i oferują je narodu. Należy podkreślić, że w Rosji społeczeństwo obywatelskie jest wciąż niedorozwinięte: nie ma praktycznie klasy średniej, jest mała liczba właścicieli prywatnych niezależnych od państwa, partie polityczne są słabe i mało wiarygodni ich przywódcy polityczni. W warunkach słabego społeczeństwa obywatelskiego rola elit politycznych i liderów może być decydująca. 162 Jarosław Kardaś PAŃSTWA KAUKAZU POŁUDNIOWEGO JAKO OBSZAR RYWALIZACJI ROSYJSKO – AMERYKAŃSKIEJ (PŁASZCZYZNA POLITYCZNA, ENERGETYCZNA, MILITARNA) 1. Identyfikacja interesów Stanów Zjednoczonych w regionie Kaukazu Południowego Od początku lat 90-tych mamy do czynienia z kształtowaniem się nowego ładu międzynarodowego. Ten nowy ład, to pewna bliżej nie sprecyzowana idea stanu stosunków międzynarodowych, w których naturalna sprzeczność interesów, rywalizacja, a także współpraca powinny mieścić się w granicach zakreślonych przez prawo międzynarodowe. Powodem kształtowania się owego nowego ładu był oczywiście upadek ZSRR i załamanie się systemu dwubiegunowego, który występował od zakończenia drugiej wojny światowej. Szczególna rola w budowaniu nowego ładu międzynarodowego przypadła Stanom Zjednoczonym. Państwo to, które jako jedyne posiada obecnie wszystkie atrybuty supermocarstwa, zostało niejako umieszczone w centralnym miejscu na arenie międzynarodowej243. USA odgrywają dominującą rolę zarówno w sferze politycznej, militarnej jak i finansowej. Przykładem tego może być rola jaką pełnią w regulowaniu 243 W. Malendowski, Nowy ład międzynarodowy, w: red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Międzynarodowe stosunki polityczne, Poznań 1996, s. 195. najpoważniejszych konfliktów regionalnych występujących na świecie (takich jak: konflikt bliskowschodni, czy rozpad byłej Jugosławii). Dominująca pozycja wiąże się z posiadaniem interesów w najważniejszych strategicznie regionach świata, a do takowych z pewnością możemy zaliczyć obszar Kaukazu Południowego. Pomimo tego, że od początku lat 90-tych Stany Zjednoczone zainteresowane były całym obszarem poradzieckim, to jednak dopiero od 2001 r. mamy do czynienia ze zintensyfikowaniem działań wobec tego regionu244. Od ataku na WTC rywalizacja rosyjsko – amerykańska o wypływy w państwach poradzieckich z biegiem lat coraz bardziej przybiera na sile i uwidacznia się głównie na gruncie polityczno – ekonomicznym245. Szczególnie duże niezadowolenie Rosji budzi coraz intensywniejsza współpraca niektórych byłych republik radzieckich ze Stanami Zjednoczonymi w dziedzinie militarnej246. Za taki stan, czyli za zwiększaniem wpływów Stanów Zjednoczonych, odpowiedzialna jest poniekąd sama Rosja, która na początku lat 90-tych wyszła z założenia, że bliskość geograficzna oraz więzy polityczno – gospodarcze zapewnią jej utrzymanie silnych wpływów w byłych republikach radzieckich. Ponadto Rosja obawiała się, że każde jej działanie 244 O. Pliszczyńska, Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych wobec regionu Kaukazu Południowego, w: red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008, s. 287. 245 A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry ?, Warszawa 2008, s. 83. 246 S. Bieleń, Powrót Rosji do gry wielkomocarstwowej, w: red. A. Stępień – Kuczyńska, S. Bieleń, Rosja w okresie prezydentury Władimira Putina, Łódź – Warszawa – Toruń 2008, s. 243. 164 wobec państw byłego ZSRR, będzie postrzegane na Zachodzie jako powrót do tradycji neoimperialnych247. Warto w tym momencie zwrócić uwagę na czynniki, które powodują, że obszar Kaukazu Południowego jest tak ważny w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Na pewno istotne znaczenia ma samo położenie geograficzne. Będąc na styku Azji i Europy, Kaukaz jest ważnym obszarem ze względu na swoje atuty tranzytowe. Ponadto graniczenie z tak ważnym regionem jak Bliski Wschód jest również nie bez znaczenia dla Waszyngtonu. Za atrakcyjnością tego obszaru przemawiają także bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Rosyjsko – amerykańska walka o wpływy widoczna jest obecnie na płaszczyźnie politycznej, militarnej, gospodarczej, a także aksjologicznej. Ostatnia z wyżej wymienionych dotyczy szerzenia przez Stany Zjednoczone szeroko rozumianej demokratyzacji w państwach wywodzących się z dawnego bloku komunistycznego248. W amerykańskiej doktrynie polityki zagranicznej wobec Kaukazu Południowego wyróżnia się kilka podstawowych celów. Jednym z głównych jest wspieranie rozwoju, niepodległości i integralności terytorialnej trzech nowo – powstałych państw249. Forsowane są tutaj oczywiście hasła demokratyzacji ustrojów politycznych Armenii, Azer- 247 A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004, s. 160. 248 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 298. 249 O. Podvorna, Stosunki Federacji Rosyjskiej ze Stanami Zjednoczonymi, w: red. A. Czarnocki, I. Topolski Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2006, s. 167. 165 bejdżanu i Gruzji250. Waszyngton stoi na stanowisku, że rozszerzanie sfery demokracji i wolności obywatelskich przyczynia się do wzrostu stabilizacji i bezpieczeństwa na świecie251. USA pozytywnie odnosi się także do kolorowych rewolucji, które mają miejsce na obszarze WNP. W przypadku Kaukazu Południowego mieliśmy póki co do czynienia tylko z jedną taką rewolucją – rewolucją róż w 2003 r. Przejęcie władzy przez prozachodnią opozycję reprezentowaną przez Micheila Saakaszwilego zapoczątkowało pogłębianie się współpracy politycznej i militarnej Gruzji ze Stanami Zjednoczonymi. Rewolucje są źle odbierane w samej Rosji, bowiem odsuwają od władzy elity wywodzące się jeszcze z nomenklatury komunistycznej i przez to znacząco wpływają na pogarszanie się stosunków rosyjsko – amerykańskich. Wśród rosyjskich elit politycznych panuje przekonanie, że to właśnie Waszyngton wspiera finansowo opozycję w byłych republikach radzieckich. Od czasu wspomnianej rewolucji róż Rosja uznała, że celem amerykańskiej polityki zagranicznej wobec obszaru państw WNP jest odsuwanie od władzy prorosyjskich rządów w tych krajach252. 250 Tekst dokumentu Strategic Plan fiscal year 2007-2012 for Department of State and U.S. Agency for International Development, za: http://www.state.gov/s/d/rm/rls/dosstrat/2007/, z dnia 20.02.2014 r. 251 P. Pacuła, USA – Rosja. Współpraca czy rywalizacja?, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnikbezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 20.02.2014 r. 252 A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec WNP, w: red. S. Bieleń, M. Raś, Polityka zagraniczna Rosji , Warszawa 2008, s. 149 166 Kolejnym celem polityki Stanów Zjednoczonych w tym regionie jest umacnianie współpracy regionalnej, ale nie pod przywództwem Rosji. Współpraca ta najchętniej widziana byłaby przez Waszyngton w ramach takich struktur jak GUAM253. Jednak i tym przypadku krzyżuje się to z interesami Kremla, który postrzega współpracę państw tworzących GUAM, jako kolejne działanie Stanów Zjednoczonych mające na celu osłabienie wpływów Rosji na obszarze WNP254. W interesie USA leży także budowa alternatywnych względem Rosji rurociągów i gazociągów transportujących kaspijskie surowce na rynki światowe. Już bowiem, w okresie prezydentury Billa Clintona Zakaukazie zostało uznane obszarem żywotnych interesów ekonomicznych USA. Stany Zjednoczone postrzegają bowiem Rosję jako niepewnego dostawcę surowców energetycznych. Świadomość tego, że ceny na dostawy rosyjskiej ropy i gazu mogą być regulowane w zależności od stanu stosunków politycznych, powoduje wspieranie wszelkich projektów energetycznych na Kaukazie tworzonych z ominięciem Rosji255. Obecnie Stany Zjednoczone, nie są narażone na takie polityczne szantaże, ale w obliczu malejących zasobów surowców energetycznych, tendencja ta może z biegiem lat się nasilić256. Z tym wiąże się kolejny cel polityki 253 J. Siekierzyński, Historia i rola Układu GUAM we współczesnej polityce euroazjatyckiej, w: red. A. Furier, Kaukaz w dobie globalizacji, Poznań 2005, s. 67. 254 A. Włodkowska, op. cit., s. 150. 255 M. Kaczmarski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Stanów Zjednoczonych Ameryki, w: red. S. Bieleń, M. Raś, Polityka zagraniczna Rosji , Warszawa 2008, s. 58. 256 P. Pacuła, USA – Rosja. Współpraca czy rywalizacja?, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnik- 167 Waszyngtonu, a mianowicie dążenie do jak największej stabilności i bezpieczeństwa całego regionu, a także chęć zwiększania ilości zagranicznych przedsiębiorstw i inwestorów (głównie oczywiście amerykańskich) w krajach Kaukazu Południowego. Stany Zjednoczone żywotnie zainteresowane są także rozszerzeniem Sojuszu Północnoatlantyckiego o byłe republiki radzieckie. Wiąże się to z innym strategicznym celem, a mianowicie z nie dopuszczeniem do ponownej reintegracji obszaru postradzieckiego pod przywództwem Kremla. USA chciałyby, aby tę lukę, która wytworzyła się po 1991 r., wypełniło właśnie NATO. Waszyngton rozwijając współpracę z państwami Kaukazu Południowego, realizuje swoje cele względem Iranu. Zwiększanie wpływów Stanów Zjednoczonych jest bowiem jednoznaczne z ograniczaniem roli Teheranu w tym regionie. Dla USA wpływy na Kaukazie Południowym są dość ważnym elementem globalnego projektu geopolitycznego, pozwalającego hamować wpływy Iranu na tym obszarze, a także w Azji Centralnej257. Stany Zjednoczone konsekwentnie realizują plan budowania baz wojskowych w państwach znajdujących się niedaleko Iranu. Bazy amerykańskie istnieją już w Iraku, Afganistanie, więc logicznym krokiem wydaje sie kontynu- bezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 20.02.2014 r. 257 W. Bartuzi, K. Pełczyńska-Nałęcz, K. Strachota, Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: rozmrożone konflikty pomiędzy Rosją a Zachodem za: http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/raport_kkpd.pdf, z dnia 21.02.2014 r. 168 owanie „okrążania Iranu'' przez budowanie takowych na Kaukazie Południowym. W interesie USA leży także rozwijanie wspólnego stanowiska z Turcją w odniesieniu do państw Kaukazu Południowego. Celem Waszyngtonu jest stworzenie magistrali energetycznej łączącej region kaspijski z odbiorcami europejskimi. Wg tej koncepcji to właśnie Turcja miała by być swoistym mostem energetycznym przez który mogłyby odbywać się tranzyt kaspijskich surowców. Zarówno Waszyngton jak i Ankara zgodne są także co do tego, że powinny w większym stopniu koordynować swoją politykę wobec tego regionu. USA ponadto może odegrać kluczową rolę w normalizacji stosunków turecko – ormiańskich. Stany Zjednoczone poparły także inicjatywę turecką dotyczącą powołania Platformy Kaukaskiej, która przyczynia się do stabilizacji regionu. 2. Relacje Stanów Zjednoczonych z państwami Kaukazu Południowego Azerbejdżan jest bardzo ważnym państwem w amerykańskiej polityce zagranicznej ze względu na to, że leży na pograniczu Kaukazu, Azji Centralnej i Środkowego Wschodu. Za atrakcyjnością tego kraju przemawiają także zasoby ropy pod dnem Morza Kaspijskiego, które należą do największych na świecie. Dodatkowo, Azerbejdżan od południa graniczy z wywołującym duże zaniepokojenie Waszyngtonu Iranem. Od upadku ZSRR azerskie elity polityczne lawirowały pomiędzy Rosją, a Stanami Zjednoczonymi prowadząc zrównoważoną politykę zagraniczną. Z jednej strony dążyły do utrzymania dobrych stosunków z USA w dziedzinie ekonomicznej, z drugiej natomiast starały się unikać politycznych spięć w relacjach z Moskwą. Istniała bowiem (szczególnie na 169 początku lat 90-tych) obawa przed możliwością destabilizacji sytuacji wewnętrznej przez Rosję, zwłaszcza w sferze politycznej. Współpraca z USA na płaszczyźnie gospodarczej miała na celu oczywiście uniknięcie nadmiernej zależności od Kremla. Dla Stanów Zjednoczony Azerbejdżan wydawał się atrakcyjnym partnerem handlowym, poprzez swoje zasoby surowców naturalnych, a także poprzez swoje walory tranzytowe. Tendencja do polityki równowagi wobec Rosji jak i Zachodu jest także widoczna obecnie. Rozwijając stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, Azerbejdżan jednak nie ma aspiracji wstąpienia do NATO, czy integracji z Unią Europejską, co w znacznym stopniu odróżnia go od Gruzji. Azerbejdżan stara się raczej rozwijać współprace bilateralną ze Stanami Zjednoczonymi, i tylko w pewnych kwestiach współpracować z UE (np. w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, czy Partnerstwa Wschodniego)258. Stany Zjednoczone są najważniejszym partnerem zachodnim Azerbejdżanu, zaś główną sferą współpracy jest energetyka. Dotyczy to oczywiście surowców naturalnych, w których wydobyciu i tranzycie uczestniczy wiele zachodnich kompanii naftowych. Za pomocą amerykańskich i europejskich inwestorów udało się doprowadzić do sfinalizowania BTC i BTE, co w znacznym stopniu przyczyniło się do uniezależnienia Azerbejdżanu od Kremla w sferze importu ropy i gazu. Stany Zjednoczone bardzo przychylnie odniosły się także do podpisanego przez Turcję i Azerbejdżan 26 czerwca 258 M. Falkowski, Azerbejdżan ogólnie, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie, z dnia 21.02.2014 r. 170 2013 r. porozumienia, w myśl którego ma powstać gazociąg TANAP będący częścią projektu Południowego Korytarza Gazowego259. Waszyngton z niepokojem patrzy na wszelkie konflikty, które wybuchają w regionie i przyczyniają się tym samym do destabilizowania całej magistrali energetycznej. Celem USA jest bowiem stworzenie w regionie Morza Kaspijskiego i na południowych obszarach WNP stabilnej strefy bezpieczeństwa, która będzie coraz bardziej powiązania ze strukturami zachodnimi (w też oczywiście z USA) i będzie coraz mniej zależna od Moskwy260. Mając na uwadze dużą niestabilność regionu Stany Zjednoczone w porozumieniu z Azerbejdżanem w 2003 r. zdecydowały się powołać tzw. Straż kaspijską, której głównym zadaniem jest ochrona rurociągu BTC261. Zaniepokojenie sytuacją w regionie zwiększyło się jeszcze bardziej w USA od momentu wybuchu konfliktu rosyjsko – gruzińskiego. Widoczne jest to chociażby w słowach wypowiedzianych przez byłego wiceprezydenta Dicka Cheney’a, podczas wizyty w Azerbejdżanie jesienią 2008 roku. Stwierdził on wówczas, że w interesie Stanów Zjednoczonych 259 A. Jarosiewicz, Południowy Korytarz Gazowy Azerbejdżanu i Turcji, za: http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarzeosw/2012-07-18/poludniowy-korytarz-gazowy-azerbejdzanu-i-turcji, z dnia 23.02.2014 r. 260 S. Sattarov, Polityka energetyczna Azerbejdżanu – rurociąg Baku – Tbilisi – Ceyhan, w: red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008, s. 120. 