Leszek Sykulski
GEOPOLITYKA
Skrypt dla początkujących
Wydawnictwo Naukowe Grategia
Leszek Sykulski
GEOPOLITYKA
Skrypt dla początkujących
Częstochowa 2014
Seria wydawnicza
Skrypty naukowe – GEOPOLITYKA XXI
Recenzenci
prof. dr hab. Piotr Eberhardt
Polska Akademia Nauk
prof. dr Andrej Kreutz
University of Calgary
Korekta
Magdalena Pluskota
Opracowanie typograficzne
Grategia sp. z o.o.
Grafika na okładce
Mishel Churkin, Flickr, CC BY 2.0
Copyright © Leszek Sykulski
Częstochowa 2014
ISBN 978-83-65047-00-7
Wydanie I
Wydawca
Wydawnictwo Naukowe
Grategia sp. z o.o.
Al. Pokoju 6 lok. 64
42-207 Częstochowa
www.grategia.pl
e-mail: biuro@grategia.pl
4
SPIS TREŚCI
Przedmowa.............................................................................. 7
Rozdział 1. Teoria geopolityki.............................................. 11
1.1. Powstanie i rozwój geopolityki.................................. 11
1.2. Geopolityka – znaczenie pojęcia................................ 16
1.2.1. Geopolityka jako nauka ...................................... 20
1.2.2. Geopolityka jako paradygmat ............................. 23
1.2.3. Geopolityka jako doktryna i działalność
praktyczna ..................................................................... 26
1.3. Cel i zakres badań geopolitycznych........................... 27
1.4. Cechy myślenia geopolitycznego, geopolityka
a geografia polityczna ....................................................... 30
1.5. Subdyscypliny geopolityki......................................... 37
1.6. Myśl geopolityczna, teorie, koncepcje i doktryny
geopolityczne .................................................................... 40
1.7. Terminologia geopolityczna – wybór ........................ 45
1.7.1. Ośrodek siły ........................................................ 45
1.7.2. Przestrzeń geograficzna, położenie geopolityczne
....................................................................................... 47
1.7.3. Ład międzynarodowy i porządek geopolityczny 49
1.7.4. Kody geopolityczne ............................................ 50
Rozdział 2. Myśl geopolityczna na świecie .......................... 53
2.1. Prekursorzy geopolityki ............................................. 53
2.2. Klasyczna i współczesna myśl geopolityczna – wybór
........................................................................................... 61
2.1.1. Teoria państwa organicznego – Rudolf Kjellén
i Friedrich Ratzel........................................................... 62
2.2.2. Teoria potęgi morskiej – Alfred Mahan............. 66
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
2.2.3. Teoria potęgi kontynentalnej – Halford Mackinder
i Karl Haushofer.............................................................68
2.2.4. Teoria potęgi półwyspowej – Nicholas Spykman76
2.4.5. Teoria potęgi powietrznej ....................................79
2.2.5. Teoria „stref pęknięć” – Saul Cohen ...................81
2.3. Myśl geopolityczna po zakończeniu zimnej wojny ....82
2.3.1. Koncepcje amerykańskie .....................................84
3.2.2. Koncepcje rosyjskie .............................................89
Rozdział 3. Myśl geopolityczna w Polsce .............................95
3.1. Rozwój polskiej myśli geopolitycznej –
charakterystyka ..................................................................95
3.2. Polska geopolityka przed I wojną światową...............99
3.2.1. Oskar Żebrowski, Wincenty Pol, Wacław
Nałkowski ......................................................................99
3.2.3. Eugeniusz Romer – „ojciec polskiej geopolityki”
......................................................................................103
3.2.4. Myśl geopolityczna w ruchu narodowym..........111
3.3. Polska geopolityka w latach 1918-1945 ...................114
3.3.1. Analiza geopolitycznego położenia Polski ........114
3.3.2. „Polska między Niemcami a Rosją” – koncepcja
Międzymorza i prometeizm .........................................118
3.4. Geopolityka polska w latach 1945-1989...................123
3.5. Geopolityka polska po 1989 r. ..................................129
Wybór literatury...................................................................135
Spis rycin .............................................................................149
Spis tabel i diagramów.........................................................149
6
Przedmowa
Geopolityka nigdy nie utraci znaczenia,
ponieważ mocarstwa zawsze i na nowo
odczuwać będą imperialne impulsy.
Pierre Gallois
XXI wiek nie tylko nie obniżył znaczenia wpływu czynników przestrzennych na procesy polityczne, ale i odsłonił nowe pola rywalizacji na fizycznej mapie świata. Znaczenie przestrzeni geograficznej oraz wyobrażeń społecznych na jej temat są obecnie nie
do przecenienia. Związki geografii i polityki w sposób nowoczesny
zaczęto badać naukowo od połowy XIX wieku. Związane było
to z upowszechniającą się rewolucją przemysłową, rozwojem nowoczesnych państw narodowych oraz dynamicznym rozwojem
nauk przyrodniczych i społecznych. Geopolityka, poszukująca
związków między przestrzenią geograficzną a wydarzeniami
i procesami politycznymi, stała się ważnym elementem składowym
kształtowania się świadomości narodowej, a także istotnym narzędziem pomocnym w określaniu interesów i wytyczaniu celów
dla państw, mających ambicje mocarstwowe.
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
W przypadku wpływu na świadomość narodową, geopolityka
była atrakcyjna nawet w okresie zimnej wojny, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej. Jeśli zaś chodzi o kształtowanie ambicji mocarstwowych pozostała aktualna do dziś1. Geopolityka jako metoda
badań i sposób myślenia o polityce międzynarodowej odzyskała
swoją popularność już w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Po zakończeniu zimnej wojny przeżywa zaś swój prawdziwy renesans, zwłaszcza w państwach o statusie mocarstwowym, bądź pretendujących do tego miana. Od kilku lat staje się także coraz bardziej popularna w Polsce2.
Obecnie na świecie zajęcia z geopolityki prowadzone są już nie
tylko w hermetycznych akademiach wojskowych i dyplomatycznych, ale także na wielu uczelniach cywilnych. Również w Polsce
wiele szkół wyższych wprowadziło zajęcia z zakresu historii myśli
geopolitycznej, czy nawet z obszaru geopolityki sensu stricto. Rosnące zainteresowanie tą dziedziną badań wymusza naturalny popyt
na monografie, podręczniki, skrypty, wydawnictwa leksykograficzne, źródłowe, czy kartograficzne.
Niniejsza książka jest skryptem akademickim z jednosemestralnego kursu pt. „Wstęp do geopolityki”, adresowanym
do studentów studiów I stopnia (licencjackich) różnych kierunków
nauk społecznych (politologia, stosunki międzynarodowe, bezpieczeństwo narodowe, geografia, historia itp.), a także wszystkich
osób zainteresowanych problematyką międzynarodową. Publikacja
1
Por. M.F. Gawrycki, Geopolityka w myśli i praktyce politycznej w Ameryce Łacińskiej, Warszawa 2007.
2
Por. L. Sykulski, Bibliografia geopolityki współczesnej. Wybór (1989-2009),
Częstochowa 2013.
8
Przedmowa
zawiera zwięzły przegląd wybranych zagadnień z teorii geopolityki
i historii myśli geopolitycznej. Skrypt nie może oczywiście zastąpić
podręcznika akademickiego. Wykaz zalecanych podręczników i innej literatury znajduje się na końcu książki. W dalszych studiach
nad geopolityką pomocne mogą być także sugestie bibliograficzne
zawarte w przypisach.
Publikacja otwiera serię wydawniczą skryptów naukowych
pt. „Geopolityka XXI”, gdzie osoby zainteresowane znajdą rozszerzenie problematyki zaprezentowanej w tej książce (m.in. na kartach skryptów dla średniozaawansowanych i zaawansowanych),
a także wybranych zagadnień z zakresu problematyki bezpieczeństwa i polityki międzynarodowej.
Wszelkie uwagi na temat tego skryptu można kierować na adres e-mail: leszek.sykulski@geopolityka.net lub na adres wydawcy.
9
Rozdział 1.
Teoria geopolityki
1.1. Powstanie i rozwój geopolityki
Wpływ przestrzeni geograficznej na bieg wydarzeń dziejowych
i procesów politycznych interesował już starożytnych badaczy takich jak Tukidydes, Herodot czy Polibiusz. Jednak wyodrębniona
dziedzina wiedzy, badająca takie związki, narodziła się dopiero
w połowie XIX wieku. Geopolityka, bo o niej tutaj mowa, powstała
jako wynik poszukiwań prawidłowości w procesach dziejowych
za pomocą
tworzenia
wielkich
syntez
geograficznych
i historycznych. Uogólnienia z zakresu historii i geografii miały
pozwolić na uchwycenie najważniejszych procesów politycznoprzestrzennych, przekraczających granice pojedynczych państw
(skala kontynentalna i globalna), a także procesów dziejowych,
wykraczających poza horyzont życia pojedynczych pokoleń. Pierwsze prace geopolityczne powstawały w XIX wieku niemal równolegle w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Najważniejsze ośrodki
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
badań nad geopolityką do 1939 r. powstawały w Niemczech, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Francji, USA, Japonii i Rosji.
Geopolityka jako osobny termin narodziła się w 1899 r. Po raz
pierwszy użył jej wówczas szwedzki politolog, prawnik i polityk –
Rudolf Kjellén (1864-1922). W swoim artykule, opublikowanym
na łamach czasopisma „Ymer” (wydawanym przez Szwedzkie Towarzystwo Antropologii i Geografii), zatytułowanym: Badania
nad granicami politycznymi Szwecji, wyróżnił geopolitykę jako
jedną z podstawowych pięciu kategorii badania państwa. Odnosiła
się ona do wpływu geografii (kształt granic, ukształtowanie powierzchni, klimat, sąsiedztwo z innymi jednostkami geograficznopolitycznymi itp.) na politykę państw3.
Rudolf Kjellén w 1916 r. definiował geopolitykę jako „naukę
o państwie jako organizmie geograficznym lub zjawisku
w przestrzeni”. Było to wynikiem modnego wówczas spojrzenia
na politykę, nawiązującego do teorii Karola Darwina, porównująca
ją do żywego organizmu. Tego typu spojrzenie charakterystyczne
było wówczas także np. dla socjologii, co szczególnie dobrze widać
w pracach Auguste’a Comte’a (1798-1857) czy Herberta Spencera
(1820-1903)4.