261 P. Pacuła, Interesy Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Środkowej, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnikbezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 24.02.2014 r. 171 leży bezpieczeństwo regionu całego Kaukazu. Namawiał on wówczas władze Gruzji i Azerbejdżanu do dalszego prowadzenia twardego kursu polityki zagranicznej wobec Rosji. Dla USA szczególnie istotne jest niezakłócone transportowanie ropy poprzez BTC, bowiem poprzez rurociąg ten od trzech lat przepływa 3 % światowego eksportu ropy. Stany Zjednoczone współpracują z Azerbejdżanem także w sferze bezpieczeństwa. Szczególnie były zainteresowane kooperacją na płaszczyźnie wojskowej po 11 września 2001 r., czyli po ataku na WTC. Warto jednak wspomnieć, że już od 1994 r. Azerbejdżan poprzez Partnerstwo dla Pokoju rozwija współpracę w tej dziedzinie. Opiera się ona głównie o NATO, które traktowane jest jako instrument polityki Stanów Zjednoczonych262. Jednak pomimo chęci zacieśniania współpracy z NATO, Azerbejdżan do tej pory nie zdecydował się na jednoznaczną deklarację dotyczącą członkostwa w Sojuszu Północnoatlantyckim. Powściągliwość ta, poparta jest obawą o ewentualną reakcję Rosji. Taka polityka wobec Sojuszu Północnoatlantyckiego wpisuje się w szerszą koncepcję azerskiej polityki zagranicznej polegającej na balansowaniu między Zachodem a Rosją. Na przestrzeni ostatnich lat Azerbejdżan otrzymuje wydatną pomoc wojskową od Stanów Zjednoczonych. Co w latach 90-tych było niemożliwe ze względu na wprowadzenie w 1992 r. paragrafu 907 do ustawy Freedom Support Act263, który takowej zakazywał. Przyjecie Freedom Support Act było swoistą reakcją władz w Waszyngtonie na wprowadzenie em- 262 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 295. Program pomocy ekonomicznej i humanitarnej dla byłych republik radzieckich. 263 172 barga w stosunkach z Armenią264. Nie bez znaczenia była też działalność lobby ormiańskiego w USA. W 2001 r. paragraf 907 został zniesiony, niejako w nagrodę za udział Azerbejdżanu w koalicji antyterrorystycznej265. Obecna pomoc wojskowa wyraża się głównie w szkoleniu azerbejdżańskiej armii, straży granicznej, a także w dostarczaniu nowoczesnego wyposażenia wojskowego. W latach 2007 - 2008 wojska azerskie zostały już w pełni zreformowane wg standardów NATO266. Po ataku na WTC, Stany Zjednoczone uzyskały także zgodę Azerbejdżanu na wykorzystywanie przestrzeni powietrznej i lotnisk przez amerykańskie samoloty latające do Afganistanu. Nie udało się póki co uzyskać tylko zgody Baku na otwarcie amerykańskich baz wojskowych. Za pomocą Stanów Zjednoczonych udało się także wyremontować dwie azerbejdżańskie stacje radiolokacyjne (w Leriku, która znajduje się blisko granicy z Iranem oraz w Chaczmazie, niedaleko granicy z Rosją). Waszyngton od lat zabiega również o uzyskanie zgody Azerbejdżanu na wykorzystanie jego terytorium podczas ewentualnego ataku na Iran. Jednak perspektywa przypuszczalnego irańskiego odwetu i konsekwencji z tym związanych, powoduje, że obecne władze w Baku nie wyrażają na to zgody267. 264 P. Rutland, Russia’s Response to U.S. Regional Influence, w: NBR analysis. Regional Power Plays in the Caucasus and Central Asia. The National Bureau of Asian research, Volume 14, Number 4, November 2003. 265 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 296. 266 Ibidem, s. 295 – 296. 267 M. Falkowski, Azerbejdżan ogólnie, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie, z dnia 22.02.2014 r. 173 Pewnym cieniem na relacje amerykańsko – azerskie kładą się nawoływania Waszyngtonu do demokratyzacji i przestrzegania praw człowieka w Azerbejdżanie. Władze USA miały np. wiele zastrzeżeń do ostatnich wyborów prezydenckich w Azerbejdżanie, które odbyły się 9-go października 2013 r. Podnoszono wówczas głosy, że na dużą skalę łamane były prawa opozycji. Reżim Ilhama Alijewa, aby przekonać USA, usprawiedliwia wszelkie odstępstwa od demokratycznych standardów rzekomym zagrożeniem ze strony islamskiego fundamentalizmu. Chociaż warto też wspomnieć, ze wielokrotnie władze Stanów Zjednoczonych za cenę dostępu do kaspijskiej ropy, przymykały oczy na kwestie tłumienia opozycji w Azerbejdżanie. Jeżeli zaś chodzi o Gruzję to jej polityka zagraniczna od czasów Micheila Saakaszwilego ma kierunek jednoznacznie prozachodni. Władze w Tbilisi dążą do zacieśniania współpracy przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, a także w mniejszym stopniu z Unią Europejską. Gruzja w przeciwieństwie do innych państw byłego bloku sowieckiego (pomijając państwa nadbałtyckie) otwarcie ogłosiła chęć wejścia do Sojuszu Północnoatlantyckiego268. Szybka akcesja do NATO była priorytetowym celem gruzińskiej polityki zagranicznej dla byłego prezydenta Micheila Saakaszwilego . Wydaje się że nawet po odsunięciu go od władzy, taki sam cel przyświeca ekipie nowego prezydenta Giorgia Margwelaszwilego. Dla stosunków amerykańsko – gruzińskich nie bez znaczenia jest także samo strategiczne położenie Gruzji, związane z bliskością zasobnego w ropę Azerbejdżanu, a także 268 W. Konończuk, Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji ?, w: red. E. Cziomer, M. Czajkowski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006, s. 83. 174 bezpośrednie graniczenie z Rosją269. W XXI w. dwa wydarzenia przyczyniły się obrania prozachodniego kursu przez Gruzję – zamachy z 11 września 2001 r. na WTC, a także wybuch rewolucji róż w 2003 r. Po zamachach na WTC Stany Zjednoczone zaczęły postrzegać kraje Kaukazu Południowego w kategoriach bliskich sojuszników w walce z globalnym terroryzmem270. Na terytoriach tych państw miały bowiem zostać rozlokowane wojska amerykańskie, co w kontekście operacji wojskowej w Afganistanie miało ogromne znaczenie271. Gruzja zdając sobie sprawę, że taka współpraca może przynieść wymierne korzyści od razu zgodziła się udostępnić swoje lotniska, a także przestrzeń powietrzną lotnictwu amerykańskiemu272. W 2002 r. Waszyngton rozpoczął realizację programu pomocy wojskowej dla Gruzji i wysłał do niej pierwszych doradców, którzy zaczęli szkolić jej wojskowych. Rewolucja róż była kolejnym czynnikiem, który wpłynął na zbliżenie USA z Gruzją. Nowe władze z Micheilem Saakaszwilim na czele otwarcie głosiły swoje prozachodnie nastawienie273. Przejawiało się to w hasłach jak najszybszej integracji z NATO i Unią Europejską, przy jednoczesnym wystąpieniu z WNP. Taka postawa nowych władz w Tbilisi została z wielkim entuzjazmem przyjęta przez administrację 269 B. Musiałowicz, Gruzja – wybrane problemy polityki wewnętrznej i zagranicznej, w: red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008, s. 94. 270 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 293. 271 M. Falkowski, Gruzja ogólnie, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/gruzja/gruzja_ogolnie, z dnia 22.02.2014 r. 272 B. Musiałowicz, op. cit., s. 94. 273 R. C. Nation, Russia, The United States, and The Caucasus, za: http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pubs/display.cfm?pubI D=764, z dnia 22.02.2014 r. 175 George'a W. Busha. Przejęcie władzy przez taką młodą zorientowaną na Zachód ekipę przedstawione zostało w USA jako dowód na słuszność poglądu George'a W. Busha, że demokracja może wyrosnąć nawet w najbardziej nieoczekiwanych regionach świata (co było wykorzystywane przy wprowadzaniu demokracji w Iraku). Rosja oskarżała (i nadal oskarża) USA, że poprzez szereg organizacji pozarządowych sfinalizowali przeprowadzenie rewolucji róż. Wymowne znaczenie miała także wizyta George'a W. Busha w maju 2005 r. w Gruzji, podczas której padły ważne słowa dotyczące współpracy amerykańsko – gruzińskiej. Stany Zjednoczone od czasu rewolucji róż udzielają szerokiego wsparcia dla reform wewnętrznych w Gruzji, i jest ona drugim, po Izraelu krajem na świecie, pod względem otrzymywania wsparcia finansowego od rządu USA274. Administracja amerykańska będąc zainteresowana stabilnością Gruzji co roku przekazuje do budżetu gruzińskiego znaczące sumy pieniędzy wspierające tamtejszą gospodarkę. W sferze wojskowej, Amerykanie pomagają Gruzinom w reformowaniu i wyposażaniu ich armii. Waszyngton opracowuje specjalne programy treningowe dostosowujące gruzińskie wojska do standardów natowskich. Urządza również szkolenia dla żołnierzy zarówno w samej Gruzji jak i w Stanach Zjednoczonych275. Jeśli chodzi o dążenia dotyczące akcesji do NATO, to warto zwrócić uwagę, że członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim było już celem za czasów rządu Edwarda Szewardnadze. Gruzińskie elity polityczne zdawały sobie sprawę, 274 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 293. M. Falkowski, Gruzja ogólnie, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/gruzja/gruzja_ogolnie, z dnia 23.02.2014 r. 275 176 że tylko szybko akcesja może zapewnić bezpieczeństwo państwu, które od początku lat 90-tych jest w permanentnym konflikcie z Rosją. Dlatego już od 1993 r. Gruzja uczestniczyła w inicjatywnie Partnerstwo dla Pokoju, a w 2004 r. wypracowała w porozumieniu z Sojuszem Indywidualny Program Partnerstwa276. W 2002 r., parlament gruziński oficjalnie przyjął rezolucję dotyczącą zgody na wejście do NATO, a już w na szczycie w Pradze w tym samym roku delegacja gruzińska złożyła oficjalny wniosek o członkowstwo w tej organizacji. Obecnie po konflikcie rosyjsko - gruzińskim, przyjęcie Gruzji do NATO stoi pod wielkim znakiem zapytania. Konflikt z sierpnia 2008 r. roku przyczynił się nie tylko do pogorszenia stosunków na linii NATO – Rosja, ale także spowolnił, lub nawet zupełnie wstrzymał proces przyjmowania nowych członków z obszaru byłego ZSRR. Rosja skutecznie zademonstrowała państwom regionu, że będzie prowadzić zdecydowaną politykę wobec ich nadmiernej współpracy z Zachodem (a zwłaszcza wobec starań o członkostwo w NATO). Przykład ten pokazał, że Moskwa jest nawet zdolna do użycia siły militarnej277. Wstrzymanie procesu akcesyjnego Gruzji wynika przede wszystkim z chęci nie zadrażniania stosunków z Moskwą. Powstałoby w ten sposób zbyt duże ryzyko wciągnięcia Sojuszu Północnoatlantyckiego w konflikty, które nie mają zbyt wielkiego znaczenia, a które mogły zachwiać obecnym 276 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 294. M. Kaczmarski, Konsekwencje wojny z Gruzją oraz Gruzja na równi pochyłej, Biuletyn Analityczny Tydzień na Wschodzie, numer 27 (61), 3 września 2008 r. 277 177 ładem międzynarodowym278. NATO, na spotkaniu ministrów spraw zagranicznych w grudniu 2008 r. roku, nie zdecydowało się na przyznanie Gruzji Planu Działań na rzecz Członkowstwa, a jedynie potwierdziło jej euroatlantyckie dążenia279. Co jednak ważne, spowolnienie procesu akcesyjnego z NATO, nie wpływa na współpracę z Sojuszem. Widoczne jest to chociażby w uczestnictwie gruzińskich oddziałów w natowskiej misji w Afganistanie (w ramach Międzynarodowych Sił Wspierania Bezpieczeństwa – ISAF). Ponadto NATO nadal będzie wywierało naciski na samą Rosje w celu przestrzegania zawieszenia broni w Gruzji280. Warto jednak zauważyć, że po wojnie rosyjsko – gruzińskiej administracja prezydenta Baraka Obamy nie chcąc drażnić Rosji zatrzymała proces intensywnej współpracy z Tbilisi. Mimo wyraźnego rozczarowania taką postawą władze w Gruzji nadal dążyły do tego, aby być ważnym sojusznikiem Stanów Zjednoczonych, czego przykładem była decyzja prezydenta Micheila Saakaszwilego z 2010 r. zwiększająca kontyngent wojsk gruzińskich w Afganistanie. Armenia jest krajem, który uważany jest za strategicznego sojusznika Rosji na Kaukazie Południowym. Jednak pomimo tego prorosyjskiego nastawiania stara się również na pewnych płaszczyznach rozwijać współpracę z Zachodem, w 278 M. Madej, Konflikt rosyjsko – gruziński, główne implikację dla NATO, za: http://www.pism.pl/biuletyn_content/id/546, z dnia 23.02.2014 r. 279 M. Kulesa, M. Madej, Spotkanie ministrów spraw zagranicznych NATO w Brukseli, za: http://www.pism.pl/biuletyn_content/id/565, z dnia 23.02.2014 r. 280 M. Madej, NATO przed szczytem jubileuszowym w Strasburgu/Kehl – główne wyzwania, za: http://www.pism.pl/biuletyn_content/id/586, z dnia 24.02.2014 r. 178 tym także ze Stanami Zjednoczonymi. Słyszy się coraz częściej opinie w samej Armenii, które traktują Rosję jako tzw. zło konieczne281. Zabieganie o coraz lepsze relacje z Waszyngtonem powodowane jest m. in. wysoką pozycją diaspory ormiańskiej żyjącej w Stanach Zjednoczonych. Jednak po przyjęciu przez prezydentów: Serża Sarkisjana i Władimira Putina oświadczenia o wstąpieniu Armenii do Unii Celnej Rosji, Białorusi i Kazachstanu (z września 2013 r.) wydaje się, że władze w Erewaniu na dobre obrały kurs bliższej współpracy z Kremlem kosztem Zachodu. Zapowiedź przystąpienia do Unii Celnej stanowi wyraźny zwrot w polityce zagranicznej Armenii, która w ostatnich latach dość konsekwentnie opowiadała się za integracją z Unią Europejską282. USA uznały niepodległość Armenii 25 grudnia 1991 r., i już w styczniu następnego roku nawiązały z nią stosunki dyplomatyczne. Warto także wspomnieć, że od momentu odzyskania przez Armenię niepodległości Stany Zjednoczone udzielały jej pomocy finansowej. Wsparcie to miało na celu ułatwić przejście z gospodarki centralnie planowej do społeczeństwa demokratycznego i wolnego rynku. Obecnie, na skutek działalności diaspory ormiańskiej, Waszyngton również udziela Erewaniowi wparcia finansowego (np. rocznie inwestują przeszło 100 mln USD w rozwój infrastruktury ko- 281 M. Falkowski, Armenia, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/armenia/armenia_ogolnie, z dnia 24.02.2014 r. 282 Sz. Ananicz, Armenia odwraca się od UE, za: http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2013-09-04/armeniaodwraca-sie-od-ue, z dnia 25.02.2014 r. 179 munikacyjnej w Armenii)283. W swoich programach pomocowych Stany Zjednoczone wspierają Armenię w tworzeniu nowych miejsc pracy, zmniejszaniu poziomu ubóstwa (zwłaszcza na wsi), oraz w zwiększaniu inwestycji w sektorze publicznym i prywatnym284. W 2006 r. oba kraje zawarły umowę Millennium Challenge Compact, która przewidywała przekazanie przez Amerykanów w ciągu pięciu lat 235 milionów dolarów na zmniejszenie ubóstwa na terenach wiejskich i budowę systemów irygacyjnych. Wydaje się, że w perspektywie najbliższych lat Erewań będzie zainteresowany polepszaniem relacji z Waszyngtonem także na płaszczyźnie politycznej. Symbolicznym gestem była wizyta prezydenta Roberta Koczariana w Waszyngtonie w kwietniu 1999 r. podczas jubileuszowego szczytu NATO. Miała ona istotne znaczenie ponieważ odbyła się w momencie, kiedy stosunki Rosji z Zachodem były napięte z powodu interwencji w Kosowie. Władze w Erewaniu zdają sobie sprawę, że chcąc pozytywnie rozstrzygnąć dla siebie kwestię Górskiego Karabachu są zdane na utrzymanie przyjaznych stosunków ze Stanami Zjednoczonymi (zważywszy na coraz większą ich współpracę z Azerbejdżanem). USA także zainteresowane są wypracowaniem kompromisu w sprawie konfliktu o Górski Karabach. Uczestniczą bowiem w pracach Grupy Mińskiej OBWE, a także podjęły się próby mediacji zwaśnionych stron podczas spotkania w Key West w kwietniu 2001 r. Chociaż, biorąc pod uwagę małą efektywność tego spotkania, a także podpisanie Deklaracji Moskiewskiej w li283 P. Iwaszkiewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Armenii, w: red. E. Cziomer, M. Czajkowski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006, s. 102. 284 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 299. 180 stopadzie 2008 roku pomiędzy prezydentami Armenii i Azerbejdżanu w obecności prezydenta Rosji, można stwierdzić że polityka USA na tym polu ponosi porażki285. Armenia w ograniczonym stopniu współpracuje także ze Stanami Zjednoczonymi na płaszczyźnie wojskowej. Po atakach na WTC z 11 września 2001 r. (podobnie jak Azerbejdżan i Gruzja) Armenia udostępniła Stanom Zjednoczonym własne lotniska, a także przestrzeń powietrzną i zapowiedziała bezwarunkowe poparcie dla Stanów Zjednoczonych w zwalczaniu międzynarodowego terroryzmu. Takie formy współpracy z USA póki co nie wpłynęły na stosunki z Rosją, która nadal postrzegana jest jako gwarant bezpieczeństwa Armenii. Armenia jest krajem, który nie aspiruje do członkowstwa w NATO. Pośredni wpływ ma na to fakt, że członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego jest Turcja, z którą przecież Armenia nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych286. Swoje bezpieczeństwo stara się budować w oparciu o tradycyjny sojusz z Rosją287, a także w oparciu o Organizację Układu Bezpieczeństwa Zbiorowego. Jednak pomimo tych ograniczeń, stara się na pewnych polach rozwijać współpracę z Sojuszem Północnoatlantyckim. Armenia jest m.in. uczestnikiem od 1994 r. Partnerstwa dla Pokoju, a także wysłała mały kontyngent swoich wojsk do Iraku. Niewielki odział ormiański 285 R. Śmigielski, Perspektywy rozwiązania kwestii karabaskiej – sytuacja po konflikcie rosyjsko – gruzińskim, za: http://www.pism.pl/biuletyn_content/id/581, z dnia 23.02.2014 r. 286 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 296. 287 R. C. Nation, Russia, The United States, and The Caucasus, za: http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pubs/display.cfm?pubI D=764, z dnia 23.02.2014 r. 181 uczestniczył także w operacji Sojuszu w Kosowie. NATO, podobnie jak w przypadku Azerbejdżanu i Gruzji, traktowane jest w Armenii jako swoisty instrument polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych wobec państw regionu. Armenia nie chce pozostawać zupełnie obojętna wobec NATO, ponieważ obawia się znacznego zbliżenia Azerbejdżanu z Sojuszem Północnoatlantyckim. To z kolei mogłoby wpłynąć na niekorzystne dla niej rozwiązanie konfliktu karabachskiego. Ponadto współpraca z NATO niesie za sobą szereg korzyści na które nie może być obojętna Armenia, a które dotyczą tak istotnych kwestii jak chociażby modernizacja armii. Daje się słyszeć także opinie, że właśnie w ramach partnerstwa euroatlantyckiego mogłoby dojść do dialogu z Turcją. Warto w tym momencie wspomnieć, że Erewań równocześnie starał się przez wiele lat rozwijać współpracę z Unią Europejską w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa288. Władze w Erewaniu sądziły, że współpraca z UE mogłaby przyczynić do dialogu z Turcją, a nawet spowodować ewentualne otwarcie granicy pomiędzy oboma krajami (bo normalizacja stosunków z Armenią jest jednym z warunków członkostwa postawiony przez UE Ankarze)289. Po zwrocie w polityce zagranicznej Erewania i oficjalnym odwróceniu się od Unii Europejskiej wydaje się, że zmalały także szanse na poprawę w relacji z państwami zachodnimi w tym także z Turcją. 288 K. Strachota, Kraje Południowego Kaukazu, w: red. J. M. Fiszer, Sytuacja wewnętrzna w krajach postkomunistycznych Europy i Azji oraz ich polityka międzynarodowa w latach 2006 – 2007, Warszawa 2007, s. 84. 289 M. Falkowski, Armenia, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/armenia/armenia_ogolnie, z dnia 24.02.2014 r. 182 Pewnym cieniem na relacje amerykańsko – ormiańskie, kładzie się za to wprowadzenie stanu wyjątkowego w Armenii w 2008 r. W jego efekcie zawieszono działalność wszelkich partii politycznych, a także wprowadzono godzinę policyjną oraz zakazano wszelkich demonstracji. USA bardzo szybko wówczas zaapelowały do władz w Erewaniu o zniesienie stanu wyjątkowego (Waszyngton zagroził wtedy, że w przypadku przedłużania tego stanu zostaną wstrzymane programy pomocowe dla tego kraju). 3. Płaszczyzny rywalizacji amerykańsko – rosyjskiej (polityczna, ekonomiczna, militarna) Po upadku ZSRR stosunki rosyjsko - amerykańskie można podzielić na kilka okresów. Pierwszy etap obejmował lata 1992 – 1995 i charakteryzował się ocieplaniem stosunków obu krajów po zimnej wojnie. W okresie tym została podpisana m. in. rosyjsko – amerykańska Karta partnerstwa i przyjaźni, która zakładała rozwój dialogu na różnych szczeblach290. Etap ten charakteryzował się zwiększaniem wpływów USA na obszarze poradzieckim, w tym również i na Zakaukaziu. Wejście Stanów Zjednoczonych do regionu Kaukazu Południowego było o tyle ułatwione, że w omawianym okresie Rosja nie miała jednolitej strategii wobec obszaru byłego ZSRR. Przyzwolenie na zwiększanie wpływów amerykańskich spowodowane było tym, iż Moskwa na początku lat 90-tych skupiała się głównie na problemach wewnętrznych. Wówczas do głosu dochodziły różne grupy interesu, które bardzo często miały 290 M. Kaczmarski, op. cit. s. 49. 183 odmienne koncepcje odnośnie prowadzenia rosyjskiej dyplomacji. Drugi etap przypadający na lata 1995 – 2001 charakteryzował się narastaniem sprzeczności pomiędzy oboma krajami. Główną przyczyną pogarszania się relacji było dążenie Stanów Zjednoczonych do rozszerzenia NATO o byłe kraje bloku radzieckiego, a także samo rozczarowanie Rosji brakiem dostatecznego wsparcia od Zachodu w przeprowadzaniu reform wewnętrznych291. Nie bez znaczenia był też fakt, że od 1996 r. w USA i w Rosji zmieniły się osoby na stanowiskach ministrów spraw zagranicznych (w USA na stanowisko to została powołana Madeleine Albright, a w Rosji Jewgienij Primakov), co jednocześnie powodowało reorientacje prowadzenia polityk zagranicznych. Dyplomację rosyjską od czasów Jewgienij Primakova cechowało dążenie do reintegracji całego obszaru byłego ZSRR, co w oczywisty sposób krzyżowało się z interesami amerykańskimi. Z kolei w latach 2001 – 2004 dostrzegalne jest ponowne zbliżanie się obydwu państw292. Kluczowe znaczenie miały tu oczywiście ataki na WTC, które zbliżyły Stany Zjednoczone i Rosję w walce z międzynarodowym terroryzmem. Od tego momentu zaczęto nawet używać określenia, że oba kraje łączy strategiczne partnerstwo293. Ponadto stwierdza się, 291 P. Kozłowski, Obszar postradziecki w oficjalnych strategiach Federacji Rosyjskiej i Rady ds. Polityki Zagranicznej i Obronnej, w: red. Z. J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz, Wybrane problemy badań wschodnich, Wrocław 2007, s. 253 – 254. 292 M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu, Warszawa 2006, s. 57. 293 P. Pacuła, USA – Rosja. Współpraca czy rywalizacja?, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnikbezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 24.02.2014 r. 184 że okres zatrzymania rywalizacji rosyjsko – amerykańskiej spowodowany był zajęciem się przez oba mocarstwa własnymi problemami (w przypadku USA właśnie wspomniana walka z międzynarodowym terroryzmem, a w Rosji rozwiązanie problemów wewnętrznych)294. Patrząc jednak na ostatnie lata można wysnuć tezę, że ponownie mamy do czynienia z narastaniem rywalizacji rosyjsko – amerykańskiej, a jednym z obszarów na którym toczy się właśnie ta rywalizacja jest Kaukaz Południowy. Rywalizacja ta przyczynia się do ponownego ochładzania stosunków pomiędzy oboma krajami295. Pomimo tego, iż Kaukaz Południowy leży bardzo daleko od Stanów Zjednoczonych i mimo stosunkowo niewielkiej powierzchni jaką zajmuje, to jednak USA posiadają tutaj swoje strategiczne interesy. Intensywniejsze zainteresowanie Kaukazem Południowym jest widoczne po atakach na WTC z 11 września 2001 r296. Od tego wydarzenia cały obszar poradziecki nabrał priorytetowego znaczenia w amerykańskiej koncepcji polityki zagranicznej. Rywalizację rosyjsko – amerykańską o wpływy w państwach Kaukazu Południowego obserwujemy na trzech płaszczyznach: politycznej, militarnej i ekonomicznej. Rosjanie chcą poprzez wygranie rywalizacji na obszarze dawnego ZSRR, pozbawić Stany Zjednoczone statusu jedynego super- 294 A. Łomanowski, B. Musiałowicz, Kierunki rosyjskiej polityki zagranicznej, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-idokumenty/kwartalnik-bezpieczens/22006/152,Sukcesja-wladzy-naWschodzie.html, z dnia 24.02.2014 r. 295 K. Simanov, Rosja 2004. Raport z transformacji, Warszawa 2005, s. 86. 296 A. Bryc, Rosja w … op. cit., s. 83. 185 mocarstwa i jednoznacznie wskazać, że to właśnie Kreml jest odpowiedzialny za ten region297. Na płaszczyźnie politycznej Amerykanie starają się zwiększać swoje wpływy poprzez szerzenie haseł demokratyzacji państw regionu. Jednak co warto w tym miejscu podkreślić standardy demokratyczne niezwykle trudno przeszczepić na grunt obszaru państw WNP. Wiąże się to oczywiście z tym, że w tym regionie świata zawsze dominowały tradycje rządów autorytarnych298. Dotyczy to zarówno czasów gdy cały Kaukaz był pod panowaniem carskiej Rosji, a także gdy był częścią ZSRR. Wspieranie przemian demokratycznych w państwach regionu leży w szeroko rozumianym interesie Stanów Zjednoczonych, bowiem wpisuje się w hasło niszczenia wszelkich dyktatur wspierających terrorystów299. Jednak demokratyzacja zachodząca w byłych republikach radzieckich jest z dużym niepokojem przyjmowana przez samą Rosję, bowiem podczas wszystkich kolorowych rewolucji odsuwane są od władzy elity, które wywodziły się z dawnej nomenklatury komunistycznej i które były nastawione na dalszą współpracę z Moskwą. Rewolucje te oczywiście zasadniczo zmieniają politykę zagraniczną wobec Zachodu i wpływają na pogarszanie się stosunków rosyjsko – amerykańskich300. 297 A. Łomanowski, B. Musiałowicz, Kierunki rosyjskiej polityki zagranicznej, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-idokumenty/kwartalnik-bezpieczens/22006/152,Sukcesja-wladzy-naWschodzie.html, z dnia 24.02.2014 r. 298 A. Bryc, Rosja w …, op. cit., s. 84. 299 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 298. 300 P. Pacuła, USA – Rosja. Współpraca czy rywalizacja?, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnik- 186 Na przestrzeni ostatnich lat to właśnie państwa gdzie dochodzi do kolorowych rewolucji postrzegane są jako najważniejsza arena rywalizacji rosyjsko – amerykańskiej. Władze Kremla nie bez przyczyny twierdzą, że to pomoc finansowa z USA umożliwia przeprowadzenie powyższych rewolucji. Ma to się właśnie wpisywać w amerykański strategiczny cel pozbawiania Rosji sojuszników na terenie byłego ZSRR301. Rosjanie także nie przyjmują do wiadomości, że rewolucje te są obywatelskim przebudzeniem się tamtejszych społeczeństw, a jedynie efektem działalności amerykańskich służb302. Klasycznym przykładem takiej rewolucji na Kaukazie jest oczywiście gruzińska rewolucja róż z 2003 r. W tym przypadku mieliśmy do czynienia z odsunięciem od władzy elity skupionej wokół Edwarda Szewardnadze i zastąpieniem jej przez nową, o wyraźnie nacjonalistycznym, a także antyrosyjskim nastawieniu303. A jak wiadomo, w interesie Rosji leży zatrzymanie wszelkich takich procesów. Uderzają one bezpośrednio w rosyjski postulat uznania całego obszaru WNP za obszar wyłącznej strefy wpływów Kremla304. Rosjanie często w tej sytuacji podnosili także kwestię znaczenia jakie pełni bezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 24.02.2014 r. 301 A. Włodkowska, op. cit., s. 149. 302 A. Łomanowski, B. Musiałowicz, Kierunki rosyjskiej polityki zagranicznej, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-idokumenty/kwartalnik-bezpieczens/22006/152,Sukcesja-wladzy-naWschodzie.html, z dnia 24.02.2014 r. 303 S. Bieleń, op. cit., s. 244. 304 K. Malak, Kaukaski wymiar polityki zagranicznej Rosji, w: red. A. Stępień – Kuczyńska, S. Bieleń, Rosja w okresie prezydentury Władimira Putina, Łódź – Warszawa – Toruń 2008, s. 354. 187 ambasador USA w Tbilisi i jak bardzo zaangażowany był on w doradztwo polityczne podczas wydarzeń z 2003 r. Rosyjsko – amerykańska rywalizacja na Kaukazie Południowym widoczna jest także na przykładzie organizacji międzynarodowych powstających na tym obszarze. Amerykanie żywotnie zainteresowani są wspieraniem wszelkich organizacji integracyjnych tworzonych bez udziału Rosji. Władze w USA mają świadomość, że tworzenie takich poziomych struktur w ramach samej WNP, zmusi państwa tworzące je do zwrócenia się o wsparcie, czy to polityczne, czy to finansowe, właśnie do Waszyngtonu (jako swoistego protektora tych organizacji). Tworzenie takich struktur, oczywiście nie jest mile widziane w samej Rosji, bowiem również ma na celu ograniczenie wpływu Moskwy na dawne republiki radzieckie. Dotyczy to głównie malejącej pozycji Rosji w kwestii bezpieczeństwa regionalnego.305. Rywalizacja rosyjsko – amerykańska na Kaukazie Południowym dostrzegana jest także na płaszczyźnie militarnej. USA wykorzystuje w tej dziedzinie NATO, które de facto jest głównym instrumentem polityki wobec Armenii, Azerbejdżanu oraz Gruzji. Amerykanie także oddziałują na te państwa poprzez inicjatywę Partnerstwa dla Pokoju oraz poprzez bezpośrednie wojskowe programy pomocowe306. Rosjanie konsekwentnie od upadku ZSRR i rozwiązaniu Układu Warszawskiego głoszą, że w obecnej sytuacji politycznej Sojusz Północnoatlantycki stracił swoją rację bytu. Starają się przekonać państwa zachodnie, w tym głównie 305 R. Mazur, Wspólnota Niepodległych Państw – integracja czy dezintegracja, w: red. Z. J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz, Wybrane aspekty badań wschodnich, Wrocław 2007, s. 182. 306 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 292. 188 USA, aby NATO porzuciło rywalizację z Rosją na rzecz współpracy. Dotyczy to głównie bezpośredniego wchodzenia w strefę wpływów rosyjskich poprzez przyjmowanie nowych członków wywodzących się z dawnego bloku radzieckiego. Moskwa także niezbyt chętnie godzi się na wycofywanie swoich wojsk z dawnych republik radzieckich. Rosja zdaje sobie sprawę, że tę lukę po oddziałach rosyjskich będzie starało się właśnie wypełnić NATO. Zgoda wszystkich trzech krajów kaukaskich na udostępnienie własnych obiektów wojskowych, a także własnej przestrzeni powietrznej dla wojsk amerykańskich, (po atakach terrorystycznych na WTC) pogłębia tylko niepokój Kremla w tym zakresie307. Jednak chcąc zachować swoją dominującą pozycję militarną na Kaukazie Południowym, Rosja zdecydowana jest podejmować radykalne kroki. Klasycznym przykładem na to jest konflikt rosyjsko – gruziński. Zdecydowanie się na wariant siłowy było jednoznacznym sygnałem wystosowanym do Gruzji, a także do państw zachodnich (na czele z USA), że to Rosja jest państwem odpowiadającym za bezpieczeństwo w regionie. Interwencja ta, wydaje się, że spełniła swoje główne zadanie bowiem uświadomiła samym Gruzinom małą wiarygodność NATO, a także Stanów Zjednoczonych. Zachód ograniczając się do deklaracji dotyczących szybkiego zakończenia konfliktu, de facto pozostał bierny. Taka postawa spowodowała, że pozycja Stanów Zjednoczonych w regionie zo- 307 A. Łomanowski, B. Musiałowicz, Kierunki rosyjskiej polityki zagranicznej, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-idokumenty/kwartalnik-bezpieczens/22006/152,Sukcesja-wladzy-naWschodzie.html, z dnia 24.02.2014 r. 189 stała mocno podważona, a potencjalne rozszerzenie NATO o Gruzję zostało mocno oddalone w czasie308. Z problemem tym, w najbliższym czasie będzie musiała sobie poradzić administracja prezydenta USA Baraka Obamy, a także jego następcy. Władze Białego Domu nie zamierzają bowiem uznawać całego regionu WNP za obszar wyłącznych wpływów rosyjskich i łatwo nie oddadzą rywalizacji z Moskwą w dziedzinie militarnej. Rosyjsko – amerykańska walka o wpływy na Kaukazie Południowym coraz bardziej widoczna jest również w sferze ekonomicznej. Pomimo tego, że Stany Zjednoczone nie są obecnie uzależnione od rosyjskich surowców, to jednak sfera ekonomiczna będzie głównym polem rywalizacji USA z Rosją w ciągu najbliższych lat309. Na początku lat 90-tych władze Kremla skupione na własnych problemach wewnętrznych, nie wykazywały dużego zainteresowania zdobywaniem ekonomicznych wpływów w byłych republikach radzieckich. Tylko dzięki aspiracji i działalności przedsiębiorstw energetycznych udało się utrzymać rosyjskie wpływy ekonomiczne w omawianym okresie. Koncerny takie jak np. Łukoil, już wówczas były zainteresowane wykorzystaniem całej poradzieckiej magistrali energetycznej, która znacząco ułatwiała wejście na rynki kaspijskie. Z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że de 308 K. Strachota, W. Górecki, Kaukaz Południowy i Azja Centralna po wojnie rosyjsko-gruzińskiej – konsekwencje geopolityczne, „Komentarze Ośrodka Studiów Wschodnich” 2008/10. 