Warto jednak podkreślić, że prace stricte geopolityczne, opierające się na wielkich syntezach geograficzno-historycznych powstawały znacznie wcześniej. Jedną z pierwszych ważnych książek
geopolitycznych w Europie było dzieło autorstwa niemieckiego
3
R. Kjellén, Studier öfver Sveriges politiska gränser, „Ymer” 1899, H. 3, s. 283331; Por. C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 31
4
Por. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2010, s. 10-12.
12
Teoria geopolityki
historyka Leopolda von Ranke (1795-1886) pt. Wielkie potęgi, wydane w 1833 r. Książka ta opisywała rozwój dziejowy wielkich
mocarstw w przeszłości i stanowiła jednocześnie próbę prognozy
przyszłego ich rozwoju. Za ucznia niemieckiego historyka uważał
się właśnie, wyżej wspomniany, Kjellén. Zdecydowanie większą
rolę w upowszechnieniu nazwy nowej dyscypliny naukowej niż
ww. artykuł miała jednak jego książka pt. Państwo jako forma życia, wydana po raz pierwszy w języku szwedzkim w 1916 r. Prace
Kjelléna szybko zdobyły dużą popularność w Niemczech z uwagi
na tezę o złym położeniu geograficznym narodów germańskich,
co miało później tłumaczyć porażkę II Rzeszy w I wojnie światowej5.
Od końca XIX wieku do zakończenia II wojny światowej rozwijała się tzw. geopolityka klasyczna, koncentrująca się na tradycyjnie rozumianej przestrzeni (przestrzeń geograficzna) i walce
o nią. W wielu krajach zachodnich, a także w Związku Sowieckim
po 1945 r., geopolityka stała się dziedziną wiedzy oficjalnie zwalczaną przez władze. Oficjalnie argumentowano, iż przyczyną tego
były bliskie związki niektórych niemieckich geopolityków, na czele
z Karlem Haushoferem, z partią nazistowską. Współczesne badania
podważają jednak ten pogląd. Jak wskazuje włoski generał Carlo
Jean, główną przyczyną dyskredytacji geopolityki od końca lat
czterdziestych do końca lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku była
walka ideologiczna między światem Zachodu i Wschodu. W starciu
dwóch ideologii nie było miejsca na argumenty ściśle geopolitycz-
5
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 7-8.
13
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
ne. Pozycja geopolityki została zdeprecjonowana zarówno w państwach Układu Warszawskiego, jak i NATO. Zasady geopolityki
kłóciły się bowiem zarówno z marksizmem i doktryną walki klas,
jak i z ideologicznym wymiarem modelu zachodniego, usprawiedliwiającym zbrojenia i działania wojenne wartościami wolności
i demokracji6.
Odrodzenie geopolityki po II wojnie światowej datowane jest
na lata siedemdziesiąte XX wieku. Wraz z kolejnymi etapami zimnej wojny doktrynerom ze Wschodu i Zachodu coraz trudniej było
wytłumaczyć konflikty między państwami o takim samym ustroju
(np. dwoma państwami socjalistycznymi), czy z takiego samego
kręgu cywilizacyjnego (cywilizacja europejska), z pominięciem
zasad klasycznej geopolityki. Równolegle nastąpiło ożywienie terminologii geopolitycznej i badań w tym obszarze w Stanach Zjednoczonych i we Francji. Szczególnie duży wkład w rehabilitację
geopolityki amerykańskiej mieli Henry Kissinger i Zbigniew Brzeziński. We Francji powstała nowa szkoła, skupiona wokół czasopisma „Herodote”, założonego w 1976 r. przez geografa Yves’a Lacoste’a. Zimna wojna potwierdziła aktualność zasad geopolitycznych i znaczenia przestrzeni geograficznej w prowadzeniu polityki
międzynarodowej. Osobą, która przyczyniła się walnie do rehabilitacji geopolityki w środowisku badaczy stosunków międzynarodowych na Zachodzie był Collin Gray, który w swojej książce z 1977
r. pt. Geopolityka ery nuklearnej: Heartland, Rimlands i rewolucje
6
C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 32-33.
14
Teoria geopolityki
technologiczne, wskazał na aktualność zasad klasycznej geopolityki7.
Tab. 1. Różnice między geopolityką klasyczną i współczesną
Geopolityka XIX-XX wieku
Geopolityka XXI wieku
Cywilizacja przemysłowa.
Cywilizacja informacyjna.
Terytorializacja polityki.
Deterytorializacja polityki.
Nacjonalizmy;
nacjonalizacja polityki.
Supranacjonalizmy;
denacjonalizacja polityki.
Polityka globalna jako sieć; równie
istotne co państwa – aktorzy pozapaństwowi, korporacje międzynarodowe i powiązania pozapaństwowe.
Polityka rozgrywana w obrębie
państw i bloków politycznomilitarnych.
Nacjonalizacja kapitału.
Globalizacja kapitału.
Kluczowe: baza materialna, surowce
naturalne i infrastruktura
przemysłowa.
Kluczowe: informacja
i infrastruktura informacyjna.
Horyzont (między-)kontynentalny.
Horyzont astropolityczny.
Dominacja czynników politycznomilitarnych.
Dominacja czynników dyplomatycznych, gospodarczych i kulturowych.
Zagrożenia o charakterze
symetrycznym.
Zagrożenia o charakterze
asymetrycznym.
Walka o zasoby materialne.
Walka o świadomość.
Dominacja „przestrzeni
postrzeganej”.
Równie istotna „przestrzeń
wyobrażona”.
Kartografia.
Geograficzne systemy informacji
(GIS).
7
Por. L. Moczulski, op. cit., s. 44-47; C. S. Gray, The Geopolitics of the Nuclear
Era: Heartlandu, Rimlands, and the Technological Revolutions, New York 1977.
15
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Po rozpadzie Związku Sowieckiego i formalnym zakończeniu
zimnej wojny, mamy do czynienia nie tylko z wyraźnym ożywieniem badań geopolitycznych na całym świecie, ale i z powstaniem
swoistej mody na geopolitykę w niektórych państwach. Od Stanów
Zjednoczonych po Federację Rosyjską powstają liczne szkoły geopolityczne, w których rozwijane są zarówno klasyczne nurty geopolityki, jak i jej coraz to nowe formy, jak np. geopolityka informacyjna.
Geopolityka jest przedmiotem obowiązkowym na licznych
akademiach dyplomatycznych i uczelniach kształcących kadry
dla resortów siłowych (w USA, Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii
czy we Włoszech). Klasyczne dzieła geopolityczne (np. Alfreda
Mahana, Karla Haushofera czy Halforda Mackindera), tłumaczone
są dziś na wiele języków pozaeuropejskich, jak np. chiński
czy arabski8.
1.2. Geopolityka – znaczenie pojęcia
Termin „geopolityka” ma pochodzenie greckie i jest wynikiem
połączenia dwu wyrazów: geos (Ziemia) i politikos (obywatelski,
odnoszący się do działalności publicznej) lub politike (działalność
państwowa). Koncentruje się na relacjach między siłą, polityką,
czasem i przestrzenią. Geopolityka jest dziedziną wiedzy badającą
wpływ czynników geograficznych na prowadzenie polityki zagranicznej państw i ich zgrupowań (organizacji międzynarodowych,
8
Por. L. Sykulski, Bibliografia geopolityki współczesnej (1989-2009), Częstochowa 2014.
16
Teoria geopolityki
bloków polityczno-militarnych) oraz na kształtowanie się ładu
i bezpieczeństwa międzynarodowego. Jej głównymi polami badań
jest rywalizacja mocarstw i imperiów na przestrzeni dziejów oraz
próba odkrywania prawidłowości w tym obszarze. Geopolityka,
jako element nauk społecznych, nie tworzy praw na kształt praw
fizyki, lecz stara się dostrzegać procesy i na ich podstawie formułować hipotezy.
W historii była uznawana zarówno za naukę, rodzaj refleksji
politycznej (część myśli politycznej odnoszącej się do zagadnienia
wpływu geografii na politykę), jeden z paradygmatów badawczych
w ramach nauk społecznych, teorię stosunków międzynarodowych,
doktrynę czy wreszcie rodzaj działań praktycznych w sferze polityki międzynarodowej. Poniżej przedstawione zostaną przykładowe,
wybrane definicje geopolityki, odnoszące się do jej poszczególnych
znaczeń9.
Geopolityka jest nie tylko formą refleksji nad polityką globalną,
ale także – w swoim najgłębszym znaczeniu – refleksją o panowaniu nad przestrzenią. W tym kontekście nie da się uciec od praktycznych zastosowań geopolityki i jej związków z władzą. Istotą
geopolityki jest walka i rywalizacja w dążeniu do uzyskania przewagi. Geopolitycy wychodzą z założenia, że idee, ideologie, filozofie pojawiają się i zamierają, podczas gdy istota dążenia do władzy
oraz przestrzeń trwają nieustannie. Władza w geopolityce traktowana jest jako forma ekspansji, rozumiana jako poszerzanie, zdobywanie, pomnażanie w odniesieniu do terytorium, zasobów (natu-
9
J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 29, 135.
17
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
ralnych i ludzkich), stref wpływów, poparcia społecznego, przestrzeni mentalnej (świadomości ludzkiej)10.
Za najwyższą formę przewagi uważana jest ta, osiągnięta bez
użycia siły zbrojnej, ale i taka, która jest przyjęta przez przeciwnika
jako własne zwycięstwo. Istotą geopolityki jest badanie, w jakim
stopniu położenie geograficzne danego państwa lub zgrupowań
państw wpływa na określanie przez nie swoich interesów politycznych. Współcześnie geopolityka bada także, jak położenie geopolityczne wpływa na przedstawianie przez ośrodki siły wizji swojego
miejsca na arenie międzynarodowej, szczegółowych zadań i polityki11.
Dyscyplinę tę zaczęto traktować jako samodzielną naukę
od początku XX w., głównie w obrębie środowisk naukowych
w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Francji.
Po drugiej wojnie światowej geopolityka w większości państw straciła rangę osobnej nauki, choć trzeba wspomnieć o Francji czy krajach Ameryki Łacińskiej (głównie Ameryki Południowej), gdzie
nadal uprawiano ją jako dyscyplinę naukową. Renesans geopolityki
traktowanej jako nauka nastąpił po zakończeniu zimnej wojny. Miał
na to niewątpliwie także wpływ rozwój nowych kierunków
i podejść badawczych (np. geopolityka krytyczna, → 1.7.4)12.
Współcześnie geopolityka uprawiana jest najczęściej w czterech formach jako:
10
Por. T. Gabiś, Powrót geopolityki, „Stańczyk” 1995, nr 1, s. 12-13.