309 P. Pacuła, USA – Rosja. Współpraca czy rywalizacja?, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnikbezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 25.02.2014 r. 190 facto tylko dzięki tym koncernom Kreml nadal pozostawał w grze o kaspijskie surowce310. Zmiana nastawienia rosyjskich władz nastąpiła dopiero w drugiej połowie lat 90-tych, kiedy to zaczęto postrzegać region kaspijski w kategoriach drugiej Zatoki Perskiej. Pierwsza Prezydentura Władimira Putina stanowi przykład takowej zmiany. To właśnie za jego czasów pojawiła się koncepcja stworzenia z Rosji energetycznego supermocarstwa, które będzie odgrywało pierwszoplanową rolę w tej dziedzinie na świecie311. Obydwa państwa mają różne cele ekonomiczne wobec tego obszaru. Pozycja Rosji w dużym stopniu determinowana jest jej zasobnością w surowce naturalne. Kreml często wykorzystuje ten fakt do szantażowania państw zachodnich i swoich bliskich sąsiadów uzależnionych od jej dostaw. Stanom Zjednoczonym taki szantaż ze strony Rosji dzisiaj nie grozi, ale w perspektywie zmniejszania się amerykańskich zasobów, takiej sytuacji nie można wykluczyć w przyszłości. Dla Moskwy priorytetem wobec państw Kaukazu Południowego jest przejęcie kontroli nad tranzytem surowców energetycznych i utrzymanie uzależniania państw zachodnich od jej dostaw312. 310 E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza Kaspijskiego, w: red. E. Wyciszkiewicz, Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki międzynarodowe na obszarze postsowieckim, Warszawa 2008, s. 148. 311 E. Wyciszkiewicz, Rosyjski sektor naftowo – gazowy – uwarunkowania wewnętrzne i perspektywy rozwoju, w: red. E. Wyciszkiewicz, Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki międzypaństwowe na obszarze postsowieckim, Warszawa 2008, s. 48. 312 P. Pacuła, USA – Rosja. Współpraca czy rywalizacja?, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnik- 191 Stany Zjednoczone z kolei wspierają wszelkie projekty budowy rurociągów i gazociągów omijających terytorium Rosji. Warto wspomnieć, że Amerykanie zainteresowani są nie tylko regionem Kaukazu ale także budową takowych w Azji Centralnej. Z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że USA jak na razie przegrywają na tym polu z Rosją. Bowiem poza BTC i BTE, a także rurociągiem Baku – Supsa, wszystkie inne gazociągi i rurociągi transportujące kaspijskie surowce przebiegają przez terytorium Federacji Rosyjskiej. Rosjanie skutecznie w latach 90-tych blokowali wszystkie tego typu projekty i uzależniali swoich sąsiadów od własnych dostaw313. Przykładem na to jest chociażby zablokowanie koncepcji Europejskiego Korytarza Transportowego (Naftowego Mostu Transportowego), którego budową bardzo zainteresowane były Azerbejdżan, Gruzja oraz Uzbekistan. Dla Stanów Zjednoczonych rurociąg BTC ma jednak istotne znaczenie bowiem jest elementem szerszego planu budowy korytarza transportowego, łączącego region kaspijsko – zakaukaski z Zachodem314. Budowa jego osłabiła pozycję Rosji, a także, co z punktu widzenia amerykańskiego, przyczyniła się do osłabienia pozycji Iranu w kwestiach energetycznych (Iran chciał aby alternatywny wobec Rosji rurociąg przebiegał przez jego terytorium). Doprowadzenie nitki rurobezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 24.02.2014 r. 313 M. Falkowski, Azerbejdżan ogólnie, za: http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/azerbejdzan/azerbejdzan_ogolnie, z dnia 25.02.2014 r. 314 T. Świętochowski, Azerbejdżan, op. cit., s. 251. 192 ciągu do Ceyhan miało jeszcze jedną wartość – wzmocniło kluczowego sojusznika USA w regionie – Turcję. Cel ten, jakim jest wyprowadzenie gazu i ropy z regionu Morza Kaspijskiego na rynki zewnętrzne (głównie europejskie) wydaje się, że w najbliższych latach może zostać zrealizowany315 (Przykładem tego jest chociażby popisanie w 2013 r. pomiędzy Turcją a Azerbejdżanem porozumienia dotyczącego gazociągu TANAP – będącego częścią projektu Korytarza Południowego). Kreml jednak cały czas stara się ograniczać wpływy amerykańskich korporacji, które coraz bardziej angażują się w modernizowanie starych oraz budowanie nowych tras przesyłowych. Rosja póki co, poprzez wywieranie wpływu na elity polityczne państw Kaukazu stara się przeciwdziałać tym tendencjom. Jednak w obliczu prozachodniego nastawienia poszczególnych państw (Gruzji i w mniejszym stopniu Azerbejdżanu), a także w obliczu napływającego kapitału zachodniego sytuacja ta może w perspektywie kilku następnych lat jeszcze bardziej ulec zmianie. W interesie Kremla leży także destabilizacja terytoriów przez które biegną BTC i BTE. Ubiegłoroczny konflikt rosyjsko – gruziński, jest jednym z dowodów na potwierdzenie tej tezy. Wg strony gruzińskiej to właśnie magistrala tego rurociągu od początku wojny była jednym z głównych celów pocisków rosyjskich. Bez odpowiedzi, pozostaje także pytanie, kto odpowiadał za podłożenie ładunków wybuchowych pod 315 P. Pacuła, Interesy Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Środkowej, za: http://www.bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/kwartalnikbezpieczens/5-62007/1182,Dokad-zmierza-Ameryka.html, z dnia 26.02.2014 r. 193 rurociągiem na terenie Wschodniej Turcji 6-go sierpnia 2008 r. Mówiąc o rywalizacji Rosji ze Stanami Zjednoczonymi na Kaukazie Południowym, można stwierdzić, że najgorszym scenariuszem może być konflikt wielkich mocarstw w tym regionie. A taki, biorąc pod uwagę wszystkie trzy płaszczyzny rywalizacji, nie jest wykluczony. Krzyżujące się interesy rosyjskie i amerykańskie mogą doprowadzić do wzrostu napięć i w konsekwencji do jeszcze większej destabilizacji regionu. Mając na uwadze także szereg nierozwiązanych konfliktów (takich jak azersko – ormiański, czy rosyjsko – gruziński) należy stwierdzić, że obszar ten jest niezwykłe zapalnym regionem świata, wobec którego oba mocarstwa powinny prowadzić rozważną politykę. Rywalizacja państw trzecich w regionie Kaukazu Południowego ma charakter wielowymiarowy nie tylko w aspekcie przedmiotowym, ale również w aspekcie podmiotowym. Coraz większe zainteresowanie tym obszarem wykazują Stany Zjednoczone, a także mocarstwa regionalne – Turcja i Iran. Wpływ na region stara się także wywierać Unia Europejska, czego przykładem jest obejmowanie krajów kaukaskich wieloma programami unijnymi (jak np. Europejską Polityką Sąsiedztwa, Synergią Czarnomorską, Układami o Partnerstwie i Współpracy, czy Partnerstwem Wschodnim). Biorąc pod uwagę jak wiele państw oraz podmiotów międzynarodowych posiada interesy w tym regionie, można stwierdzić, że wpływy każdego z nich będzie trudno jednoznacznie scharakteryzować w tak krótkim czasie jak jedno dziesięciolecie. W grę wchodzą bowiem zbyt poważne interesy, aby któreś z rywalizujących państw zdecydowało się na nieprzemyślane kroki, mogące doprowadzić do jednoznacznego rozstrzygnięcia. 194 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Bibliografia: Bryc A., Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004. Bryc A., Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry ?, Warszawa 2008. Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006. Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki międzynarodowe na obszarze postsowieckim, red. E. Wyciszkiewicz, Warszawa 2008. Kaczmarski M., Rosja na rozdrożu, Warszawa 2006. Kaukaz w dobie globalizacji, red. A. Furier, Poznań 2005. Międzynarodowe stosunki polityczne, red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Poznań 1996. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, red. E. Cziomer, M. Czajkowski, Kraków 2006. Polityka zagraniczna Rosji, red. S. Bieleń, M. Raś, Warszawa 2008. Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, Lublin 2008. Rosja w okresie prezydentury Władimira Putina, red. A. Stępień – Kuczyńska, S. Bieleń, Łódź – Warszawa – Toruń 2008. Simanov K., Rosja 2004. Raport z transformacji, Warszawa 2005. Sytuacja wewnętrzna w krajach postkomunistycznych Europy i Azji oraz ich polityka międzynarodowa w latach 2006 – 2007, red. J. M. Fiszer, Warszawa 2007. 195 14. Świętochowski T., Azerbejdżan, Warszawa 2006. 15. Wybrane problemy badań wschodnich, red. Z.J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz, Wrocław 2007. Strony internetowe: 1. 2. 3. 4. 5. 6. www.bbn.gov.pl www.kaukaz.net www.osw.waw.pl www.pism.pl www.state.gov www.strategicstudiesinstitute.army.mil 196 Marcin Halicki GIEŁDA PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH W MOSKWIE JAKO MIEJSCE LOKOWANIA KAPITAŁU Z PERSPEKTYWY MIĘDZYNARODOWEJ DYWERSYFIKACJI PORTFELA Wprowadzenie Rynek kapitałowy w każdej gospodarce wolnorynkowej odgrywa bardzo ważną rolę. Po pierwsze, pozwala przedsiębiorstwom na pozyskiwanie kapitału w efektywny sposób celem rozwoju. Po drugie, podmioty dysponujące kapitałem mogą dzięki rynkowi kapitałowemu przekazywać środki pieniężne prężnym przedsiębiorstwom funkcjonującym w atrakcyjnych i perspektywicznych branżach, czego efektem jest pozytywny wpływ na rozwój całej gospodarki. Po trzecie, przedsiębiorstwa ubiegające się o dofinansowanie muszą przestrzegać odpowiednich reguł, ponieważ są oni poddawani ocenie przez podmioty mogące to finansowanie zapewnić. W tym świetle można przyjąć założenie, iż „(…) rynek kapitałowy to rynek, na którym są dokonywane transakcje kupna-sprzedaży instrumentów długoterminowych”316. Trzeba jednak mieć świadomość, iż niezbyt często wspomniane transakcje pozwalają na osiąganie ponadprzeciętnych stóp zwrotu. Autor już wielokrotnie podkreślał, że roczne stopy zwrotu wielu ryzykownych jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, oferowanych przez działające na terenie Polski Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych, osiągają 316 Z. Dobosiewicz, Bankowość, Wyd. PWE, Warszawa, 2011, s. 14. wartości ujemne317. Dlatego celem efektywnego obrotu instrumentami finansowymi, dla uzyskania ponadprzeciętnych stóp zwrotu z zainwestowanego kapitału, niezbędne jest wykorzystywanie odpowiednich metod zarządzania portfelem. Dzieje się tak między innymi dlatego, iż stanowią one pakiet narzędzi niezbędnych dla ograniczania ryzyka inwestycyjnego oraz maksymalizacji stóp zwrotu. Należy przy tym podkreślić, iż w XXI w. zarządzanie portfelami nie zdezaktualizowało się, ale dodatkowo musi uwzględniać identyfikację najatrakcyjniejszych państw, których giełdy papierów wartościowych będą popularnym miejscem lokowania kapitału celem międzynarodowej dywersyfikacji portfela. Jak wiadomo, popularność jest w tym przypadku wymagana, ponieważ jest czynnikiem determinującym utrzymywanie wysokiego poziomu płynności pozwalającemu w szybki sposób dokonywać obrotu instrumentami finansowymi. Odnośnie Polski, należy przytoczyć fakt, że WIG (Warszawski Indeks Giełdowy) będąc najdłużej notowanym indeksem na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, uzyskał najwyższą wartość w dniu 6 lipca 2007 r., która wyniosła318 67.568,50 pkt. Natomiast w dniu 5 lipca 2013 r.319 osiągnął on wartość o 49,8% niższą od prezentowanej najwyższej wartości, ponieważ wyniosła ona zaledwie320 45.110,89 pkt. Oznacza to, iż w ciągu 6 lat ceny wielu instrumentów 317 Fundi.pl, http://www.fundi.pl/fundusze_inwestycyjne, 11.02.2014. 318 Stooq, stooq.pl, 11.02.2014. 319 W dniu 6 lipca sesja giełdowa nie odbyła się, dlatego podano wartość indeksu w ostatnim dniu roboczym przed 6 lipca, czyli w piątek (5 lipca). 320 Stooq, ibidem. 198 finansowych uległy drastycznemu obniżeniu. Mając na uwadze powyższe, każda koncepcja biznesowa, która podniosłaby efektywność zarządzania portfelem w Polsce oraz przyczyniłaby się w konsekwencji do podnoszenia stóp zwrotu, jest warta rozważenia. Jedną z nich, w ocenie autora, jest koncepcja „międzynarodowej dywersyfikacji portfela”. Za sprawą rozwoju technologicznego, globalizacji oraz międzynarodowych przepływów kapitału, inwestowanie środków pieniężnych na zagranicznych giełdach nie stanowi problemów dla inwestorów zarówno indywidualnych, jak również instytucjonalnych. Łatwo wykazać, dlaczego tak się dzieje. Otóż spekulanci są w stanie w legalny sposób ominąć każdą kontrolę przepływów kapitałowych321. Nie trzeba więcej wyjaśniać, że celem międzynarodowej dywersyfikacji powinno być zmniejszenie ryzyka portfela inwestycyjnego składającego się z różnych papierów wartościowych notowanych na zagranicznych giełdach oraz maksymalizacja stopy zwrotu. Trzeba przy tym dodać, iż obecnie, tj. po okresie kryzysu finansowego, coraz częściej można spotkać pogląd, że międzynarodowa dywersyfikacja portfela powinna przede wszystkim przyczyniać się do ochrony wartości portfela322. Jak wiadomo, polska gospodarka znajduje się w fazie spowolnienia gospodarczego323, które bezpośrednio wpływa 321 S.T.M. Straetmans, R. J. Versteeg, C.C.P. Wolff , Are capital controls in the foreign exchange market effective?, “Journal of International Money and Finance”, nr 35, 2013, s. 36–53. 322 Forbes.pl, http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/InvestorFundusze-analizy/dywersyfikacja-w-wersji-2-0,27782,1, 11.02.2014. 323 M. Halicki, Koncepcja biznesowa „stowarzyszeń do poszczególnych czynności handlowych na wspólny rachunek” w kontekście współczesnych uwarunkowań w Polsce – ujęcie finansowe, Materiał konferencji „Innowacyjny biznes wyzwaniem gospodarczym Pod- 199 na kondycję rynku kapitałowego, a zatem zarządzający portfelami powinni lokować środki pieniężne także na zagranicznych rynkach kapitałowych, celem międzynarodowej dywersyfikacji portfeli. Jeden z interesujących rynków kapitałowych posiada leżąca obok Polski Rosja, która jest największym na świecie państwem pod względem powierzchni oraz dysponuje największymi na świecie zasobami naturalnymi i źródłami energii. Jednocześnie Rosja jest członkiem wielu międzynarodowych organizacji, chociaż nie jest członkiem Unii Europejskiej. Przyjmując założenie, iż za centralny ośrodek każdego rynku kapitałowego można przyjąć giełdę papierów wartościowych324, warto dokonać prezentacji Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie jako atrakcyjnego rynku kapitałowego w kontekście prowadzenia działalności inwestycyjnej uwzględniającej międzynarodową dywersyfikację. Jednakże w pierwszej kolejności należy dokonać analizy i oceny Rosji, poprzez pryzmat kluczowych czynników, wpływających na działalność inwestycyjną, wynikających z uwarunkowań zewnętrznych. Konieczność przeprowadzenia analizy wynika z potrzeby określenia stopnia atrakcyjności Rosji pod kątem działalności inwestycyjnej. Celem kolejnej części pracy jest zatem ocena atrakcyjności Rosji. Źródła wykorzystane w pracy mają charakter źródeł wtórnych. Oparto się między innymi na ogólnodostępnych raportach statystycznych, tematycznych i analizach branżowych, jak również portalach internetowych dotyczących współpracy międzynarodowej. karpacia”, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów 2013, s. 15. 324 Z. Dobosiewicz, op. cit., s. 35. 200 Ocena atrakcyjności inwestycyjnej Rosji Ocenę atrakcyjności danego państwa warto rozpocząć od jego ogólnej prezentacji. Od 12 grudnia 1993 r. Rosja jest federacyjną republiką prezydencką. Z perspektywy jej podziału administracyjnego, warto nadmienić, iż w jej skład wchodzi: 21 republik, 9 krajów, 46 obwodów i 4 okręgi autonomiczne. Głową państwa jest Prezydent Federacji Rosyjskiej, będący jednocześnie zwierzchnikiem sił zbrojnych. Wybierany jest on na sześć lat w drodze wyborów bezpośrednich. Federacja Rosyjska graniczy z Polską (pośrednio) przez Obwód Kaliningradzki (rosyjską enklawę w Europie Środkowej, położoną nad Morzem Bałtyckim) oraz posiada dużą liczbę ludności, wynoszącą w 2012 r. ok. 142,7 mln325. Warto przy tym zaznaczyć, iż jest ona największym państwem świata, zajmującym obszar o powierzchni326 ok. 17 mln km2. Jako ciekawostkę warto podać fakt, iż jedna czwarta terytorium Rosji znajduje się w części europejskiej, a trzy czwarte w części azjatyckiej, która rozpoczyna się od Uralu. Skutkiem wielkości obszaru Federacji Rosyjskiej jest ilość krajów, z którymi ona graniczy. A zaliczają się do nich: Norwegia, Finlandia, Estonia, Łotwa, Białoruś, Ukraina, Polska, Litwa, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan, Chiny, Mongolia i Korea Północna. Stolicą prezentowanego kraju jest Moskwa, licząca oficjalnie prawie 12 mln mieszkańców327. Zdaniem autora, 325 United Nations Statistics Division, http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/socind/default.htm, 11.02.2014. 326 Informator ekonomiczny MSZ, http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/europa/rosja/, 11.02.2014. 327 Informator ekonomiczny MSZ, ibidem. 201 warto także zaprezentować najważniejsze bogactwa naturalne Federacji Rosyjskiej, do których zalicza się: największe na świecie złoża gazu ziemnego, węgiel kamienny, złoża ropy naftowej, węgiel brunatny, rudy żelaza i metali kolorowych oraz diamenty. Niezależnie od powyższego, warto ocenić pozytywnie próby umocnienia pozycji prezentowanego państwa, czego efektem jest tworzenia koalicji krajów rosnących gospodarczo w formule państw BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, Republika Południowej Afryki). Na ocenę atrakcyjności państwa składa się wiele czynników, które powodują, iż jest ono bardziej lub mniej atrakcyjne dla inwestorów, którzy chcą na jego rynku kapitałowym inwestować środki pieniężne. Dlatego dla oceny atrakcyjności Rosji pod kątem działalności inwestycyjnej zagranicznych inwestorów (w tym także polskich), wzięto pod uwagę uwarunkowania: polityczno-prawne, ekonomiczne i społeczno-demograficzne. 1. Uwarunkowania polityczno-prawne Uwarunkowania polityczno-prawne odgrywają bardzo duże znaczenie dla inwestorów, ponieważ podczas prowadzonej działalności na terenie obcego kraju mogą się oni spotkać z wysoką niestabilnością polityczną, korupcją lub innymi czynnikami, które mogą zniechęcić do lokowania swojego kapitału. W tym miejscu warto przeanalizować ranking „The Economist Political Instability Index”, zawierający wskaźnik niestabilności politycznej, dotyczący zagrożenia rządu i porządku politycznego protestami społecznymi. Rosja w prezentowanym 202 rankingu (wśród 165 państw) zajmuje 66 miejsce328 ze wskaźnikiem ryzyka na poziomie 6,5. Oznacza to, iż jest ona krajem „przeciętnie” stabilnym politycznie, ponadto cechuje ją względna stabilność ekonomiczna, zobrazowana wskaźnikiem ryzyka o wartości 8,0. Dodatkowe istotne informacje, w kontekście prowadzenia działalności inwestycyjnej na terenie Rosji, wynikają z analizy rankingu wolności gospodarczej (ang. Index of Economic Freedom). Otóż analizowane państwo w niniejszym rankingu uplasowało się na 140 miejscu wśród 178 krajów, a jego wskaźnik wolności gospodarczej w 2014 r. wyniósł 51,9 punktów329. A zatem stwierdza się, iż Rosja cechuje się stosunkowo niskim poziomem swobody ekonomicznej oraz przeciętnym poziomem ryzyka politycznego. Trudno nie zgodzić się z tezą, iż inwestorzy chcący lokować swoje środki pieniężne w Rosji, są zainteresowani relacjami gospodarczymi analizowanego kraju z zagranicą. Otóż w 2012 r. Federacja Rosyjska została członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO)330. Z tego powodu przyjęła szereg zobowiązań, do których można zaliczyć przede wszystkim liberalizację dostępu do swojego rynku. Prezentując uwarunkowania polityczno-prawne Rosji, należy także zaprezentować sposób regulacji stosunków tego kraju z Unią Europej328 Political Instability Index: Vulnerability to social and political unrest, Economist Intelligence Unit, http://viewswire.eiu.com/site_info.asp?info_name=social_unrest_tab le&page=noads&rf=0, 11.02.2014. 329 Russia, 2014 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, http://www.heritage.org/index/ranking, 11.02.2014. 330 Komisja Europejska, (http://ec.europa.eu/polska/news/120823_rosja_wto_pl.htm, 11.02.2014. 203 ską. Otóż podstawowym aktem prawnym regulującym takie stosunki dwustronne jest „Porozumienie o partnerstwie i współpracy ustanawiająca partnerstwo między Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi a Federacją Rosyjską z 24.06.1994 r.” W dniu 27.04.2004 r. Rosja podpisała dodatkowy protokół rozszerzający zapisy porozumienia na nowe kraje przystępujące do UE, w tym Polskę. Oprócz powyższego aktu prawnego, podstawę prawną dwustronnych stosunków gospodarczych stanowią m.in.: • „Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o współpracy północno – wschodnich województw Polski z Obwodem Kaliningradzkim” z 1992 r., • „Porozumienie między Rządem RP a Rządem FR o współpracy polskich województw z regionem Sankt Petersburga” z 1992 r., • „Umowa między Rządem RP a Rządem FR o współpracy trans-granicznej” z 1992 r., • „Traktat między Rzeczypospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy” z 1992 r., • „Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Federacji Rosyjskiej o współpracy gospodarczej” z 2004 r. Analizując uwarunkowania polityczno-prawne Rosji, należy uznać je „średnio” sprzyjające rozpoczęciu działalności inwestycyjnej, przy czym pozytywną cechą są podstawy prawne dotyczące stosunków dwustronnych z Polską i Unią Europejską. 2. Uwarunkowania ekonomiczne 204 W ocenie autora, uwarunkowania ekonomiczne są najważniejsze w kontekście prowadzenia działalności inwestycyjnej na rosyjskim rynku kapitałowym. Wynika to stąd, iż takie determinanty, jak na przykład: wielkość gospodarki, czy wzrost gospodarczy, wpływają na wielkość popytu na instrumenty finansowe notowane na giełdzie papierów wartościowych. Stąd też analizując warunki prowadzenia działalności inwestycyjnej w Federacji Rosyjskiej, należy szczególną uwagę poświęcić uwarunkowaniom ekonomicznym. Według danych World Bank, w 2012 r. wielkość PKB Rosji wyniosła 2,01 bln USD, co pozwoliło jej na zajęcie 8 miejsca na świecie331. A zatem, uwzględniając liczbę ludności, Rosja posiada gospodarkę o przeciętnej wielkości, podobnie jak Polska, której wielkość PKB wyniosła, według tych samych źródeł, ok. 489,8 mld USD, co pozwoliło zająć Polsce 24 miejsce na świecie. Odnośnie wzrostu gospodarczego, w Rosji w 2011 r. jego wartość wyniosła 4,3%, a w 2012 r. 3,4%. Natomiast prognozy zakładają, iż w 2014 r. wyniesie on 3,8%, a w 2018 r. także będzie wysoki, bo osiągnie poziom 3,6%332. Mając na uwadze powyższe, wzrost gospodarczy w Rosji należy uznać za bardzo pozytywny czynnik pozwalający rozważać działalność inwestycyjną polskich inwestorów indywidualnych oraz instytucjonalnych na jej rynku kapitałowym. Ponadto wyrazem szybkiego wzrostu gospodarczego analizowanego państwa jest jego wielkość PKB per capita, która obliczana jest przez podzielenie wartości PKB przez 331 Gross Domestic Product 2012, World Bank, http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf, 11.02.2014. 332 World Economic Outlook, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, s. 153 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/pdf/text.pdf, 11.02.2014. 205 liczbę mieszkańców. Otóż w 2012 r. jej wartość dla Federacji Rosyjskiej wyniosła 14,037 tys. USD (natomiast w Polsce ok. 12,7 tys. USD)333. Oprócz tego, pozytywna jest informacja Międzynarodowego Funduszu Walutowego dotycząca stopy bezrobocia, gdyż ta w 2012 r. w Rosji ukształtowała się na poziomie 6%, a w 2014 r. (wedle prognoz) powinna osiągnąć poziom 5,5%334. Wyrazem modernizacji gospodarki prezentowanego kraju jest fakt, iż jej struktura wygląda następująco: usługi tworzą 60,1% PKB, przemysł - 36% PKB, a rolnictwo – 3,9% PKB335. Analizując uwarunkowania ekonomiczne charakteryzowanego kraju, warto przeanalizować coroczny raport Forum Ekonomicznego „The Global Competitiveness Report 20132014” (dotyczący konkurencyjności gospodarek). Raport ten ocenia najważniejsze czynniki, które decydują o atrakcyjności kraju. Można do nich zaliczyć m.in.: stabilność makroekonomiczną, rozmiar rynku, efektywność rynku dóbr i usług, wydajność siły roboczej. W raporcie z 2013 r. poddano badaniu 148 państw świata. W niniejszym rankingu konkurencyjność gospodarkę Rosji oceniono neutralnie. Ma to swoje uzasadnienie w tym, iż analizowany kraj uplasował się na 64 miejscu336, a wspomniano, iż ranking obejmował 148 państw. W 333 GDP per capita (current US$) 2012, World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/countries?or der=wbapi_data_value_2012%20wbapi_data_value%20wbapi_data_ value-last&sort=asc&display=default, 11.02.2014. 334 World Economic Outlook, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, ibidem, s. 66. 335 Informator ekonomiczny MSZ, ibidem. 336 The Global Competitiveness Report 2013-2014, s. 15, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport _2013-14.pdf, 11.02.2014. 206 związku z tym, konkurencyjność jest przeciętna, jednakże z perspektywy inwestycji środków pieniężnych na rynku kapitałowym Rosji taka informacja może być rozpatrywana w kategoriach pozytywnych, ponieważ inwestorzy będą mogli znajdować wiele nieoszacowanych instrumentów finansowych, oferujących wysokie stopy zwrotu. Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na działalność polskich inwestorów na rynku kapitałowym analizowanego kraju, jest kurs walutowy PLN/RUB (złotego do rubla). W tabeli 1. przedstawiono, jak kurs rubla kształtował się od listopada 2013 r. do stycznia 2014 r. Wartość maksymalną, równą 0,104 PLN/RUB, kurs osiągnął w marcu 2013 r. W okresie listopad 2013 – styczeń 2014, wystąpiły jedynie nieznaczne wahania kursu i wydaje się, że jego wartość ustabilizowała się w granicach 0,092 PLN/RUB, dlatego czynnik ten ocenia się pozytywnie z perspektywy działalności polskich inwestorów. Tabela 1. Średnioważone kursy Rubla w Złotych liczone za poszczególne miesiące 2013 r. i 2014 r. wraz z kursem średnim dla 2013 r. XI XII I Kurs średni dla roku 2013 2013 2013 2014 0,0993 0,0948 0,0927 0,0911 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Banku Polskiego, (http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/kursy.ht ml) 207 Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na atrakcyjność gospodarki kraju mogącego być miejscem inwestowania środków pieniężnych, jest dyscyplina płatnicza. Analizy dyscypliny płatniczej rosyjskich przedsiębiorstw można dokonać przy użyciu Europejskiego Indeksu Płatności (ang. European Payment Index, EPI), który obejmuje czynniki związane z opóźnieniami w płatnościach oraz stratami z nich wynikającymi. W 2013 r. współczynnik EPI dla Federacji Rosyjskiej nie został obliczony, ale średnia strata wyniosła 2,3% obrotu (w zestawieniu tym średnia strata w Polsce wyniosła 4% obrotu337, a zatem była wyższa). Dokonując ogólnej charakterystyki uwarunkowań ekonomicznych, warto także nadmienić, iż w 2012 r. zainwestowano w Federacji Rosyjskiej ok. 154 mld USD, przy czym: 18,7 mld USD dotyczyło inwestycji bezpośrednich, a 1,8 mld USD - inwestycji portfelowych338. Po zaprezentowaniu uwarunkowań ekonomicznych, należy scharakteryzować ostatni rodzaj uwarunkowań, czyli społeczno-demograficznych. One także, według autora, są istotne z punktu widzenia prowadzenia działalności inwestycyjnej w Federacji Rosyjskiej, dlatego poddano je odrębnej analizie. 3. Uwarunkowania społeczno-demograficzne Do ostatnich prezentowanych uwarunkowań w niniejszej pracy zalicza się społeczno-demograficzne. Według oceny 337 EPI 2013, Intrum Justitia, http://intrum.crmplatform.nl/documents/IJ_EPI_2013_UK_SEC.pdf, 11.02.2014. 338 Informator ekonomiczny MSZ, ibidem. 208 autora, one także powinny zostać uwzględnione podczas podejmowania decyzji przez polskich inwestorów, którzy chcą lokować środki pieniężne na rynku kapitałowym w Rosji. Jak wspomniano, charakteryzowany kraj posiada liczbę ludności wynoszącą (w 2012 r.) ok. 142,7 mln. A zatem jest on krajem o bardzo dużej liczbie mieszkańców, co powoduje, iż może być postrzegany jako kraj o dużym rynku zbytu dla przedsiębiorstw, które prowadzą działalność gospodarczą na jego obszarze. Średnia oczekiwana długość życia w Rosji wynosi 64,04 roku w przypadku mężczyzn i 76,02 roku w przypadku kobiet339, a zatem nie jest bardzo wysoka. Dzieci i młodzież w wieku 15 - 24 lat stanowią 11,5% populacji, natomiast osoby w wieku powyżej 65 roku życia – 13,1%. Prawie 74% ludności mieszka w miastach. Według danych CIA, narodowość rosyjską posiada 79,8% społeczeństwa. Najważniejsze mniejszości narodowe w Rosji to: Tatarzy – 3,8%, oraz Ukraińcy – 2%340. Analizując rozwój społeczny Federacji Rosyjskiej, warto przytoczyć wartość wskaźnika HDI (ang. Human Development Index), dotyczącego Stopnia Rozwoju Ludzkiego. Dla analizowanego kraju jego wartość wyniosła 0,788 w 2013 r., przez co Rosja jest uplasowana na 55 miejscu wśród 186 badanych krajów341. Oznacza to, iż Federację Rosyjską zakwali- 339 CIA, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/rs.html, 11.02.2014. 340 CIA, ibidem. 341 Human Development Index and its components, United Nations Development Programme, s. 144, http://www.un.ba/upload/HDR2013%20Report%20English.pdf, 11.02.2014. 209 fikowano do krajów o przeciętnym poziomie rozwoju ludzkiego. Złożoność preferencji konsumenckich, według autora, także powinna zostać przeanalizowana, ponieważ odzwierciedla proces decyzyjny nabywców, w szczególności znaczenie czynnika cenowego i kryteriów jakościowych. Preferencje ukraińskich konsumentów oceniono według rankingu konkurencyjności gospodarek. Wynika z niego, iż Rosja sklasyfikowana została na 57 pozycji pośród ujętych w zestawieniu 148 państw, ze średnią na poziomie 3,6 punktów342 (w skali 1-7) . Oznacza to, iż obywatele analizowanego państwa w procesie decyzyjnym kierują się w równej mierze kryterium ceny produktów i cechami jakościowymi. Ponadto do uwarunkowań społeczno-demograficznych można także zaliczyć zwyczaje i praktyki handlowe, które powinny zostać zaprezentowane pod kątem oceny rzetelności potencjalnych kontrahentów. We wspomnianym rankingu konkurencyjności gospodarek, z perspektywy etycznego zachowania przedsiębiorstw, Federacja Rosyjska sklasyfikowana została na 101 miejscu z sumą punktów równą 3,7343 (w skali 1-7). Oznacza to, że kontrahenci rosyjscy w prowadzeniu działalności gospodarczej w przeciętnym stopniu uwzględniają oczekiwania kontrahentów, a zatem dostawców i partnerów handlowych. Powyższe informacje kończą analizę uwarunkowań społeczno-demograficznych, które wraz z analizą uwarunkowań polityczno-prawnych i ekonomicznych stanowią podstawę do oceny atrakcyjności inwestycyjnej Rosji. Otóż w opar342 The Global Competitiveness Report 2013-2014, ibidem, s. 327. The Global Competitiveness Report 2013-2014, ibidem, s. 326. 