C. Jean, Geopolityka…, s. 103-104.
12
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 2934. O rozwoju geopolityki jako nauki w Ameryce Łacińskiej zob. M. F. Gawrycki,
Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Warszawa 2007.
11
18
Teoria geopolityki
•
•
•
•
samodzielna nauka (tzw. geopolityka akademicka lub teoretyczna),
paradygmat badawczy (w ramach nauk społecznych),
doktryna polityczna,
metoda prowadzenia polityki (tzw. geopolityka stosowana).
Geopolityka może być także traktowana jako sposób myślenia,
rodzaj refleksji o sprawach międzynarodowych. Warto podkreślić,
że nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja geopolityki, podobnie jak nie istnieje taka definicja dla żadnej z nauk społecznych. Poniżej zostaną pokrótce scharakteryzowane główne
nurty znaczeniowe omawianej dziedziny wiedzy13.
Diagram 1. Formy uprawiania geopolityki
Geopolityka
Odrębna
dyscyplina
naukowa
Paradygmat
badawczy
w ramach nauk
społecznych
Doktryna
polityczna
Forma
działalności
praktycznej
13
Por. J. Macała, Czym jest geopolityka? Spory wokół jej definicji, [w:] Z. Lach, J.
Wendt (red.), Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Częstochowa 2010, s. 9-20.
19
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Geopolityka może być także traktowana jako sposób myślenia,
rodzaj refleksji o sprawach międzynarodowych. Warto podkreślić,
że nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja geopolityki, podobnie jak nie istnieje taka definicja dla żadnej z nauk społecznych. Poniżej zostaną pokrótce scharakteryzowane główne
nurty znaczeniowe omawianej dziedziny wiedzy14.
1.2.1. Geopolityka jako nauka
Aby najlepiej zobrazować charakter semantyczny pojmowania geopolityki w nurcie naukowym, poniżej zostaną przedstawione przykładowe definicje z różnych okresów historycznych.
• „Geopolityka to nauka o państwie jako organizmie geograficznym lub zjawisku w przestrzeni” (Rudolf Kjellén,
1916);
• „Geopolityka – badanie politycznej formy życia w naturalnej przestrzeni życiowej” (Karl Haushofer, 1943);
• „Geopolityka – nauka pozwalająca na dokonanie oceny
ciężaru politycznego mocarstw na tle ich specyficznej pozycji w świecie. Umożliwia badanie problemów bezpieczeństwa kraju w kategoriach geograficznych” (Nicolas
Spykman 1944);
• „Geopolityka jest nauką o związku politycznych form życia
z przestrzenią” (Kurt Vowinckel, 1944);
14
Por. J. Macała, Czym jest geopolityka? Spory wokół jej definicji, [w:] Z. Lach, J.
Wendt (red.), Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Częstochowa 2010, s. 9-20.
20
Teoria geopolityki
•
•
•
•
•
•
„Geopolityka – nauka o zastosowaniu zasad geografii
do polityki światowej” (Columbia Encyclopedy, 1956);
„Geopolityka – nauka badająca stosunki między polityką
międzynarodową a bazą geograficzną (przestrzenią),
na której ta polityka jest prowadzona” (Pierre Marie Gallois, 1990);
„Geopolityka – nauka o politycznej formie życia w naturalnej życiowej przestrzeni rozpatrywanej w powiązaniu
z ziemią i ruchem historii” (Tomasz Gabiś, 1995);
„Geopolityka bada zależność zewnętrznej i wewnętrznej
polityki państw oraz stosunków międzynarodowych od systemu powiązań politycznych, wojskowych i ekonomicznych, uwarunkowanych geograficznym położeniem państwa i jego regionów oraz innymi czynnikami fizycznoekonomiczno-geograficznymi. Tradycyjnie geopolitykę
można rozpatrywać jako naukę o wpływie geoprzestrzeni
na polityczne cele i interesy państwa” (Władimir Kołosow,
1996);
„Geopolityka – dziedzina nauki zajmująca się zmiennymi
układami sił na niezmiennej przestrzeni. Zajmuje się badaniem przestrzennej struktury politycznej na tle fizycznej
struktury geograficznej” (Leszek Moczulski, 1999);
„Geopolityka jest nauką o związkach geograficznych uwarunkowań z historią społeczną i polityczną oraz strategią
pojmowaną historycznie i współcześnie” (Selim Chazbijewicz, 2005);
21
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
„Geopolityka – interdyscyplinarna dziedzina naukowa zajmująca się relacjami czasoprzestrzennymi, występującymi
między państwami i ich zgrupowaniami” (Zbigniew Lach,
Julian Skrzyp, 2007);
• „Geopolityka – nauka o charakterze interdyscyplinarnym
badająca zależności między wpływem czynników geograficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie
państw/ośrodków siły” (Leszek Sykulski, 2009)15.
Powyższe przykłady wskazują, że wielu autorów traktujących
geopolitykę jako naukę umiejscawia ją na styku nauk o polityce,
nauk geograficznych i nauk historycznych. W tym rozumieniu
dziedzina ta prowadzi badania relacji między państwami, czy też
ośrodkami siły (rozumianymi szerzej, nie tylko jako państwa, ale
także jako np. zgrupowania państw w różnego rodzaju sojuszach
i organizacjach) poprzez pryzmat przestrzeni geograficznej i jej roli
na kształtowanie się ww. stosunków w kategoriach długookresowych16.
Leszek Moczulski porównuje gamę znaczeniową geopolityki
do wielości znaczeń medycyny. Twierdzi, że zarówno geopolityka,
•
15
Wykaz definicji opracowano na podstawie: S. Chazbijewicz, Geopolityka, [w:]
S. Opara, D. Radziszewska-Szczepaniak, A. Żukowski, Podstawowe kategorie
polityki, Olsztyn 2005, s. 108; Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia,
Warszawa 2007, s. 194-196; T. Klin, Geopolityka. Spór definicyjny we współczesnej Polsce, „Geopolityka” 2008, nr 1, s. 5-12; J. Macała, Czym jest geopolityka…., op. cit., s. 10; L. Sykulski, Wybrane problemy współczesnej ontologii
i epistemologii geopolityki, [w:] Z. Lach, J. Wendt, Geopolityka. Elementy teorii,
metody i badania, Częstochowa 2010, s. 24; L. Sykulski, Geopolityka akademicka
– między nauką a paradygmatem. Spór wokół semiotyki geopolitycznej, [w:] R.
Domke (red.), Między historią a geopolityką, Częstochowa 2009, s. 174-177.
16
Por. J. Macała, Czym jest geopolityka…, s. 13.
22
Teoria geopolityki
jak i medycyna mogą być uprawiane jako nauka, umiejętność, mitologia, czy też hochsztaplerstwo. Wszystko zależy od warsztatu
i metod, jakimi posługują się osoby uprawiające te dziedziny wiedzy. Na marginesie warto dodać za L. Moczulskim, że przymiotnik
„geopolityczny” niejednokrotnie nie ma zbyt wiele wspólnego
z samą geopolityką, traktowaną jako dziedzina wiedzy, jest często
traktowany instrumentalnie, jako swoiste dowartościowanie danego
zdania czy sytuacji. Mówiąc, że dane wydarzenie ma „znaczenie
geopolityczne” niejednokrotnie jego autor chce tylko podkreślić
jego duże znaczenie, odwołujące się do kontekstu globalnego, a nie
zaakcentować właściwe geopolityce teoretycznej ujęcie tematu17.
1.2.2. Geopolityka jako paradygmat
Drugim ważnym znaczeniem terminu „geopolityka” jest pojęcie
paradygmatu. Termin ten został wprowadzony do nauki przez
Thomasa Kuhna i oznacza współcześnie, najogólniej rzecz ujmując,
określony wzorzec, model, zbiór metod czy matrycę badania określonych problemów. Jacek Czaputowicz rozważając teorie stosunków międzynarodowych, ujmując w nich geopolitykę jako jedną
z teorii w ramach paradygmatu neorealistycznego w stosunkach
międzynarodowych, uważa, iż paradygmat „jest poglądem na świat,
teorią lub grupą teorii mających wspólną wizję świata oraz wspólny
przedmiot badania (…) ustanawia własny język i własne kryteria
17
L. Moczulski, Strategia a geopolityka, [w:] M. Galon, A. Gorgosz. J. Szajnert
(red.), Politikon. Publikacja pokonferencyjna, Kraków 2009, s. 93, p. 2; L. Moczulski, Geopolityka: korzyści i niebezpieczeństwa, „Przegląd Geopolityczny”
2009, t. 1, s. 9-26.
23
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
oceny. Jest albo „matrycą” dyscypliny, czyli zespołem wartości,
przekonań i metod podzielanych przez naukowców, albo wzorcem,
czyli przedstawieniem teorii naukowej w sposób wyrazisty”18.
Z uwagi na rozpowszechnienie się użycia tego pojęcia w stosunku do geopolityki, warto poniżej przytoczyć wybrane definicje
tej dziedziny wiedzy, traktowanej jako paradygmat.
• „Geopolityka – szczególna metoda, pozwalająca wykrywać
identyfikować i analizować zjawiska konfliktowe oraz strategie ofensywne i defensywne, skupiające się na posiadaniu
pewnego terytorium. Jest nauką o potędze w przestrzeni”
(Pascal Lorot, 1995);
• „Geopolityka jest metodą rozumowania służącą konceptualizacji przestrzeni w wymiarach materialnych i niematerialnych, w celu poddania analizie sytuacji międzynarodowej oraz wyodrębnienia możliwości , celów i polityki”
(Carlo Jean, 1995);
• „Geopolityka – paradygmat, takie podejście badawcze, które podejmuje próbę racjonalizacji wprowadzenia maksymalnej wymierności złożonych działań, które składają się
na siłę państwa, jego zdolność utrzymywania i rozwoju
własnego terytorium, prowadzenia i wygrywania wojen lub
innych form konfliktów nie mających charakteru zbrojnego” (Tomasz Orłowski, 2003);
• „Geopolityka – paradygmat, podejście badawcze racjonalizujące i wprowadzające wymierność działań, które składają
18
J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja,
Warszawa 2007, s. 40.