343 210 ciu o zaprezentowane w tej części pracy informacje można wywnioskować, iż charakteryzowane państwo cechuje wiele czynników, na podstawie których można uznać Rosję za atrakcyjny kraj pod względem prowadzenia działalności inwestycyjnej. Na taką ocenę wpływa przede wszystkim bardzo duża liczba ludności, wysoki wzrost gospodarczy, niska stopa bezrobocia oraz posiadane zasoby naturalne. Zaprezentowane informacje stanowią wstęp do charakterystyki Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie. Charakterystyka Giełdy Papierów Wartościowych w Rosji Jak wspomniano, za centralny ośrodek rynku kapitałowego każdego państwa przyjmuje się giełdę papierów wartościowych. Zanim zostanie udzielona odpowiedź na pytanie, czy warto inwestować środki pieniężne na Giełdzie Papierów Wartościowych w Rosji, należy określić, dlaczego rynki kapitałowe są ważne dla gospodarki wolnorynkowej, a takową posiada Federacja Rosyjska. Otóż dość często w literaturze można odnaleźć pogląd344, że takie rynki są o tyle istotne z punktu widzenia prawidłowo funkcjonującej gospodarki wolnorynkowej, iż umożliwiają oficjalny transfer kapitału pomiędzy jego dawcami a odbiorcami potrzebującymi finansowania. Oczywiście transfer ten jest związany z różnymi kosztami i obciążeniami, do których można zaliczyć przede wszystkim obciążenia podatkowe, koszty transakcyjne, koszty pozyskania 344 T. E. Copeland, J. F. Weston, K. Shastri, Finanzierungstheorie und Unternehmenspolitik. Konzepte der kapitalmarktorientierten Unternehmensfinanzierung, Wyd. Pearson Studium, München 2008, s. 35-44. 211 informacji oraz koszt alternatywny345, ale wpływa on pozytywnie na obniżenie kosztów pozyskiwania finansowania, które należą do najważniejszych czynników wpływających na wzrost wartości przedsiębiorstwa. Reasumując, chybiony jest argument dotyczący braku związku pomiędzy rynkiem kapitałowym danego państwa, a jego gospodarką. Oznacza to, że im szybciej rozwija się gospodarka, tym szybciej następuje rozwój rynków kapitałowych (oczywiście nie należy mieć na myśli silnej korelacji pomiędzy wielkością gospodarki a wartością najważniejszych indeksów giełdowych, której wartość zawsze wynosiłaby 1). Ale współzależność w długim okresie czasu występuje, czego przykładem są Niemcy, Japonia, USA, Australia itd. A zatem, analizując możliwość rozpoczęcia działalności inwestycyjnej na giełdzie w Rosji, należy skoncentrować się na 2 najważniejszych kwestiach. Po pierwsze, długotrwały wzrost gospodarczy, a niewątpliwie taki cechuje gospodarkę Rosji, będzie miał wpływ na wartość indeksów giełdowych oraz wycenę akcji. Po drugie, szybki rozwój gospodarczy w Rosji będzie też wpływał na wartość obrotów instrumentów finansowych oraz liczbę emisji akcji na giełdzie, przez co stanie się ona rynkiem o bardzo wysokiej płynności i oferującym szeroki wachlarz instrumentów finansowych. Mając to wszystko na uwadze, warto, zdaniem autora, poddać wnikliwej analizie Giełdę Papierów Wartościowych w Moskwie. Giełda Papierów Wartościowych w Moskwie jest największą w Rosji, powstała w dniu 19.12.2011 r. w wyniku połączenia Grupy MICEX (utworzonej w 1992 r.) i Grupy 345 H. Bieg, H. Kußmaul, Finanzierung, Wyd. Verlag Franz Vahlen, München 2009, s. 18. 212 RTS (utworzonej w 1995 r.). Na uwagę zasługuje fakt, iż bywa ona zaliczana do 20 największych giełd papierów wartościowych na świecie, jeśli kryterium będą stanowiły: całkowity wolumen obrotów instrumentami finansowymi oraz kapitalizacja akcji. Natomiast pod względem obrotów instrumentami pochodnymi, charakteryzowana giełda jest zaliczana do 10 największych giełd na świecie346. Wynika to między innymi z posiadanej infrastruktury technicznej pozwalającej na handel akcjami, obligacjami, walutami, tytułami uczestnictwa ETF (Exchange-traded fund), towarami, instrumentami pochodnymi oraz na handel na rynku pozagiełdowym OTC (Over The Counter). Wyrazem rozwoju analizowanej giełdy jest to, iż pozwala ona na zawieranie transakcji swapowych. Akcje Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie są notowane na niej od 15.02.2013 r. Jej całkowita liczba akcji wynosi 2.378.489.153. Jej największymi akcjonariuszami są347: • CBR (bank centralny w Rosji) – posiada on 22,47% akcji giełdy, • Sberbank of Russia (największy bank komercyjny w Rosji) – należy do niego 9,78% akcji giełdy, • Vnesheconombank (bank rozwoju i ekonomii zagranicznej) – jest właścicielem 8,04% akcji giełdy. Nie trzeba więcej pisać, iż każdy z pozostałych akcjonariuszy dysponuje pakietem akcji mniejszym niż 8% ogólnej liczby akcji. Dokonując charakterystyki Giełdy Papierów Wartościowych w Rosji, warto w pierwszej kolejności zaprezentować wartość kapitalizacji akcji, które są na niej notowane 346 Moscow Exchange, http://moex.com/en/, 11.02.2014. Moscow Exchange (dane dotyczą sytuacji rynkowej z dnia 25.09.2013 r.), ibidem. 347 213 (na tle największych giełd papierów wartościowych w Europie). Rysunek 1: Kapitalizacja największych giełd papierów wartościowych Europy oraz Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie (Moscow Exchange) na koniec grudnia 2013 r. Kapitalizacja (w mln USD) 5 000 000,0 4 500 000,0 4 000 000,0 3 500 000,0 3 000 000,0 2 500 000,0 2 000 000,0 1 500 000,0 1 000 000,0 500 000,0 0,0 London SE NYSE Deutsche SIX Swiss NASDAQ Moscow Oslo Bors Exchange Group Euronext Börse Exchange OMX Nordic (Europe) Exchange Źródło: opracowanie własne na podstawie danych World Federation of Exchanges - WFE (http://www.worldexchanges.org/statistics) Z zaprezentowanych danych wynika, iż na tle największych giełd w Europie, giełda rosyjska pod względem kapitalizacji jest dość mała. A kapitalizacja notowanych na niej akcji wyniosła pod koniec grudnia 2013 r. ok. 770.656 mln USD348. Oznacza to, iż była 5,74 razy mniejsza niż kapitalizacja Giełdy Papierów Wartościowych w Londynie (London 348 World Federation of Exchanges - WFE, http://www.worldexchanges.org/statistics, 11.02.2014. 214 SE Group) oraz ponad 2,5 razy mniejsza niż kapitalizacja giełdy niemieckiej (Deutsche Börse). Najważniejsze cechy dotyczące analizowanej giełdy zostały zaprezentowane w tabeli 1. Tabela 1: Podstawowe dane odnoszące się do Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie (wszystkie wartości dotyczą grudnia 2013 r.) Cecha Wartość Kapitalizacja – pod koniec grudnia 2013 r. 770.656,6 mln USD Liczba notowanych spółek giełdowych pod koniec grudnia 2013 r. 262 Wartość obrotu akcjami – w miesiącu grudniu 2013 r. 20.737,6 mln USD Liczba notowanych serii obligacji pod koniec grudnia 2013 r. 1.104 Wartość obrotu obligacjami w miesiącu grudniu 2013 r. 31.318,2 mln USD Liczba akcyjnych kontraktów terminowych kupionych/sprzedanych – w grudniu 2013 r. 22.937 906 215 Liczba akcyjnych opcji kupionych/wystawionych – w grudniu 2013 r. 565.841 Liczba indeksowych kontraktów terminowych kupionych/sprzedanych – w grudniu 2013 r. 17.652.591 Liczba indeksowych opcji kupionych/wystawionych – w grudniu 2013 r. 3.862.540 Liczba towarowych kontraktów terminowych kupionych/sprzedanych – w grudniu 2013 r. 2.654.004 Liczba towarowych opcji kupionych/wystawionych – w grudniu 2013 r. 17.941 Liczba walutowych kontraktów terminowych kupionych/sprzedanych – w grudniu 2013 r. 34.462.080 Liczba walutowych opcji kupionych/wystawionych – w grudniu 2013 r. 398.091 Źródło: opracowanie własne na podstawie World Federation of Exchanges - WFE 216 Analizując dane zaprezentowane w tabeli nr 1 warto zwrócić uwagę na fakt, iż mała kapitalizacja spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Moskwie jest skutkiem niewielkiej liczby spółek notowanych, gdyż w pod koniec grudnia 2013 r. wyniosła ona zaledwie 262349. Niemniej jednak obroty akcjami na charakteryzowanej giełdzie w grudniu 2013 r. osiągnęły poziom 20.737 mln USD, co można uznać za wartość dość wysoką. Natomiast na uwagę zasługuje liczba notowanych obligacji, która wyniosła 1.104, przy czym w grudniu 2013 r. obroty tymi instrumentami finansowymi wyniosły ponad 31.318 mln USD. Oprócz powyższego, na uwagę zasługuje też liczba kupionych i sprzedanych kontraktów akcyjnych i walutowych, która w przypadku tych pierwszych wyniosła 22.937.906, a w przypadku drugich – 34.462.080. Zaprezentowane dane świadczą o tym, iż rynek kontraktów analizowanej giełdy można uznać za rozwinięty, co wynika przede wszystkim z jego płynności. Oznacza to, iż można go ocenić jako atrakcyjny dla zagranicznych inwestorów ze względu na 2 kwestie. Po pierwsze, kontrakty terminowe oferowane przez ten rynek będą postrzegane jako instrument o dużej płynności, którego celem będzie zabezpieczanie aktywów inwestorów zagranicznych, którzy będą je nabywać lub sprzedawać na Giełdzie Papierów Wartościowych w Rosji. Po drugie, będą one mogły stać się przedmiotem ryzykownych spekulacji, które mogą być atrakcyjne dla inwestorów pragnących w krótkim okresie czasu maksymalizować stopy zwrotu osiągane z zainwestowanego kapitału. 349 World Federation of Exchanges - WFE, ibidem. 217 Dokonując charakterystyki Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie, warto, w ocenie autora, zaprezentować najważniejsze indeksy, które są przez nią publikowane. Ma to swoje uzasadnienie w tym, iż indeksy giełdowe są niezwykle istotnym elementem każdej giełdy ze względu na pełnione role. Po pierwsze, będąc statystyczną miarą, umożliwiają one prezentację koniunktury giełdowej i koniunktury danego sektora notowanych spółek w określonym czasie. Po drugie, wpływają na preferencje inwestorów, ponieważ są nośnikami reklamowymi pokazującymi tendencję. Po trzecie, mogą być uznawane przez inwestorów za punkt odniesienia wykorzystywany dla oceny efektywności zarządzania portfelem instrumentów finansowych. Po czwarte, inwestorzy mogą traktować je jako specyficzny rodzaj portfela rynkowego i wykorzystywać w konstruowaniu modeli rynku kapitałowego. Giełda Papierów Wartościowych w Rosji publikowane indeksy dzieli na350: • indeksy akcyjne, • indeksy obligacji, • indeksy zmienności, • indeksy emerytalne, • wskaźniki rynku pieniężnego, • indeksy cen produktów naftowych. Do pierwszej z wyżej wymienionych grup należą: • indeksy MICEX i RTS, • indeks Moscow Exchange Blue Chip Index, • indeksy MICEX SC i RTS-2, • indeksy MICEX BMI i RUBMI, • indeksy sektorowe, 350 Moscow Exchange, ibidem. 218 indeksy tematyczne. Do indeksów obligacji zaliczane są: • indeks RGBI, • Indeks MICEX CBI, • Indeks MICEX MBI. Do trzeciej z wyżej wymienionych grup należy indeks RVI, a do czwartej: • „konserwatywny” RUPCI, • „umiarkowany” RUPMI, • „agresywny” RUPAI. Wskaźnikami rynku pieniężnego analizowanej giełdy są: • wskaźniki stopy repo, • wskaźniki krzywej dochodowości państwowych obligacji zerokuponowych. Natomiast do indeksów cen produktów naftowych należy 8 oddzielnych wskaźników, ale ich pokazanie nie jest istotą publikacji, dlatego nie zostały one wymienione. Rozległość materii dotyczącej prezentacji wszystkich wymienionych indeksów, przy jednoczesnej realnej ocenie przydatności prezentowanych informacji, wymaga ich dokładnej charakterystyki. Ale nie sposób w tym miejscu odnieść się do nich wyczerpująco, ze względu na zakres tematyczny publikacji. Dlatego będzie tutaj mowa o 2, najważniejszych, w ujęciu międzynarodowej dywersyfikacji portfeli instrumentów finansowych, celem unaocznienia koniunktury prezentowanej giełdy. Należą do nich indeksy MICEX i RTS, które są najbardziej znane wśród inwestorów zagranicznych, którzy rozważają rozpoczęcie działalności inwestycyjnej na charakteryzowanej giełdzie. • 219 MICEX i RTS należą do indeksów ważonych kapitalizacją poszczególnych spółek i są obliczane na podstawie cen akcji 50 najbardziej płynnych rosyjskich przedsiębiorstw funkcjonujących w głównych sektorach gospodarki Rosji. Pierwszy z prezentowanych indeksów jest publikowany od 22 września 1997 r. Jest on obliczany w czasie rzeczywistym i denominowanych w rublach. Natomiast drugi z wymienionych wyżej indeksów prezentowany jest od 1 września 1995 r. On także jest obliczany w czasie rzeczywistym, ale denominowany w dolarach amerykańskich, dlatego jest częściej przedmiotem analiz inwestorów zagranicznych351 aniżeli MICEX. Mając to wszystko na uwadze, warto dokonać ogólnej prezentacji składu indeksu RTS w formie tabeli. Tabela 2: Skład indeksu RTS (wszystkie wartości dotyczą 17 grudnia 2013 r.) Nr Kod Nazwa spółki 1 GAZP GAZPROM Liczba wyemito- Free- Waga w float indeksie wanych akcji akcji 23.673.512.900 46% 15,00% 2 SBER Sberbank 21.586.948.000 48% 3 SBERP Sberbank 1.000.000.000 100% 1,11% 4 LKOH 5 MGNT ОАО "LUKO- 850.563.255 IL" OJSC "Ma- 94.561.355 gnit" 351 Moscow Exchange, ibidem. 220 13,89% 57% 13,49% 54% 6,36% 25% 3,34% SNGSP Surgutneftegas 7.701.998.235 73% 1,81% JSC "NOVA- 3.036.306.000 TEK" МТS OJSC 2.066.413.562 27% 4,90% 49% 4,71% 10 ROSN Rosneft 12% 4,54% 11 GMKN 3,53% 13 URKA "OJSC "MMC 158.245.476 30% "NORILSK JSC VTB 12.960.541.337.338 39% Bank Uralkali 2.936.015.891 42% 14 TATN TATNEFT 2,13% 6 SNGS 7 8 NVTK 9 MTSS 12 VTBR Surgutneftegas 35.725.994.705 15 TATNP TATNEFT 10.598.177.817 3,51% 3,04% 2.178.690.700 32% 147.508.500 100% 0,26% AFK SISTE- 9.650.000.000 MA 17 TRNFP Transneft 1.554.875 100% 1,98% 18 RTKM 2.669.204.301 31% 1,32% 19 RTKMP Rostelecom 242.831.469 70% 0,18% 20 MFON 620.000.000 15% 1,47% OAO ANK 188.710.587 "Bashneft'" ANK 38.673.878 22 BANEP OAO "Bashneft'" 12% 0,65% 16 AFKS Rostelecom Megafon 21 BANE 221 36% 2,03% 100% 0,78% 317.637.520.094 34% 0,91% 7.364.965.630 23% 0,88% 2.378.489.153 37% 0,88% 389.472.865 50% 0,84% 27 CHMF JSC "RusHydro" AC "ALROSA" Moscow Exchange Polymetal International Severstal 837.718.660 21% 0,79% 28 NLMK NLMK 5.993.227.240 14% 0,67% 29 EONR OAO "E.ON Rossiya" VSMPOAVISMA Trubnaya MetallurgichePhosAgro 63.048.706.145 18% 0,40% 11.529.538 29% 0,39% 937.586.094 28% 0,37% 129.500.000 19% 0,35% 1.267.141.015.996 21% 0,32% 1.110.616.299 32% 0,32% 103.030.215 33% 0,29% 36 PIKK "FGC UES", JSC JSC "AEROFLOT" OJSC LSR Group "PIK Group" 660.497.344 42% 0,27% 37 DIXY DIXY Group 124.750.000 33% 0,26% 14% 0,23% 8% 0,23% 23 HYDR 24 ALRS 25 MOEX 26 POLY 30 VSMO 31 TRMK 32 PHOR 33 FEES 34 AFLT 35 LSRG 38 RSTI** JSC "Russian 161.078.853.310 Grids" 39 RUALR Rusal, RDR 2.000.000.000 222 10.440.000.997.683 18% 0,22% 179.768.227 26% 0,21% 282.215.500 34% 0,20% 43 MAGN JSC "Inter RAO" OJSC "Company OAO "MOSTOTREST" OJSC "MMK" 11.174.330.000 14% 0,18% 44 MTLR Mechel ОАО 416.270.745 35% 0,13% 45 MTLRP Mechel ОАО 138.756.915 60% 0,04% 46 SVAV Sollers 34.270.159 34% 0,14% 47 NMTP PJSC "NCSP" 19.259.815.400 15% 0,13% 48 BSPB 41% 0,12% 49 MSRS "Bank "Saint- 439.554.000 Petersburg" MOESK 48.707.091.574 12% 0,10% 50 KMAZ KAMAZ 15% 0,07% 40 IRAO 41 MVID 42 MSTT 707.229.559 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Moscow Exchange, (http://moex.com/en/) W tabeli nr 2 zaprezentowano skład najbardziej znanego rosyjskiego indeksu RTS, do którego należy 50 największych pod względem kapitalizacji notowanych spółek. Na podstawie zaprezentowanych w tabeli danych należy nadmienić, iż