24
Teoria geopolityki
się na siłę państwa, jego zdolność utrzymywania i rozwoju
terytorium, prowadzenia wojen i konfliktów” (Zbigniew
Lach, Julian Skrzyp, 2006);
• „Geopolityka – paradygmat badawczy, podejście naukowe
(metoda, wzorzec), charakteryzujący się rozpatrywaniem
zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii
geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem
agregowanych wyników badań (złożonych z wielu danych
obejmujących kilka-kilkanaście dziedzin wiedzy). W tym
znaczeniu geopolityka bywa często postrzegana jako subdyscyplina nauk politycznych” (Leszek Sykulski, 2009);
• „Geopolityka – metoda albo wzorzec prostego i wewnętrznie spójnego rozpatrywania procesów, zdarzeń, tendencji,
trendów w stosunkach międzynarodowych w optyce kategorii geograficznych, przestrzennych, przy agregowaniu interdyscyplinarnej wiedzy i wyników badań” (Jarosław Macała, 2010)19.
Geopolityka jako paradygmat może występować także jako
subdyscyplina różnych nauk, np. nauk o polityce, nauk geograficznych, historycznych, nauk o bezpieczeństwie czy nauk o obronności. Za Hubertem Izdebskim, można sklasyfikować geopolitykę
jako „jedną z ważniejszych koncepcji i podejść w badaniu relacji
międzynarodowych”20.
19
Oprac. na podstawie: Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategii…, s. 194196; C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 11, 58; L. Sykulski, Geopolityka
akademicka…, s. 169-180; J. Macała, Czym jest geopolityka…, s. 16.
20
H. Izdebski, Historia myśli politycznej i prawnej, wyd. 4, Warszawa 2007, s.
288-290.
25
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
1.2.3. Geopolityka jako doktryna i działalność
praktyczna
Doktryna to „usystematyzowany zbiór idei, teorii oraz programów
politycznych bądź ich fragmentów, zmierzający do wywarcia realnego wpływu na rzeczywistość”21. Poprzez doktrynę geopolityczną
rozumiemy zbiór zasad, zaleceń realizacji polityki w oparciu o determinanty geograficzne (ukształtowanie terenu, kształt granic,
dostęp do mórz, stopień rozwinięcia sieci rzecznej, klimat, itd.)
i realizm polityczny. Analiza położenia geograficznego staje w doktrynie geopolitycznej podstawą do podejmowania decyzji przez
polityków22. W powyższym kontekście można przytoczyć definicję
geopolityki autorstwa Janusza Mondrego: „geopolityka określa rolę
geografii w politycznej teorii strategii, jest teorią przestrzennych
powiązań”23.
W wielu opracowaniach, by wspomnieć ze starszych te autorstwa Anny Wolff-Powęskiej24, a ze współczesnych Marcina Floriana Gawryckiego25, pojęcie doktryna geopolityczna ma odcień wyraźnie pejoratywny. Warto na marginesie odnotować, że samo po21
L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa 2005, s. 17.
22
T. Klin, Geopolityka: spór definicyjny we współczesnej Polsce, „Geopolityka”
2008, nr 1, s. 12-15; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa
2009, s. 31.
23
J. Mondry, Wczoraj, dziś i jutro geopolityki, [w:] J. Mondry, W objęciach geopolityki: Polska, Japonia, Eurazja: Publicystyka na łamach „Kultury” 1981-2000,
Londyn 2000, s. 224 (artykuł ukazał się pierwotnie na łamach „Kultury” 2000, nr
6).
24
A. Wolff-Powęska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań 1979.
25
M. F. Gawrycki, Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej,
Warszawa 2007.
26
Teoria geopolityki
jęcie „doktryna” ma pochodzenie łacińskie i w tym języku oznaczało naukę, nauczanie. Jak wskazuje Hubert Izdebski, termin
ten współistnieje z pojęciami teorii czy właśnie nauki26.
Ostatnim ze znaczeń geopolityki, jakie warto tu odnotować, jest
rozumienie jej jako praktycznego działania politycznego w sferze
międzynarodowej. Geopolityka rozumiana jako praktyka polityczna
jest współcześnie szeroko rozpowszechniona np. w Federacji Rosyjskiej czy w krajach Ameryki Łacińskiej. Ma znaczenie zarówno
w zakresie kształtowania świadomości narodowej, jak i definiowaniu interesów narodowych z odwołaniem się do przestrzeni geograficznej (myślenie kategoriami przestrzennymi o polityce)27.
1.3. Cel i zakres badań geopolitycznych
Poniżej zamieszczono przykładowe pytania badawcze, występujące
w geopolityce uprawianej w formie naukowej (jako dyscyplina
badawcza lub paradygmat w ramach nauk społecznych).
• Czy i w jaki sposób przestrzeń geograficzna wpływa
na formułowanie celów i interesów graczy międzynarodowych (państw i związków państw)?
• Jakie są przyczyny powstawania i upadku państw, formowania się mocarstw i imperiów?
26
H. Izdebski, Historia myśli politycznej i prawnej, Warszawa 1995, s. 5.
M.F. Gawrycki, Geopolityka w myśli i praktyce politycznej…, s. 78-81. Por. J.
Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką,
ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010.
27
27
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Jakie znaczenie dla rywalizacji politycznej mają określone
obszary geograficzne?
• Dlaczego takie, a nie inne terytoria mają kluczowe znaczenie dla regionalnego lub globalnego układu sił w danym
okresie?
• Jaki jest realny stosunek sił (potęgi) w skali danego regionu
i w skali globalnej?
• Jakie czynniki miały charakter decydujący w historii ludzkości na powstawanie mocarstw, imperiów, na narzucanie
swojej woli politycznej?
Geopolityka koncentruje się na takich zagadnieniach jak:
• rywalizacja o władzę (kontrolę) nad określonymi terytoriami, żyjącymi tam ludźmi, rozmieszczonymi tam zasobami naturalnymi oraz infrastrukturą;
• polityczna wartość przestrzeni (terytoria o dużym i małym
znaczeniu w rywalizacji o władzę, obszary osiowe, strefy
zderzeń, obszary buforowe, terytoria krytyczne);
• walka o władzę w oderwaniu od aksjologii (sfery wartości,
moralności), koncentracja na twardych, bezemocjonalnych
interesach i odwiecznej żądzy władzy;
• podział globalnej kontroli nad przestrzenią (stan posiadania, obszary kontroli, strefy wpływów);
• przestrzeń politycznie zorganizowana – przyczyny formowania się państw, mocarstw, imperiów i wpływ na te procesy czynników geograficznych;
• przebieg linii i stref napięć, konfliktów, stref wpływów
w skali regionalnej i globalnej;
•
28
Teoria geopolityki
społeczne wyobrażenia przestrzeni politycznej i ich wpływ
na formowanie racji stanu.
Główne cele geopolityki uprawianej naukowo (jako nauka lub
paradygmat):
• Ocena położenia geograficznego państw i wynikające z tego szanse i zagrożenia. Ocena ta obejmuje nie tylko czasy
współczesne, ale także głęboką analizę historyczną. Brane
są pod uwagę czynniki takie jak: położenie na szlakach
komunikacyjnych, dostęp do mórz i oceanów, klimat,
ukształtowanie powierzchni, zasoby surowców naturalnych, poziom cywilizacyjny, stosunek sił w stosunku do sąsiadów;
• Określanie roli czynników geograficznych w kształtowaniu
celów i interesów państwa;
• Analiza stosunku sił w środowisku międzynarodowym;
• Rola czynników geograficznych na przestrzeni dziejów
i ich wpływ na powstawanie, rozwój i upadek ośrodków siły;
• Badanie myśli politycznej odnoszącej się do ww. zagadnień.
Cele geopolityki uprawianej jako doktryna i działalność praktyczna:
• Formułowanie koncepcji i doktryn geopolitycznych odnoszących się do strategii i celów w polityce zagranicznej
państwa lub w stosunku do polityki globalnej;
• Tworzenie map wyobrażeniowych dla decydentów i społeczeństw;
•
29
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
•
•
Marketing idei (koncepcji) geopolitycznych;
Tworzenie podstaw do formułowania racji stanu i wytycznych w zakresie spraw międzynarodowych do strategii
bezpieczeństwa.
1.4. Cechy myślenia geopolitycznego,
geopolityka a geografia polityczna
Geopolityka analizuje każdą rzeczywistość polityczną przede
wszystkim przez pryzmat czterech kategorii:
• wielkoprzestrzennej,
• długookresowej,
• procesualnej,
• realistycznej.
Analizy i badania geopolityczne cechuje myślenie w skali kontynentalnej i globalnej. Geopolitycy wiążą lokalne aspekty polityczne z kontekstem wielkoprzestrzennym – regionalnym, kontynentalnym i globalnym. Nazywamy to spojrzeniem planetarnym.
Przestrzeń w rozumieniu geopolitycznym ma charakter wielowymiarowy. Geopolitycy nie ograniczają analizy przestrzeni wyłącznie do wymiaru geograficznego. Równie ważnym elementem nowoczesnych badań jest uwzględnianie czynnika informacyjnego
(geopolityka informacyjna, wojny informacyjne) oraz wyścigu naukowo-militarnego w kosmosie. W powyższym kontekście prefiks
„geo” jest tylko symbolicznym ujęciem przestrzeni, która rozumiana jest polifonicznie.
30
Teoria geopolityki
W odróżnieniu od geografii politycznej, geopolityka wartościuje przestrzeń. Wyznacza np. przestrzenie centralne, peryferyjne,
aktywne, pasywne, rdzeniowe (np. Heartland), zapasowe (np. Hinterland) itd. Adolf Grabowsky pisał w 1933 r., że geografowie opisują Ziemię i jej właściwości jako statyczne, podczas gdy geopolityka dostrzega „dynamikę przestrzeni”, to co zmienne, co dla każdej epoki historycznej, dla każdej koniunktury i wreszcie dla każdego ośrodka siły ma inne znaczenie28. Elementem nierozłącznym
badań geopolitycznych jest obrazowanie, w którym na mapach
wyznaczane są punkty krytyczne, regiony, makroregiony, panregiony, sworznie, zworniki, bufory itp. Ich punktem wspólnym jest
nadawanie znaczenia wartościującego przestrzeń z punktu widzenia
panowania nad naszą planetą.
Myślenie geopolityczne ma charakter długookresowy. Celem
takiego spojrzenia jest próba uchwycenia najważniejszych procesów dziejowych, zarysowanie głównych cyklów koniunkturalnych
w historii. Geopolitycy dążą do szczegółowego określenia przyczyn
i skutków powstawania i upadku państw, imperiów, mocarstw,
bloków polityczno-militarnych. W tym ujęciu często używanym
pojęciem jest „długie trwanie” (longue durée), wprowadzonym
przez francuską szkołą historyczną Annales.
Z tej perspektywy pojedyncze wydarzenia nie podlegają szczegółowym badaniom geopolitycznym; geopolitycy pozostawiają ich
analizę innym dyscyplinom i paradygmatom nauk społecznych (np.
politologii czy historii). Wiedza o przeszłości rozpatrywanej
28
S. Otok, Geografia polityczna. Geopolityka-państwo-ekopolityka, Warszawa
1998, s. 12.
31
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
w kategoriach procesów stanowi jedynie konieczne narzędzie dające możliwość prognozy przyszłych trendów politycznych.
W odróżnieniu od geografii politycznej geopolityka nie koncentruje się na teraźniejszości. Jej kluczową cechą jest zorientowanie
w przyszłość. Z geopolitycznego punktu widzenia nie występuje
statyczny układ międzynarodowy. Geografia polityczna opisując
strukturę polityczną na Ziemi w niewielkim wycinku czasowym,
nie stawia przy tym pytań o przyczyny takiego, a nie innego stanu.
Geopolityka bada genezę konfliktów międzynarodowych oraz perspektywy formowania się takiego, a nie innego ładu międzynarodowego. Za Adolfem Grabowskim można jeszcze raz powtórzyć,
że geopolityka bada „dynamikę przestrzeni”. Nie istnieje dla niej
teraźniejszość, istnieje tylko przeszłość, jako źródło wiedzy o procesach przyczynowo-skutkowych i cyklach koniunkturalnych, tendencjach czasowo-przestrzennych oraz przyszłość. W tym kontekście historia i geografia stanowią dla geopolityki takie same narzędzia (nauki pomocnicze), jakimi dla inżynierów są matematyka
czy fizyka.
Badania geopolityczne mają charakter procesualny. Geopolitycy nie koncentrują się na pojedynczych wydarzeniach (fenomenach), ponieważ – w kategoriach długiego trwania – nie mają one
większego znaczenia. Geopolityk nie może być „zakładnikiem bieżących wydarzeń”. Analizy geopolityczne nie są wynikiem obserwacji
pojedynczych
wydarzeń
i decyzji
politycznych,
nie są wypadkową analizy wypowiedzi polityków. To domena
innych nauk o polityce oraz dyplomacji.
32
Teoria geopolityki
Tab. 2. Różnice między geopolityką a geografią polityczną
Geopolityka
Geografia polityczna
Należy do nauk politycznych.
Należy do nauk geograficznych.
Bada wpływ przestrzeni
na politykę państw.
Bada wpływ państwa
na przestrzeń geograficzną.
Narzędzia badawcze oparte
na aparacie nauk politycznych,
geograficznych, historycznych,
wojskowych i ekonomicznych.
Narzędzia badawcze oparte
na aparacie geografii
społeczno-ekonomicznej.
Ukierunkowana w przyszłość.
Ukierunkowana na „teraźniejszość”.
Interesują ją relacje między
ośrodkami siły.
Interesuje ją opis przestrzeni
geograficznej w obrębie państw
i innych jednostek politycznych
ujętych prawem międzynarodowym.
Przedmiotem badań jest realny układ
sił. Rola prawa międzynarodowego
rozpatrywana jest jako element
wtórny.
Punktem wyjścia badań jest podział
polityczny, oparty na prawie
międzynarodowym.
Zainteresowana genezą konfliktów
i przemian politycznych.
Zainteresowana wyłącznie opisem
współczesnego układu politycznego.
Spojrzenie dynamiczne
Spojrzenie statyczne
Jest wykorzystywana jako
„podręcznik władzy”
(„nauka o władzy i dla władzy”)
Jest wykorzystywana jako podręczny
„atlas” oficjalnego podziału
politycznego globu.
33
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Geopolitykę interesują przede wszystkim procesy, trendy, cykle, związki przyczynowo-skutkowe, koniunktury. Geopolityka
wychodzi z założenia o ponadczasowości wpływu czynników przestrzennych na sferę polityki globalnej i istotę relacji między ośrodkami siły. Geopolitycy analizują „polityczną formę życia” poprzez
optykę kalejdoskopową.
Rozumowanie geopolityczne ma zawsze charakter spojrzenia
realistycznego. Ujęcie to zakłada odrzucenie jakichkolwiek aksjomatów doktrynalnych czy ideologicznych. Częstokroć wiąże się
to z pominięciem aspektów etycznych w polityce (odrzucenie aksjologii), bądź też uwzględnianie odrębnych konwencji etycznych
przynależnych sferze polityki. Karl Haushofer nazwał geopolitykę
„sumieniem geograficznym państwa”. Jednak należy pamiętać,
że w rozumieniu geopolitycznym przestrzeń jest amoralna, nikt nie
może postawić jej przed żadnym trybunałem. Globalny układ sił
oraz interesy uczestników systemu międzynarodowego mają charakter labilny. Geopolityka ujmuje rzeczywistość jako pole nieustannej rywalizacji, konfrontacji, której celem jest walka o zdobycie tego, co jest istotą polityki, czyli przewagi. Geopolityka praktyczna odrzuca sentymentalne przymierza, w których jedyną nagrodą za poświęcenie jest świadomość spełnienia dobrego uczynku.
Wszelkiego rodzaju idee i ideologie mają w geopolityce charakter
instrumentalny, są traktowane przedmiotowo, służą realizacji konkretnych interesów.
Jednym z kluczowych zadań geopolityki jest uchwycenie głównych wektorów układu sił w przestrzeni. Geopolityka – w odróżnieniu choćby od prawa międzynarodowego – nie traktuje państw
34
Teoria geopolityki
ani organizacji międzynarodowych w kategoriach egalitarnych.
Wręcz przeciwnie, ustanawia ich ścisłą hierarchię. W odróżnieniu
od geografii politycznej, geopolityka pomija w swoim obrazowaniu
państwa marginalne, nie liczące się w danym układzie sił. Eksponuje natomiast liczących się graczy, stosując przy tym ścisłą ich gradację. Podkreśla przy tym obszary i kierunki konfrontacji. Geopolitycy w swoich badaniach i analizach koncentrują się na ujmowaniu
nie tylko samych państw, ale przede wszystkim ośrodków siły.
Geopolityka postuluje uprawianie polityki realnej. Paradygmat
realistyczny jest zatem jednym z fundamentów tej dziedziny refleksji politycznej. Postulaty polityki realnej w kontekście geopolityki
i geostrategii możemy sformułować w kilkunastu najważniejszych
punktach:
• Głównym napędem polityki jest żądza władzy, która jest
silniejsza niż jakiekolwiek inne dążenie człowieka i jest dążeniem odwiecznym. Naczelnym celem geopolityki praktycznej jest walka o przetrwanie i walka o uzyskanie przewagi.
• W geopolityce rozróżnienie między wojną a pokojem jest
wyłącznie konwencją terminologiczną. Rywalizacja, dążenie do uzyskania przewagi ma charakter permanentny.
Działania zbrojne (w tym wojna) są jedynie jednym z instrumentów rywalizacji.
• Polityka jest sztuką tego co możliwe. Cel realny, to cel
osiągalny. Jeśli nie można prowadzić takiej polityki, jakiej
by się chciało, należy prowadzić taką, jaką można. Najważniejszą cechą polityka jest skuteczność w działaniu.
35
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
•
•
•
•
•
•
•
36
Moralność i etyka nie jest kategorią geopolityczną. W polityce celem nie jest posiadanie racji, lecz realizacja interesów. Liczą się realne osiągnięcia, nie motywy, nie idee, nie
wyobrażenia, lecz konkretne interesy i „twarda rzeczywistość” i osiąganie przewagi. Każdy ośrodek władzy jest zorientowany na swoje interesy.
W geopolityce słowa i podpisane traktaty nie mają realnej
wartości. Namacalną wartością jest siła (potęga), rozumiana
jako zdolność do kształtowania otoczenia międzynarodowego danego ośrodka siły, zgodnie z jego wolą. O pozycji
międzynarodowej decyduje zdolność do narzucenia swojej
woli innym.
W geopolityce sukces nigdy nie jest ostateczny, porażka
nigdy nie jest totalna.
Rywalizacja geopolityczna to sztuka wprowadzania w błąd.
Najwyższym zwycięstwem w geopolityce jest osiągnięcie
celu politycznego bez użycia siły militarnej.
Sojuszników należy szukać blisko, wrogów daleko. „Wróg
mojego wroga jest moim sojusznikiem”. W geopolityce nie
ma przyjaciół ani wrogów. Istnieją wyłącznie sojusznicy
i przeciwnicy. W geopolityce nie ma wiecznych przymierzy. „Chcesz pokoju, szykuj się do wojny”.
Partykularne wartości i interesy nie mogą pretendować
do miana uniwersalnych.
Potęga to wypadkowa potencjału oraz zdolności do jego
skutecznego wykorzystania.
Teoria geopolityki
•
Rywalizacja o zasoby materialne ma charakter wtórny. Naczelnym celem geopolityki jest panowanie nad noosferą,
„płaszczem mentalnym Ziemi”, sferą świadomości społeczeństw.
1.5. Subdyscypliny geopolityki
Z geopolityki – z uwagi na jej rozległość zainteresowań – wydziela
się często subdyscypliny, dziedziny związane z głównym nurtem
poznawczym geopolityki, mającymi jednak swoją odrębną specyfikę. Do najważniejszych wyodrębnionych gałęzi geopolityki zalicza
się przede wszystkim: geostrategię, geoekonomię, geohistorię
i astropolitykę wraz z astrostrategią. Czasami także wydzielana jest
geokultura. Mają one także wpływ na kształt i charakter myśli geopolitycznej. W jej ramach będziemy wyróżniali przede wszystkim
myśl geostrategiczną, związaną z wojskowym znaczeniem przestrzeni geograficznej w kontekście bezpieczeństwa całego państwa,
czy bloków polityczno-militarnych.
Poprzez geostrategię Julian Skrzyp rozumie w węższym znaczeniu: „badania środowiska geograficznego pod kątem potrzeb
prowadzenia wojny” lub w szerszym: „naukę stosowaną, zajmującą
się badaniem geograficznych warunków realizacji celów politycznych przez państwo, w tym prowadzenia wojny”29.
W przypadku geoekonomii (w literaturze polskiej równolegle
używa się także pojęcia geoekonomika, kalki z języka rosyjskiego)
jej zwolennicy są przekonani o tak daleko idącej deprecjacji obsza29
J. Skrzyp, Geostrategiczne położenie Polski, Warszawa 1998, s. 6.
37
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
ru polityczno-militarnego w relacjach międzynarodowych, tak
że kluczowe znaczenie przywiązują do relacji ekonomicznych, rozpatrywanych w skali globalnej w ujęciu ponadnarodowym. Za geoekonomię uważa się związek przestrzeni, polityki i gospodarki.