spółką o największej kapitalizacji jest GAZPROM, którego udział w indeksie wynosi 15%. Liczba wyemitowanych akcji tej spółki wynosi 23,673,512,900, przy wartości 223 free-flot na poziomie 46%. Można przy tym dodać, iż rynkowa kapitalizacja prezentowanej spółki (w dniu 30.09.2013 r.) wyniosła ponad 105 mld USD352. Oprócz powyższego, warto też zaprezentować wykres indeksu RTS w skali rocznej dla zobrazowania koniunktury Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie. Wykres ten jest przedstawiony na rysunku nr 2, prezentuje on wartości zamknięcia charakteryzowanego indeksu na ostatnich grudniowych sesjach w latach 1995-2013 wraz z trendem liniowym. Rysunek 2: Wartości zamknięcia indeksu RTS na koniec ostatnich sesji giełdowych w grudniu w latach 1995-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Stooq, (http://stooq.pl/) 352 GAZPROM.com, 11.02.2014. http://www.gazprom.com/investors/stock/, 224 Z zaprezentowanych informacji wynika, iż indeks RTS do 1995 r. do 2004 r. cechował się umiarkowanym wzrostem, ale następnie jego wzrost do 2007 r. był bardzo wysoki. Natomiast w okresie 2008 – 2013 cechuje go duża zmienność i niewielka tendencja wzrostowa. Na rysunku nr 2 przedstawiono także rosnący trend liniowy wartości zamknięcia, a zatem można spodziewać się, iż indeks w przyszłości może oferować dodatnie stopy zwrotu, ale ze względu na dużą zmienności, mogą się one cechować niskimi wartościami. Niezależnie od powyższego warto też nadmienić, iż na ostatniej sesji grudniowej w 1995 r. wartość indeksu RTS wyniosła 82,92 pkt., a na ostatniej sesji grudniowej w 2013 r. - 1291,82 pkt. Analizując dane roczne z okresu 1995-2013, które zostały zaprezentowane na rysunku nr 2, należy zwrócić uwagę na średnią roczną stopę zwrotu z indeksu RTS, która wynosi 39,2%. Ryzyko stóp zwrotu charakteryzowanego indeksu, mierzone odchyleniem standardowym, plasuje się na poziomie przekraczającym 72%. Z perspektywy polskich inwestorów pragnących rozpocząć aktywność inwestycyjną na Giełdzie Papierów Wartościowych w Moskwie, istotna będzie wartość współczynnika korelacji pomiędzy stopami zwrotu z indeksu RTS oraz z indeksu WIG20. W analizowanym okresie wyniosła ona 0,7. Taka wartość oznacza, iż liniowa zależność pomiędzy stopami zwrotu z tych 2 indeksów jest silna. Z perspektywy międzynarodowej dywersyfikacji portfela niniejsza informacja nie jest pozytywna, niemniej jednak dla dokładnej analizy stóp zwrotów portfeli składających się z polskich i rosyjskich akcji, należałoby wybierać konkretne akcje oraz badać współczynniki korelacji par wybranych akcji. Konsekwencją takiego podejścia byłaby próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy rosyjska giełda oferuje duże możliwości z perspektywy mię- 225 dzynarodowej dywersyfikacji portfela. Dlatego bezspornie racjonalny charakter ma stwierdzenie, że na bazie zaprezentowanych danych odpowiedź na powyższe pytanie nie jest możliwa. Nie trzeba jednak więcej wyjaśniać, iż nie jest ona istotą niniejszej pracy. Niemniej jednak można zaryzykować stwierdzenie, iż analizowana giełda oferuje taki wachlarz instrumentów finansowych, który może stanowić istotny element międzynarodowej dywersyfikacji portfeli inwestycyjnych. Reasumując, Giełdę Papierów Wartościowych w Rosji, pod względem możliwości podjęcia aktywności inwestycyjnej przez zagranicznych inwestorów celem międzynarodowej dywersyfikacji portfela, można ocenić zarówno w kategoriach pozytywnych, jak i negatywnych. Z jednej strony analizowana giełda cechuje się dużym wolumenem obrotu akcjami i dużą liczbą notowanych obligacji, z drugiej strony może być rynkiem oferującym inwestorom niskie stopy zwrotu przy jednoczesnym ryzyku kursowym, do którego zabezpieczenia wymagane są inwestycje w instrumenty pochodne, skutkujące podniesieniem kosztów zarządzania portfelem. Niemniej jednak powyższe nie powinno stanowić czynnika odstraszającego inwestorów. Jednakże całkowita ocena atrakcyjności inwestycyjnej charakteryzowanej giełdy jest przedmiotem ostatniej części publikacji. Wnioski Giełda Papierów Wartościowych w Moskwie może zostać potraktowana przez zarządzających portfelami jako atrakcyjny rynek kapitałowy w kontekście prowadzenia działalności inwestycyjnej uwzględniającej międzynarodową dywersyfikację portfela. Dlatego powinna stać się elementem strategii inwestorów, w tym także polskich, którzy pragną 226 inwestować w zagraniczne instrumenty finansowe mogące oferować ponadprzeciętne stopy zwrotu. W niniejszej pracy nie dokonano prezentacji takich instrumentów, ale dokonano analizy i oceny Rosji (przez pryzmat kluczowych czynników, wpływających na działalność inwestycyjną, wynikających z uwarunkowań zewnętrznych) oraz Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie (przez pryzmat najważniejszych cech giełd papierów wartościowych, które są dogłębnie analizowane przez zagranicznych inwestorów pragnących dokonać wyboru miejsca lokowania środków pieniężnych). Konsekwencją przeprowadzonej analizy jest pozytywna ocena Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie w kontekście podjęcia aktywności inwestycyjnej, która wynika z wielu zaprezentowanych w pracy czynników. Jak wspomniano, Rosja posiada bardzo dużą liczbę ludności oraz przynależy do WTO, podpisała też porozumienie z Unią Europejską. Jej gospodarka staje się coraz bardziej nowoczesna i cechuje się wysokim wzrostem gospodarczym przy jednoczesnej niskiej stopie bezrobocia i wysokiej dyscyplinie płatniczej. Natomiast Giełda Papierów Wartościowych w Moskwie oferuje duży wolumen obrotów akcjami o wysokiej płynności i wiele serii obligacji, przy tym może stać się miejscem spekulacji za pomocą kontraktów terminowych. Istotne jest także to, iż publikuje ona wiele indeksów (nadmieniono, iż indeks RTS jest denominowany w USD). Pomimo tego, inwestorzy powinni zwrócić uwagę na przeciętną stabilność polityczną Rosji i jej niską swobodę ekonomiczną oraz na to, iż jest ona krajem o przeciętnym poziomie rozwoju ludzkiego. Ponadto zarządzający portfelami pragnący rozpocząć aktywność inwestycyjną na charakteryzowanej giełdzie, powinni uwzględnić też to, iż inwestycja na niej może wiązać się podjęciem znaczącego 227 ryzyka, wynikającego chociażby ze zmian kursu walutowego (np. w stosunku do złotego). Oprócz tego, cechuje ją niska kapitalizacja mniejszych spółek oraz (w przypadku polskich inwestorów) wysoka współzależność z polskim rynkiem kapitałowym (mierzona współczynnikiem korelacji pomiędzy polskim i rosyjskim indeksem „blue-chip”). Reasumując, autor wyraża pogląd, iż zaprezentowane wyżej pozytywne cechy powinny stanowić argument przemawiający za podjęciem działalności inwestycyjnej na Giełdzie Papierów Wartościowych w Moskwie, ponieważ na ich podstawie można ją ocenić jako atrakcyjne miejsce lokowania kapitału. A zatem, może być ona postrzegana jako element strategii międzynarodowej dywersyfikacji portfela. Podsumowanie W niniejszej publikacji przeprowadzono charakterystykę Giełdy Papierów Wartościowych w Moskwie oraz określono ją jako atrakcyjny rynek kapitałowy w kontekście prowadzenia działalności inwestycyjnej uwzględniającej międzynarodową dywersyfikację. Wykazano też, iż analizowana giełda powinna stać się elementem strategii inwestorów, w tym także polskich, którzy pragną inwestować w zagraniczne instrumenty finansowe oferujące ponadprzeciętne stopy zwrotu. Natomiast celem pochodnym publikacji była analiza i ocena Rosji z perspektywy kluczowych czynników, które wpływają na atrakcyjność inwestycyjną. Dla oceny atrakcyjności Rosji pod kątem działalności inwestycyjnej zagranicznych inwestorów (w tym także polskich), wzięto pod uwagę uwarunkowania: polityczno-prawne, ekonomiczne i społeczno-demograficzne. 228 BIBLIOGRAFIA Б.Б.Абдыгалиев, Политизация этничности: процессы, механизмы, последствия, Издательство Уш Киян („U̇sh Qii͡an”), Алматы, 2003 Дукваха Абдурахманов: «У нас в Чечне оппозиции нет», http://gazeta-nv.info/content/view/2920/216/ Адат. Кавказский культурный круг: традиции и современность. Сборник статей. Главный редактор и составитель В.А.Дмитриев, Международный научноисследовательский институт народов Кавказа, МоскваТбилиси, 2003 М.И. Афанасьев, Региональный вызов: правящие региональные группировки в российском политическом процессе. Трансформация российских региональных элит в сравнительной перспективе. Издательство Московский общественный научный фонд, Москва, 1999 А.В. Баранов, Факторы и уровни региональных этнополитических конфликтов на Северном Кавказе. Бюллетень Отдела социально-политических проблем Кавказа Южного научного центра РАН, Издательство Ставроп. гос. ун-та, Ставрополь, 2006, Вып. 2 Bicakcic M., Security of Energy Supply in Bosnia and Hercegovina, Ministry of Foreign Trade and Economic Relations of Bosnia and Herzegovina, Sarajevo, September 2010. Bieg H., Kußmaul H., Finanzierung, Wyd. Verlag Franz Vahlen, München 2009. Бюллетень, Wydania 59-64, Институт этнологии и антропологии РАН, Москва, 2005 О. М. Бондар, Деякі конфліктологічні аспекти дій російської влади на Північному Кавказі. [W:] „Актуальні проблеми політики”, 2013. Вип. 48, c.196-197 229 Ю.С. Бойченко, Влияние социально-экономического фактора на этнополитическую ситуацию в СевероКавказском федеральном округе. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук, Москва, 2013 А.Х. Боров, Северный Кавказ в российском цивилизационном процессе: (Проблема соц.-культур. синтеза), Издательство Кабардино-Балкарского Государственного Университeта, Нальчик, 2007 Bosnia and Hercegovina in Energy Community, Ministry of Foreign Trade and Economic Relation of Bosnia and Hercegovina, Day of BiH in the Energy Community, Jahorina, 14 June 2012. Н. Ф.Бугай, Северный Кавказ: государственное строительство и федеративные отношения: прошлое в настоящем, Издательство Гриф и К, Москва, 2011 Бусыгина И. М. Политическая регионалистика. М., 2006 Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, tłum. T. Hornowski, Rebis, Poznań 2003. Chugunov L., South Stream - new chain in the European energy security structure, November 2012, Moscow. CIA, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/rs.html, 11.02.2014. Copeland T. E., Weston J. F., Shastri K., Finanzierungstheorie und Unternehmenspolitik. Konzepte der kapitalmarktorientierten Unternehmensfinanzierung, Wyd. Pearson Studium, München 2008. Ctrl+Shift. Public and Private Usages of the Russian Internet, red. H. Schmidt, K. Teubener, N. Kondradova, Books on Demand GmbH, Norderstedt 2006. Delomez Y., Renewable energy in Croatia, Brussels Young Exporters Programme, Brussels 2012. 230 Г.С.Денисова, Специфика кадровой политики управленческих элит в полиэтнических республиках Северного Кавказа. Pегиональные элиты в процессе современной Российской Федерации: доклады и сообщения на международной конференции проводимой при поддержке Фонда имени Фридриха Эберта, Под редакцией В. Г.Игнатовa. Издательство Северо-Кавказская академия государственной службы, Ростов-на-Дону, 2001 А. В. Дмитриев, Н. С. Слепцов, Конфликты миграции, Издательство Альфа-М, Москва, 2004 Dobosiewicz Z., Bankowość, Wyd. PWE, Warszawa, 2011. Дугин A., Геополитика. Учебное пособие для вузов, Академический Проект, Москва 2011 Дугин A., Поп-культура и знаки времени, СПб, Амфора 2005 Дугин A., Современные элиты Северного Кавказа(социально-политический обзор). [W:] Геополитика. Информационно-аналитическое издание, Выпуск XVII: Северный Кавказ, Москва 2012 г. Ekspert: Ukraińska gospodarka na krawędzi zapaści, 1.12.2013, http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-ekspertukrainska-gospodarka-na-krawedzi-zapasci,nId,1066889 Energija u Hrvatskoj 2010, Godišnji Energetski Pregled, Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb 2010. Energija u Hrvatskoj 2010, Godišnji Energetski Pregled, Ministarstvo gospodarstva, Rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb 2010. Energy 2020 A strategy for competitive, sustainable and secure energy- communication from the commission to the european parliament, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions {sec(2010) 1346} 231 Europe's Energy Position: Markets and Supply. Market's Observatory for Energy, 2010 Energy Markets of the European Union, Publications Office of European Union, Luxemburg, 2012 Energy Policies of IEA Countries. Greece 2011 Review, International Energy Agency, Paris 2011. Energy Roadmap 2050, European Comission, Publications Office of the European Union, Luxemburg, 2012 Energy sector development strategy of the Republic of Serbia by 2015, Ministry of Mining and Energy, Republic of Serbia, Belgrade 2005. Energy Strategy of the Republic Croatia, Ministry of Economy, Labour and Entrepreneurship, Zagreb 2009. Energy Strategy of the Republic of Bulgaria till 2020 for reliable, efficient and cleaner energy, Ministry of Economy and Energy, June 2011. EPI 2013, Intrum Justitia, http://intrum.crmplatform.nl/documents/IJ_EPI_2013_UK_ SEC.pdf, 11.02.2014. Этнические проблемы современности, Tom 5, Ставропольский государственный университет, Ставрополь, 1999, c.136. Favennec J.P., "The geopolitics of energy." Editions Technip, Paris, 2011 Florida R., Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010 Florida R., The Rise of the Creative Class, New York, 2004 Forbes.pl, http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/InvestorFundusze-analizy/dywersyfikacja-w-wersji-2-0,27782,1, 11.02.2014. Fundi.pl, http://www.fundi.pl/fundusze_inwestycyjne, 11.02.2014. Г.Г.Гамзатов, Дагестан: духовное и художественное наследие: концептуальный, мировоззренческий и нравственный аспекты, Институт языка, литературы и 232 искусства им. Г. Цадасы ДНЦ РАН, Махачкала, 2004, c.263. GAZPROM.com, http://www.gazprom.com/investors/stock/, 11.02.2014. Gąsiorek K., W. Kitler, Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa, Warszawa 2005 GDP per capita (current USD) 2012, World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/co untries?order=wbapi_data_value_2012%20wbapi_data_value %20wbapi_data_value-last&sort=asc&display=default, 11.02.2014. German Advisory Council on Global Change (WBGU), 2007 – “Climate Change as a Security Risk”, Berlin, Germany Л. Гидденс, Социология. Издательство Эдиториал УРСС , Москва, 1999 М. В.Глыжич-Золотарева, Федерация в России: проблемы и перспективы, Издательствo „Пробел”, Москва, 1999 Gołąbek B., Pierwsze lata Internetu w Rosji. Nowe medium i nowe możliwości na przestrzeni postradzieckiej [w:] Rozpad ZSRR i jego konsekwencje dla Europy i świata. cz. 1: Federacja Rosyjska, pod red. A. Jach, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011, s. 105-116. Д. Горовиц, Ирредентизм, сепаратизм и самоопределение. Национальная политика в Российской Федерации. Материалы международной научнопрактической конференции (Липки, сентябрь 1992 г.). Издательство Наука, Москва, 1993 Gross Domestic Product 2012, World Bank, http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf, 11.02.2014. Hahn Gordon M. The impact of Putin’s Federative Reforms on Democratization in Russia, Post-Soviet Affairs. 