Funkcjonowanie państw (ośrodków siły) w kategoriach geoekonomicznych powinno być zatem nastawione na zapewnienie jej międzynarodowej konkurencyjności oraz dostępu do światowych rynków inwestycyjnych i eksportowych. Istotne znaczenie w geoekonomii mają wszelkiego rodzaju instrumenty służące pomiarowi siły
ekonomicznej państw lub ich zgrupowań30.
Termin geohistoria wprowadził do nauki francuski historyk
Fernand Braudel, przedstawiciel Szkoły Annales (w oryg. géohistorie). Był to skutek wprowadzenia przez niego własnego podziału czasu na trzy kategorie: czasu krótkiego trwania, obejmującego wydarzenia bieżące („historia wydarzeniowa”), czasu średniego trwania, cyklicznego, odnoszącego się głównie do cykli gospodarczych oraz czasu długiego trwania (w oryg. longue durée) obejmującego okres nawet kilkuset lat, pozwalającego analizować rozwój cywilizacji. Wprowadzony termin „geohistoria” odnosił się
w teorii Braudela do okresu długiego trwania. Pozwalał używać
30
E. Haliżak, Geoekonomika – nowy wymiar bezpieczeństwa narodowego Polski,
[w:] E. Haliżak (red.), Bezpieczeństwo narodowe Polski: geopolityczne i geoekonomiczne uwarunkowania, Toruń 1995, s. 33; P. Górski, J. Płaczek, Korelacja siły
gospodarczej i militarnej w państwach Sojuszu Północnoatlantyckiego, [w:] J.
Gryz (red.), Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, Toruń 2008, s. 102103, 120-126.
38
Teoria geopolityki
metod i spojrzenia badawczego charakterystycznych dla geopolityki do analizowania procesów historycznych31.
Warto wspomnieć także o pojęciach astropolityki, astrostrategii
i geokultury. Astropolityka i astrostrategia jako autonomiczne dziedziny badań i myśli politycznej pojawiły się w drugiej połowie XX
wieku na skutek wyścigu zbrojeń i pierwszych lotów załogowych
w przestrzeń kosmiczną. Sama jednak astropolityka rozpoczęła
dopiero swój rozkwit na początku XXI wieku. Sam termin „astropolityki” rozpowszechnił na Zachodzie Everett C. Dolman, wprowadzając termin Astropolitik, jako analogię do niemieckiego pojęcia Geopolitik, a także będąc w 2003 r. współzałożycielem czasopisma „Astropolityka” (w oryg. Astropolitics)32. Obszar badawczy
astropolityki i astrostrategii koncentruje się na możliwościach politycznego i militarnego wykorzystania przestrzeni kosmicznej33.
W coraz popularniejszym pojęciu będącym pochodną geopolityki jakim jest termin geokultura. Na Zachodzie jednym z najpopularniejszych badaczy stosujących szeroko to pojęcie jest Immanuela
Wallerstein. W Rosji badaczem wartym odnotowania jest Wiacze31
C. Bobińska, Czas i przestrzeń Fernanda Braudela. „Historyka. Studia Metodologiczne” 1987, t. XVII, s. 31-32; L. Moczulski, Geopolityka. Potęga…, op. cit., s.
76-77; F. Braudel, Historia i trwanie, Warszawa 1971, s. 46-65. Por. F. Braudel,
Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006; F. Braudela, Historia i trwanie, Warszawa 1971, Y. Lacoste, Dictionnaire de géopolitique, Paris 1995, s. 672 (hasło:
géohistoire).
32
E. C. Dolman, Astropolitik: Classical Geopolitics in the Space Age, London
2002. E. C. Dolman, Geostrategy in the Space Age: an astropolitical analysis,
“Journal of Strategic Studies” 1999, Vol. 22, Issue 2-3, p. 83-106; E. C. Dolman, J.
B. Scheldon, Editorial, „Astropolitics” 2003, Vol. 1, Issue 1, p. 1-3; J. Potulski,
Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 279-291.
33
L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa 2009, s. 7 (terminy: astropolityka i astrostrategia).
39
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
sław Kuzniecow i środowisko rosyjskiego czasopisma „Bezpieczeństwo Eurazji” (ros. Biezopasnost’ Jewrazji). Poprzez geokulturę Kuzniecow rozumie globalną sferę działalności człowieka, narodów i państw w obszarze kultury, która jest instrumentem formułowania określonych celów i interesów politycznych i cywilizacyjnych34.
1.6. Myśl geopolityczna, teorie, koncepcje
i doktryny geopolityczne
Myśl geopolityczna stanowi jeden z nurtów myśli politycznej. Samo pojęcia „myśl” oznacza „czynność umysłową, zdolność myślenia, funkcję umysłu, a więc władzę poznawczą rozumu” oraz „wynik rozmyślań, skutek myślenia, prowadzący do kształtowania się
wyobraźni, pojęć, sądów, wniosków, poglądów na coś”35.
W skład myśli politycznej wchodzą m.in. sprawy związane
z celami, wartościami czy stylami myślenia politycznego. Obejmuje konkretne postawy polityczne, a także analizuje szereg problemów z zakresu polityki, gospodarki czy kultury36.
Myśl polityczna jest formą refleksji nad polityką i nad tym,
co w danym czasie określane jest mianem tego, co polityczne.
Obejmuje zatem zespół poglądów dotyczących polityki i tego
34
W. Kuzniecow, Geokultura. Osnowy geokulturnoj dinamiki biezopasnost’i
w mirie XXI: Kul’tura-siet’, Moskwa 2003, s. 7-9, 579. Por. W. Kuzniecow, Socjiologija biezopasnost’i. Uczebnik, Moskwa 2003, s. 330-331.
35
E. Olszewski, Myśl polityczna, [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Encyklopedia politologii, t. 1, s. 194.
36
E. Maj, A. Wójcik (red.), Myśl polityczna w Polsce po 1989 roku. Wybrane
nurty ideowe, Lublin 2008, s. 7.
40
Teoria geopolityki
co polityczne (faktów i związków faktów, ich opisów i ocen). Według Waldemara Parucha polityka to „forma działalności społecznej
poprzez stosunki i mechanizmy związane ze sprawowaniem władzy, mająca na celu zarówno realizację własnego ładu politycznego, jak i zaspokojenie określonych interesów”37. Zdaniem Parucha
„poglądy uzyskują cechę polityczności także wtedy, gdy wywołują
konflikty zarówno w odniesieniu do zaprezentowanego opisu i oceny przeszłości, jak również propozycji kształtowania przyszłości”38.
Diagram 2. Formy myśli geopolitycznej
37
W. Paruch, Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego 1926-1939, Lublin 2005,
s. 10.
38
Ibidem, s. 10.
41
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Myśl geopolityczna jest zbiorem poglądów, wniosków i opinii
dotyczących środowiska międzynarodowego, odnoszących się
do przestrzeni geograficznej i jej roli w kształtowaniu procesów
politycznych, a także wyobrażeń dotyczących przestrzeni polityczno-geograficznej i ich roli w kształtowaniu się działalności politycznej. Myśl geopolityczna w zależności od nasycenia jej aparatem
naukowym, postulatami politycznymi oraz elementami światopoglądu można podzielić na trzy obszary.
Pierwszy stanowią teorie geopolityczne. Teoria polityczna
to zbiór poglądów na rzeczywistość międzynarodową, opartych
na badaniach naukowych zbieżnych z celem i zakresem geopolityki
(patrz: rozdz. 1.3.), mogących co prawda zawierać także postulaty
polityczne, jednak przy zachowaniu możliwości wyraźnego rozróżnienia faktów od ich interpretacji. W myśli geopolitycznej teorie
naukowe lub szerzej, prace o charakterze naukowym, bądź tworzone przez ludzi należących do środowisk naukowych, stanowią rdzeń
tej formy refleksji politycznej. Wynika to ze specyfiki spojrzenia
geopolitycznego, które uwzględnia szeroką perspektywę geograficzną, historyczną, cywilizacyjną, gospodarczą i wojskową, wymagającą niemałego przygotowania erudycyjnego. Stąd najważniejsze koncepcje geopolityczne były tworzone przez ludzi związanych ściśle z nauką bądź sferami wojskowymi39.
Drugim obszarem myśli geopolitycznej są idee i ich bardziej
rozwinięte formy – ideologie geopolityczne. W tej formie myśli
geopolitycznej dominują elementy światopoglądu, czerpiącego
39
R. Skarzyński, Historia myśli politycznej w ujęciu politologicznym. Zarys koncepcji, „Studia Polityczne” 1992, nr 1, s. 110-112.
42
Teoria geopolityki
swoje źródło z filozofii, religii i kultury. Przykładem ideologii geopolitycznej jest eurazjanizm, stworzony w latach dwudziestych
ubiegłego wieku i rozwijany do czasów współczesnych przez rosyjskich geopolityków.
Trzecim obszarem myśli geopolitycznej są doktryny i koncepcje geopolityczne. Dominują w nich postulaty polityczne. Odrzucają, bądź traktują instrumentalnie wyniki badań naukowych, przedmiotowo także odnoszą się do warstwy aksjologicznej (odnoszącej
się do wartości). Nastawione są głównie na interes polityczny.
Doktryna geopolityczna to ogólna zasada postulująca konieczność podejmowania określonych działań politycznych w przestrzeni. Przykładem takiej myśli jest np. doktryna granic naturalnych,
która powstała jeszcze w XVIII wieku we Francji i postulowała
oparcie granic państwowych na istniejących granicach naturalnych,
takich jak: rzeki, pasma górskie, morza. Francuscy teoretycy głosili
potrzebę rozszerzenia granic państwa zarówno w stronę Pirenejów
czy Alp, jak i Renu40.
Koncepcja geopolityczna to konkretny postulat lub projekt, odnoszący się do określonego rozwiązania politycznego w przestrzeni. Przykładem takiego projektu jest koncepcja Mitteleuropy, zjednoczenia pod egidą Niemiec państw i narodów zajmujących centrum kontynentu europejskiego, czy koncepcja Międzymorza, postulująca strategiczny sojusz państw leżących między Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym, rozdzielający Niemcy i Rosję41.
40
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga …, s. 498.
Por. T. Klin, Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli
geopolitycznej
w okresie
II wojny światowej, Toruń 2008, s. 7-8. Por. L. Dubel, Historia doktryn ..., s. 19.
41
43
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
W pełni naukową formą myśli geopolitycznej jest paradygmat
geopolityczny, który stanowi autonomiczny nurt badań naukowych,
zbieżny z celem i zakresem badań geopolitycznych (patrz: rozdz.
1.3.), osadzony w tradycji naukowej, oparty na zasadach obiektywizmu, weryfikacji i krytycznej analizy faktów. Metodą pozwalającą na odróżnienie, czy mamy do czynienia z paradygmatem geopolitycznym czy myślą geopolityczną jest poziom dominacji subiektywnych postulatów: politycznych i światopoglądowych. Jeśli występuje ich zdecydowana przewaga mamy do czynienia z rozważaniami, które mieszczą się w ramach myśli geopolitycznej42.
Nowy nurt we współczesnej geopolityce, tzw. geopolityka krytyczna, wyodrębnia z geopolityki trzy główne obszary: geopolitykę
praktyczną, która jest dziełem polityków, dyplomatów, biurokracji
państwowej, geopolitykę formalną, będącą wytworem intelektualistów, środowisk akademickich, organizacji pozarządowych (m.in.
tzw. think-tanków) i geopolitykę popularną, czyli wyobrażenia odnoszące się do politycznej przestrzeni propagowane przez środki
masowego przekazu43. Myśl geopolityczną tworzą zatem osoby
wywodzące się z różnych środowisk, takich jak np. władze państwowe, organizacje polityczne (partie, stowarzyszenia, nieformalne grupy o celach politycznych), wojsko, środowiska naukowe oraz
rządowe i pozarządowe ośrodki analityczne44.
42
Por. T. Klin, Geopolityka: spór definicyjny we współczesnej Polsce, „Geopolityka” 2008, nr 1, s. 16.
43
J. Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką,
ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 11.
44
J. Potulski, Wprowadzenie…, s. 57.
44
Teoria geopolityki
1.7. Terminologia geopolityczna – wybór
Tradycja badań geopolitycznych doprowadziła do wyodrębnienia
się swego rodzaju żargonu charakterystycznego dla badaczy
i analityków posługujących się tym paradygmatem. W obszarze
nauk humanistycznych i społecznych większość pojęć funkcjonuje
na zasadzie konwencji językowych, tzn. ogólnie przyjętych, umownych ram znaczeniowych dla określonych terminów. Często prowadzi to do wielu, nawet znaczących, różnic między definiowaniem danego pojęcia przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Znajomość terminologii i konwencji językowych funkcjonujących w danej społeczności (naukowej, społecznej, politycznej) jest niezbędna dla jej prawidłowego zrozumienia.
1.7.1. Ośrodek siły
W geopolityce na oznaczenie podmiotów politycznych, biorących
udział w rywalizacji o wpływy na Ziemi używa się wielu określeń:
podmiot geopolityczny, gracz międzynarodowy, państwo, zgrupowania państw, itp. Określenia te stosowane są również
w innych dziedzinach wiedzy, zajmujących się sprawami międzynarodowymi. Najbardziej charakterystycznym jednak dla geopolityki pojęciem w powyższym kontekście jest termin: „ośrodek siły”.
Ośrodek siły to przestrzeń zorganizowana politycznie, na której
funkcjonuje władza centralna. Ośrodek siły musi posiadać stały
punkt odniesienia w przestrzeni i w czasie (zachowywać historyczną ciągłość). Struktura ta musi być zdolna do oddziaływania
na otoczenie zewnętrzne i środowisko wewnętrzne. Dla geopolityki
45
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
nieistotny jest ustrój, struktura etniczna, stosunki gospodarczospołeczne, czy nawet obraz cywilizacyjny danej struktury polityczno-przestrzennej, aby definiować ją jako ośrodek siły. Kluczowy
jest geograficzny punkt odniesienia i ciągłość dziejowa. Każdy
ośrodek siły posiada rdzeń geopolityczny, którego granice są niezmienne od początku jego trwania i stanowi centrum, (obszar osiowy), swego rodzaju „serce” danego organizmu politycznego. Poniżej dwa przykłady.
Przykład nr 1. Perski (irański) ośrodek siły, rdzeń: Wyżyna
Irańska. Na tym obszarze istniały państwowości tworzone m.in.
przez Medów, Achemenidów, Seleucydów, istniało Królestwo Partów, imperium Sasanidów, państwo Umajadów, Abbasydów, Seldżuków, Imperium Chorezmijskie, Persja pod dynastią Afszarydów, Zandów, Kadżarów, Persja i Iran rządzone przez dynastię
Pahlawi, a od 1979 r. istnieje Islamska Republika Iranu. Obszar
ten, zróżnicowany na przestrzeni dziejów pod względem etnicznym, językowym, ustrojowym, a nawet cywilizacyjnym, w rozumieniu geopolitycznym stanowi nieprzerwanie jeden ośrodek siły
od czasów starożytnych45.
Przykład nr 2. Rosyjski ośrodek siły, rdzeń: Nadwołże. Na tym
obszarze istniały m.in. Ruś Kijowska, kilkadziesiąt książąt ruskich,
Wielkie Księstwo Moskiewskie, Carstwo Rosyjskie, Imperium
Rosyjskie, Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, a
45
L. Sykulski, Geopolitics and the Political Geography – Similarities and Differences, [in:] L. Sykulski (ed.), Geopolitics: Grounded in the Past Geared Toward
the Future, Polish Geopolitical Society, Częstochowa 2013, s. 19-28.
46
Teoria geopolityki
od 1991 istnieje Federacja Rosyjska. Powyższy podmiot geopolityczny zmieniał swoje oblicze językowe, etniczne i kulturowe
na przestrzeni dziejów, rozszerzał się i kurczył (nawet bardzo
znacznie), zachowywał jednakże cały czas swój wyodrębniony
rdzeń geograficzny (geopolityczny). W powyższym rozumieniu nie
mają znaczenia różnice etniczne i ustrojowe między Rosją z czasów
carskich a Związkiem Radzieckim. Z punktu widzenia geopolityki
był to jeden ośrodek siły.
1.7.2. Przestrzeń geograficzna, położenie geopolityczne
Poprzez przestrzeń geograficzną rozumiemy przestrzeń rozciągającą się między nieciągłością Mohorovičicia a Linią Kármána. Jest
ona umownie uznawana za czynnik geopolityczny stały, choć należy pamiętać o zmianach klimatu, krajobrazu, procesach geologicznych itp., które mają znaczenie w kategoriach długookresowych.
Nieciągłość Mohorovičicia (zwaną w skrócie nieciągłością
Moho) jest to powierzchnia położona między skorupą a płaszczem
Ziemi, na której gwałtownie rośnie prędkość rozchodzenia się podłużnych fal sejsmicznych. Rozciąga się od głębokości ok. 5-8 km
pod oceanami do ok. 35-80 km pod kontynentami. Nazwa wywodzi
się od nazwiska chorwackiego geofizyka, sejsmologa i metereologa
Andrija Mohorovičicia, który ją odkrył w 1909 r.
Linia Kármána jest umowną granicą między ziemską atmosferą
a przestrzenią kosmiczną, która przebiega na wysokości 100 km
nad poziomem morza. Theodore von Kármán (1881-1963) był ame-
47
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
rykańskim inżynierem węgierskiego pochodzenia, który uznawany
jest za prekursora współczesnej aerodynamiki46.
Do głównych czynników przestrzennych mających znaczenie
dla geopolityki zaliczamy: położenie, kształt terytorium, długość
granic, dostęp do mórz i oceanów (charakter wyspiarski lub kontynentalny), klimat, surowce naturalne.
Pojęcie położenia geopolitycznego dotyczy wpływu położenia
geograficznego, (ukształtowania terenu, dostępu do akwenów wodnych, klimatu, itp. oraz sąsiedztwa politycznego) na politykę zagraniczną i bezpieczeństwo państwa (zgrupowań państw). Termin
ten obejmuje zarówno opis, jak i oceny dotyczące położenia geopolitycznego w przeszłości, położenia bieżącego oraz tworzenia wizji
i modeli hipotetycznego położenia w przyszłości. Przykładem może
być doktryna stworzona przez jednego z twórców nowoczesnej
geopolityki, profesora geografii i założyciela London School
of Economics, Halforda Mackindera. W jego koncepcjach kluczowym elementem było uwypuklenie centralnego miejsca geografii
względem strategii. Geografia w myśli brytyjskiego geopolityka
była wymiarem kluczowym, wpływającym na kierunki aktywności
politycznej państwa47.
46
L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, PWN, Warszawa 2009, s.
60.
47
J. Mondry, Wczoraj, dziś i jutro geopolityki, [w:] J. Mondry, W objęciach geopolityki: Polska, Japonia, Eurazja: Publicystyka na łamach „Kultury” 1981-2000,
Londyn 2000, s. 228 (artykuł ukazał się pierwotnie na łamach „Kultury” 2000, nr
6).
48
Teoria geopolityki
1.7.3. Ład międzynarodowy i porządek geopolityczny
Poprzez pojęcie „ład międzynarodowy” rozumiemy: „zespół struktur, mechanizmów, rozkładu siły, podmiotów i ich interesów, wartości, itp., określających kształt i funkcjonowanie środowiska międzynarodowego w danym okresie. Jest to sposób jego zorganizowania, określający warunki współżycia uczestników stosunków
międzynarodowych, zwłaszcza państw”48.
Publikacje geopolityczne analizują zarówno bieżący ład międzynarodowy, jak i odnoszą się chętnie do przeszłości oraz wybiegają w przyszłość, tworząc pożądane modele przyszłego ładu globalnego. Poprzez porządek geopolityczny rozumiemy – za Jakubem
Potulskim – „dominujący w danym okresie historycznym system
hierarchii, sojuszów i antagonizmów występujących między aktorami międzynarodowymi”49.
Myśl geopolityczna w ramach refleksji nad porządkiem geopolitycznym koncentruje się głównie na problemach hegemonii, dominacji, mocarstwowości, obszarach konfliktogennych, które składają się na geopolityczną strukturę świata. W ramach polskiej myśli
geopolitycznej, analizując poglądy na porządek międzynarodowy,
koncentrować się będziemy głównie na bezpośrednim otoczeniu
międzynarodowym Polski.
48
M. Pietraś, Pozimnowojenny ład międzynarodowy, [w:] M. Pietraś (red.), Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2007, s. 295.