2003. V. 19. N2. P. 114-153 233 Halicki M., Koncepcja biznesowa „stowarzyszeń do poszczególnych czynności handlowych na wspólny rachunek” w kontekście współczesnych uwarunkowań w Polsce – ujęcie finansowe, Materiał konferencji „Innowacyjny biznes wyzwaniem gospodarczym Podkarpacia”, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów 2013. Halavais A., Wyszukiwarki internetowe a społeczeństwo, tłum. T. Płudowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012 Hebda W., Strategia energetyczna Republiki Serbii do 2015 roku, "Energetyka. Problemy energetyki i gospodarki paliwowo-energetycznej", wrzesień 2012. Richard Heede, 2013 – “Tracing anthropogenic carbon dioxide and methane emissions to fossil fuel and cement producers, 1854-2010”, Climatic Change (2014), Article is published with open access at Springerlink.com http://flood.firetree.net/ http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Phanerozoic_Climate_Chang e.png http://weather.about.com/od/climatechange/ss/Taking-EarthsTemperature.htm http://www.cmar.csiro.au/sealevel/sl_hist_last_15.html http://www.eenews.net/stories/1059993264 http://www.globalcarbonatlas.org/ http://www.ipcc.ch http://www.ncdc.noaa.gov/cag/ http://www.tyndall.ac.uk/communication/newsarchive/2012/us-shale-gas-drives-coal-exports-tyndallmanchester-research http://www.ukrcensus.gov.ua/eng http://www.ukrstat.gov.ua http://www.wprost.pl/ar/416785/Globalne-ocieplenie-to-mitNaukowcy-przesadzalismy/ http://ziemianarozdrozu.pl/encyklopedia/90/wzrost-poziomuoceanow 234 Human Development Index and its components, United Nations Development Programme, s. 144, http://www.un.ba/upload/HDR2013%20Report%20English .pdf, 11.02.2014. В. Г.Игнатов, Реализация принципов федерализма: на примере Северного Кавказа, Издательство, Северокавказская академия государственной службы, Ростовна-Дону, 1997 Ilnicki D., K. Janc, Węzłowość i przestrzeń przepływów Internetu: ujęcie globalne i lokalne, "Geopolis -Elektroniczne Czasopismo Geograficzne", 2008 (1), s. 5-23 Informacja o stosunkach gospodarczych Polski z Ukrainą, Ministerstwo Gospodarki, www.mg.gov.pl/KW%20Ukraina%205.04.2013.do. Informator ekonomiczny MSZ, http://www.informatorekonomiczny.msz.gov.pl/pl/europa/r osja/, 11.02.2014. IPCC, 2012 – “Special Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change”, Cambridge University Press, UK and New York, NY, USA Т.А. Исаева, С-А. А. Исаев, Вопросы истории сельской общины чеченцев и ингушей (XVI—XVIII вв, Общественные отношения у чеченцев и ингушей в дореволюционном прошлом (XIII — начало XX вв., Грозный, 1982. Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.): в 6 томах, под общ. ред. О.Г. Румянцева.Том 3 «1992 год». Книга 1. Wolters Kluwer Russia, Москва, 2008 Kapotas S., Investing in Albania. Hydrocarbon resources, USAlbania Investment Forum, New York, 19 September 2011. 235 Peter Kenez, Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Dzieje Imperiów, Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 2008 Гасым Мамед оглы Керимов, Шариат: закон жизни мусульман. Серия „Мир ислама”, Издательство „Леном”, Москва, 1999 Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Poznań 1990 Klasa kreatywna w Polsce, Technologia, talent i tolerancja jako źródła rozwoju regionalnego, red. Klincewicz K., Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012 Д.С. Кокорхоева, Институциональная трансформация органов власти республик Северного Кавказа в 2000-х гг. [W:] „Человек. Сообщество. Управление”. Краснодар, 2011, №2 Komisja Europejska, (http://ec.europa.eu/polska/news/120823_rosja_wto_pl.htm , 11.02.2014. И.Г. Косиков, Республики Северного Кавказа: этнополитическая ситуация и отношения с федеральным Центром: Монография. Научный редактор и составитель И.Г.Косиков. Издательство МАКС Пресс, Москва, 2012 Kozak M., Ukraina budżet w czasach rewolucji, Obserwator finansowy, 1.02.2014, http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/rotator/ukrainabudzet-w-czasach-rewolucji/ В.Г.Крысько, Этническая психология.Издательский центр «Академия», Москва, 2002 О. В. Крыштановская, Анатомия российской элиты, Издательство Захаров, Москва, 2005 Kusznir J., TAP, Nabucco West and South Stream: The Pipeline Dilemma in the Caspian Sea Basin and Its Conse- 236 quences for the Development of the Southern Gas Corridor, "Caucasus Analytical Digest", nr. 47, February 2013. Kwapis R., Praska Wiosna, Toruń 2004 Lipka A., Waszczak St., Winnicka – Wejs A., Aktywność twórcza a pracoholizm, Difin, Warszawa 2013 Т. Н. Литвинова, Институты власти на Северном Кавказе: опыт и уроки политической трансформации, 1989-2008 гг., Институт социологии (Российская академия наук), Москва, 2009 А. Малашенко, Реальность и стереотипы восприятия ислама на Северном Кавказе. [W:] „Россия и мусульманский мир”, 2011, № 10 (232), Т.А.Мазаева, Предисловие к книге Д. Хожаев, Чеченцы в русско-кавказской войне. Издательство «СЕДА» Грозный, 1999 M. P. Mchedlov, Религии народов современной России, АЯ: словарь, Издательство Республика, Москва, 1999 Mineral resources in Albania, National Agency of Natural Resources, Tirana 2010. Ministerial Declaration on the Pan European Oil Pipeline, Zagreb, 3 April 2007. Х.Мисроков, Адат и Шариат в российской правовой системе: исторические судьбы юридического плюрализма на Северном Кавказе. Издательство Московского университета, Москва, 2002 Montgomery J., Beware ‘the Creative Class’. Creativity and Wealth Creation Revisited, Local Economy, Vol. 20, No. 4, 337–343, November 2005 Moscow Exchange, http://moex.com/en/, 11.02.2014. Narodowy Bank Polski, (http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/kursy.html) Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Uniwersytet Szczeciński, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2006 237 В.Никонов, Путинизм, [W:] Современная Российская политика : курс лекций, под ред. В.Никоновa, Издательствo ОЛМА Медиа Групп, Москва, 2003 North-South Gas Corridor: Geopolitical breakthrough in Central Europe, J. Ćwiek-Karpowicz, D. Kałan (red.), Report PISM, Warsaw, December 2013. И. Я. Новицкий, Управление этнополитикой Северного Кавказа, Издательство „Здравствуйте”, Краснодар, 2011, c.10 А.И.Новиченко, Региональные этнократические элиты: тенденции формирования и специфика политической деятельности (на примере ЮФО).Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук, Ростов-на-Дону, 2009 ОФИЦЕРОВ-БЕЛЬСКИЙ Д., "ПРЕДЕЛЫ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ ЗАВИСИМОСТИ ВОСТОЧНОЙ ЕВРОПЫ" International Trends, 32/2013 Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года, http://www.perepis2010.ru/results_of_the_census/results-inform.php Oniszczuk M., Ukraina regionalna: potencjał i możliwości współpracy, Nowe Życie Gospodarcze Timothy J. Osborn, Phil D. Jones, 2000 – “What do climate models tell us about the winter North Atlantic Oscillation”, Climatic Researtch Unit University of East Anglia Pacek B., Oddziały specjalne żandarmerii wojskowej, Warszawa (brak daty wydania) Pamir N., Prospects for resolving the energy security problem: Trans-Anatolina Gas Pipeline [w:] S. Bagirov (red.), Trans-Anatolina Gas Pipeline: Challanges and Prospects for the Black See countries and the Balkans, Baku 2012. Pavlovic V., Ignjatovic D., Jovancic P., Mitrovic S., Coal Production in Serbia - Status and Perspective, "Górnictwo i Geoinżynieria", Rok 35, Zeszyt 3, 2011. 238 Полис: политические исследования, Издание 1-3, Изд-во „Прогресс”, Москва, 1999 Political Instability Index: Vulnerability to social and political unrest, Economist Intelligence Unit, http://viewswire.eiu.com/site_info.asp?info_name=social_u nrest_table&page=noads&rf=0, 11.02.2014. Полиэтничный макрорегион: язык, культура, политика, экономика. Тезисы докладов Всероссийской научной конференции (9-10 октября 2008 г., г. Ростов-на-Дону), под ред. Г.Г.Матишов, Издательство Южный научный центр, Российская академия наук, Ростов-на-Дону, 2008 Potulski J., Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2011 Potulski J., Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2004 Radziwiłł A., Roszkowski W., Historia 1945-1990, Warszawa 1994 Региональные элиты в процессе современной Российской Федерации: доклады и сообщения на международной конференции проводимой при поддержке Фонда имени Фридриха Эберта, под общ. ред. В. Г.Игнатова, Северо-Кавказская академия гос.службы, Ростов-наДону, 2001 Reppesgaard L., Imperium Google., tłum. P. Sadurska, Wydawnictwo BC.edu, Warszawa 2009 А. Рябов, „Самобытность” вместо модернизации: парадоксы российской политики в постстабилизационную эру. Московский центр Карнеги, Издательство Гендальф, Москва, 2005 Россия и мусульманский мир, Wydania 5-8. Издательство Институтa научной информации по общественным наукам (Российская академия наук), Москва, 2004 239 Russia, 2014 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, http://www.heritage.org/index/ranking, 11.02.2014. В. Рыжков, Дарованная демократия: избранные статьи по политике, экономике, истории, международным отношениям, Издательство Московская школа политических исследований, Москва, 2006 Мухаммед-Ариф Садыки, Федерализм--внутреннее кредо демократии. История лезгин. Издательство Логос, Москва, 2001 Северный Кавказ: Взгляд изнутри. Вызовы и проблемы социально-политического развития, под. ред. А.Г. Матвеевой, А.Ю. Скакова и И.С. Савина. Институт Востоковедения РАН, Москва, 2012, c. 3. С.В. Сиражудинова, Гражданское общество, традиционализм и ислам на Северном Кавказе: Монография. Изд-во ООО «АзовПечать», Ростов-наДону 2012 А. П. Ситников, И. Я. Даровин, О. В. Гаман-Голутвина, Самые влиятельные люди России-2003, Издательство Институтa ситуационного анализа и новых технологий, Москва, 2004 А. Н. Смирнов, Этнополитические процессы на Северном Кавказе: особенности и основные тенденции, Ин-т мировой экономики и междунар. отношений, (Российская академия наук) Москва, 2001 Smyrgała D., Ukraiński kryzys gazowy 2009 a polityka energetyczna państw bałkańskich [w:] K. Taczyńska, A. Twardowska (red.), Poznać Bałkany. Historia - Kultura - Polityka - Języki, Toruń 2012. Sobjak A., Zasztowt K., Nabuco West - Perspectives and Relevance: The Reconfigured Scenario, PISM Policy Paper, no. 44, November 2012. Г.У. Солдатова, Психология межэтнической напряженности. Издательство „Смысл”. Москва, 1998 240 Statistical Yearbook of Ukraine for 2012, State Statistics Service of Ukraine, Kijów 2013 Stooq, stooq.pl, 11.02.2014. Straetmans S.T.M., Versteeg R. J., Wolff C.C.P., Are capital controls in the foreign exchange market effective?, “Journal of International Money and Finance”, nr 35, 2013. Srdanovic M., Country Report: Bosnia and Hercegovina, Energy Policy, March 2010. Szczurek T., Od deskrypcji do antycypacji wykorzystania potencjału militarnego w kształtowaniu bezpieczeństwa nowoczesnych wspólnot państwowych wobec rozwoju zagrożeń niemilitarnych, Warszawa 2012 Szpunar M., Nowe-stare medium. Internet między tworzeniem nowych modeli komunikacyjnych a reprodukowaniem schematów komunikowania masowego, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2012, Ślusarczyk J., Układ Warszawski. Działalność polityczna (1955-1991), Warszawa 1992 The CNA Corporation, 2007 – “National Security and the Threat of Climate Change”, Alexandria, Virginia , USA The Energy Sector in Bulgaria. Major Governance Issues, Center for the Study of Democracy, Sofia 2010. The Global Competitiveness Report 2013-2014, s. 15, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitiven essReport_2013-14.pdf, 11.02.2014. The Nabucco Gas Pipeline: A chance for the UE to push for change in Turkmenistan, The Quaker Council for European Affairs, December 2009. Ю. Тищенко, Актуальні питання вітчизняної етнополітики: шляхи модернізації, врахування міжнародного досвіду, Український незалежний центр політичних досліджень, Київ, 2004 241 Topolewski F., Gospodarka Ukrainy-zepsuty element Europy, 10.02.2014, http://www.psz.pl/tekst-44850/GospodarkaUkrainy-chory-element-Europy Ж. Т.Тощенко, Этнократия: история и современность. Социологические очерки. Российский государственный гуманитарный университет, Москва, 2003 Tricarico A., Gerebizza E."Beyond our borders: A critique of the external dimension of the energy EU energy policy and its financing mechanisms." Wyd. CRBM- Mani Tese, 2012. Tsachevsky V., Bulgaria, the Balkans and the Pan-European infrastructure projects, Electronic Publication of PanEuropean Institute, 1/2011. Turowski P., Fiasko projektu Nabucco w następstwie walki o kontrolę nad szlakami transportowymi z południa, "Bezpieczeństwo Narodowe", 22 (II)/ 2012. Turowski P., South Stream - odpowiedź na potrzeby rynku czy narzędzie polityki zagranicznej?, "Bezpieczeństwo Narodowe", 25/2013. Указ Президента РФ № 849 от 13 мая 2000 г. „О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе”, Российская газета. 2000. Nr 849, 14 мая. United Nations Statistics Division, http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/socind/def ault.htm, 11.02.2014. В. В. Устинов, Обвиняется терроризм, Издательство ОЛМА Медиа Групп, Москва, 2002, c.152; Я.А.Гордин, Россия и Кавказ: история, религия, культура,«Издательствo журнала „Звезда”», Москва, 2003 Martin Vermeer and Stefan Rahmstorf, 2009 – “Global sea level linked to global temperature”, Edited by William Clark, Harvard University, USA 242 Volume 1- Project Reference Documents. Trans Balkan Crude Oil Pipeline Feasibility Study, Albanian Macedonian Bulgarian Oil Corporation, May 2000. Введение в конституционное право, Издательство Internal Predictor USSR, Москва, 2013 Wojtowicz N., "Niebieskie paliwo kaspijskie motorem zmian na europejskim rynku energetycznym."http://blogcim.wordpress.com/2013/08/19/niebieskiepaliwo-kaspijskie-motorem-zmian-na-europejskim-rynkuenergetycznym/ [dostęp z dn.20.10.2013] World Economic Outlook, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, s. 153 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/pdf/text. pdf, 11.02.2014. World Federation of Exchanges - WFE, http://www.worldexchanges.org/statistics, 11.02.2014. www.bankier.pl/wiadomosc/Ukraina-regionalna-potencjal-imozliwosci-wspolpracy-1646713.html И.А. Задворнов, Северный Кавказ: Этнополитические и религиозные особенности социокультурной идентичности. [W:] „Социс”(ежемесячный научный и общественно-политический журнал Российской Академии наук), 2000, №10. А.Захаров, Унитарная федерация: пять этюдов о российском федерализме. Московская школа политических исследований, Москва, 2008 Zapałowski A., Wyzwania dla bezpieczeństwa Polski związane z regionalizacją Ukrainy, Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej nr 4 (89), Warszawa 2012 В. А. Золотарев, Патриотизм-один из решающих факторов безопасности российского государства, Издательство „Экономическая литература”, Москва, 2006 243 SPIS TREŚCI Wstęp / 5 Leszek Sykulski Geneza rosyjskiej geopolityki /7 Grzegorz Baziur „Doktryna ograniczonej suwerenności” jako „uzasadnienie” geopolitycznej i wojskowej „obrony” sowieckiej strefy wpływów w Europie Środkowej na przykładzie „Praskiej Wiosny” w Czechosłowacji w 1968 r. / 25 Piotr L. Wilczyński Surowce mineralne Rosji / 47 Bartosz Gołąbek „Runet” jako „extra territorium” byłego ZSRR – wokół rosyjskiej cybergeopolityki / 69 Olga Wasiuta Elity Kaukazu Północnego w procesach etniczno-politycznych / 101 Jarosław Kardaś Państwa Kaukazu Południowego jako obszar rywalizacji rosyjsko-amerykańskiej (płaszczyzna polityczna, energetyczna, militarna) / 165 245 Marcin Halicki Giełda Papierów Wartościowych w Moskwie jako miejsce lokowania kapitału z perspektywy międzynarodowej dywersyfikacji portfela / 199 Bibliografia /231 246