49
J. Potulski, Wprowadzenie…, s. 58.
49
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
1.7.4. Kody geopolityczne
Jednym z ważnych zagadnień podejmowanych we współczesnej
myśli geopolitycznej (w nurcie nazwywanym „geopolityką krytyczną”) jest problem interpretacji globalnej przestrzeni przez elity
intelektualne. Chodzi o tworzone wyobrażenia dotyczące bliższej
i dalszej przestrzeni geograficznej, swego rodzaju „obrazy geopolityczne”, które stają się podstawą do działania politycznego. Owe
wyobrażenia leżą u podstaw tego, co w literaturze przedmiotu nazywane jest mianem kodu geopolitycznego. Zdaniem teoretyków
geopolityki, każdy kraj na świecie ma swój własny kod geopolityczny. W jego skład wchodzi kilka podstawowych założeń: a)
określenie aktualnych i potencjalnych sojuszników oraz przeciwników, b) wypracowanie sposobów na utrzymanie sojuszników, pozyskanie potencjalnych sojuszników oraz przeciwstawienie się aktualnym i potencjalnym przeciwnikom, c) opracowanie metod
i form zakomunikowania wizji geopolitycznej, powstałej wskutek
powyższych punktów, własnemu społeczeństwu oraz społeczności
globalnej50.
Kody geopolityczne są ważnym instrumentem kształtowania
opinii publicznej. Obejmują szczegółowo: modele świata (w czasie
i przestrzeni), mity narodowe (w tym mity historyczne) czy poglądy
na kształt ładu międzynarodowego51. Pojęcie kodów geopolitycz-
50
J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 56-57. Por. J. Potulski, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa 2011.
51
G. Dijkink, Geopolitical codes and popular representations, “GeoJournal” 1999,
vol. 46, no. 4, p. 293-299.
50
Teoria geopolityki
nych oraz ich interpretacja stanowi bardzo ważną część współczesnych rozważań nad geopolityką w literaturze zachodniej.
Znany zachodni badacz geopolityki Colin Flint, jako przykład
jednego ze współczesnych kodów geopolitycznych nazywa „wojnę
z terroryzmem”. Twierdzi, że zagrożenie terrorystyczne pozwoliło
Stanom Zjednoczonym na stworzenie obrazu usprawiedliwiającego
„globalną rolę światowego przywódcy, kładąc fundament pod działania przeciwko konkretnym krajom”. Jednym z ważnych elementów tego kodu stało się stworzenie listy tzw. „państw bandyckich”52. W tradycji polskiej myśli politycznej ważnymi „obrazami
geopolitycznymi” są np. wizja Polski jako „chrześcijańskiego
przedmurza Europy” czy Polski jako „łącznika między Wschodem
a Zachodem”. Oba kody geopolityczne oparte były o polityczną
interpretację przestrzeni geograficznej w konkretnym okresie historycznym53.
52
C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2009, s. 87-88 (o kodach geopolitycznych zob. s. 71-117).
53
Por. P. Eberhardt, Twórcy polskiej geopolityki, Kraków 2006; J. Potulski,
Wprowadzenie…, s. 66-68.
51
Rozdział 2.
Myśl geopolityczna na świecie
2.1. Prekursorzy geopolityki
Pierwszą połowę dziewiętnastego stulecia można uznać za okres
tworzenia podwalin teoretycznych geopolityki, czas działalności
jej prekursorów i tworzenia się zrębów nowoczesnej myśli geopolitycznej. Druga połowa XIX wieku to okres narodzin „właściwej”,
tzw. klasycznej geopolityki. Poniżej przedstawiono wybranych
prekursorów i przedstawicieli myśli geopolitycznej w krajach europejskich oraz wybranych państwach spoza Europy.
U źródeł tworzenia nowego paradygmatu badawczego stało
wyeksponowanie roli kilku czynników, z których za najważniejsze
należy uznać:
• środowisko geograficzne (początki rozwoju determinizmu
geograficznego),
• podkreślenie roli siły i rywalizacji w stosunkach międzynarodowych (idee geopolityczne wyprzedzały na tym polu
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
nawet idee Darwina i Wallace’a; później ekstrapolowały
darwinizm na pole nauki o państwie i nauk o polityce),
• kult Realpolitik (podkreślenie roli makiawelizmu i pragmatyki w relacjach międzypaństwowych)54.
W pierwszej połowie XIX wieku fundamenty pod geopolitykę
położyła przede wszystkim nauka niemiecka, koncentrująca się
m.in. na kształtowaniu „przestrzennej świadomości” społeczeństwa
niemieckiego. Poniżej postaramy się pokrótce scharakteryzować
najważniejszych przedstawicieli myśli geopolitycznej w nauce
niemieckiej w XIX wieku.
Podwaliny pod koncepcję determinizmu geograficznego jako
jednego z paradygmatów geopolityki położyli wybitni niemieccy
geografowie Karl Ritter (1779-1859) i Adam Heinrich Dietrich von
Bülow (1786-1844). Ritter twierdził, iż kluczowym czynnikiem
w powstaniu i rozwoju państw i narodów jest przestrzeń geograficzna. Zajmując się zatem działalnością człowieka, także
tą w sferze politycznej, konieczne jest uwzględnienie czynnika
środowiskowego, który silnie na nią oddziałuje55. Bülow na łamach
swojej książki pt. The Spirit of the Modern System of War (Duch
nowoczesnego systemu wojny) zaprezentował tzw. „geometryczną
naukę o strategii”, zgodnie z którą w Europie było miejsce tylko
na 11 państw, mających wykształcić swoje granice na zasadzie
ekspansji. Dokonywać się ona miała poprzez wchłaniania mniejszych organizmów polityczno-przestrzennych przez większe. Tak
54
Por. L. Moczulski, Geopolityka. Potęga…, s. 9-12.
A. Wolff-Powęska, E. Schultz, Przestrzeń i polityka w niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku, [w:] A. Wolff-Powęska, E. Schulz (oprac.), Przestrzeń
i polityka. Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku, s. 21.
55
54
Myśl geopolityczna na świecie
ukształtowane granice miały mieć charakter naturalny i niemożliwy
już do rozszerzenia przez jedne państwa kosztem drugich56.
Teoria determinizmu geograficznego została szybko podchwycona przez niemieckie środowiska polityczne. Jednym z jej najbardziej znanych propagatorów był Ernst Kapp, który twierdził,
że to „natura kraju, ukierunkowanie jego gór i rzek nadaje również
kierunek historii swego narodu”. Wykorzystując tego typu argumentację usprawiedliwiał ekspansję Niemiec57. Ernst Mortiz Arndt
(1769-1860), niemiecki profesor filozofii i historii, a także znany
polityk, jeszcze przed upublicznieniem teorii ewolucji i doboru
naturalnego stworzył teorię „naturalnej rywalizacji” między narodami, której głównym motywem była walka o przestrzeń. Narody
słabsze skazane były na podbój przez silniejsze. Jej celem było
tworzenie państw wielkopowierzchniowych. Arndt używając argumentacji geograficznej i historycznej dowodził, że małe państwa
skazane są na wchłonięcie lub podporządkowanie mocarstwom.
Uważał to za proces „naturalny”. Używając podbudowy geograficznej argumentował, że granice Niemiec powinny sięgać czterech
mórz: Adriatyckiego, Bałtyckiego, Czarnego i Północnego58.
Friedrich List (1789-1846) stworzył podwaliny pod geopolityczną koncepcję światowego imperium (określanego we współczesnej literaturze przedmiotu łacińskim określeniem Imperium Mundi). W swoich pracach twierdził, że ekspansja terytorialna jest natu56
Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s. 17.
Ibidem, s. 24-25.
58
A. Wolff-Powęska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań 1979, s. 42-43.
Por. E. M. Arndt, Staat und Vaterland. Eine Auswahl aus seinen politischen Schriften, München 1921.
57
55
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
ralnym dążeniem i normalnym procesem w życiu każdego narodu.
Wyznacznikiem siły miało być zajmowane terytorium, Dowodził,
że ekspansja może zachodzić stopniowo, nawet bez użycia siły
militarnej. Stworzył teorię zakładającą, że wraz z rozszerzaniem się
wpływów gospodarczych rozszerzane są także wpływy polityczne.
Postulował szeroki dostęp do morza dla Niemiec, co pozwoliłoby
im rozszerzyć ekspansję ekonomiczną. Zalecał także rozbudowę
linii kolejowych, poprzez które widział również poszerzanie przestrzeni politycznej (swoista „stygmatyzacja przestrzeni”), co znalazło później swoje odbicie choćby w koncepcji linii kolejowej Berlin-Bagdad59.
Osobne znaczenie w kształtowaniu się paradygmatu geopolitycznego miała niemiecka geopolityczna koncepcja Mitteleuropy
(niem. Europa Środkowa), której jednym z twórców był List. Dowodził, że stworzenie przez Niemcy takiego tworu geopolitycznego
jest pierwszym, niezbędnym etapem do uzyskania przez nie hegemonii światowej. Kluczem do stworzenia Mitteleuropy miał się stać
sojusz Niemiec z Węgrami i rozciągnięcie wpływów na Bałkany
(wyparcie stamtąd wpływów rosyjskich)60. W koncepcjach Paula de
Lagarde (1827-1891) Mitteleuropa podobnie jako u Lista miała być
znacznie szerszym projektem geopolitycznym, nie zamykającym
się jedynie do formy emanacji militaryzmu i ekspansjonizmu niemieckiego. Miała stać się czymś w rodzaju geopolitycznego zwor59
Por. S. Pilarz, Kolej Berlin-Bagdad. Wielkie przedsięwzięcie imperializmu niemieckiego w Turcji, [w:] R. Domke (red.), Między historią a geopolityką, Częstochowa 2009, s. 139-157.
60
A. Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 48-49; Por. F. Lentz, Freidrich List und
Grossdeustchland, Leipzig-Berlin 1943.
56
Myśl geopolityczna na świecie
nika między Zachodem i Wschodem, pojmowanym nie tylko polityczne, ale szerzej, cywilizacyjnie. Jako nieuniknione widział wojny z Francją i Rosją, które miały zapewnić optymalne granice
dla mocarstwa niemieckiego. Obszar przyszłych Niemiec, jego
zdaniem, powinien zamykać się granicami od francuskich miast
Metz i Ems na Zachodzie do linii Dźwiny i Bugu na Wschodzie,
od Morza Północnego i Bałtyckiego na północy po Morze Adriatyckie i ujście Dunaju na południu61.
Friedrich List czy Paul de Lagarde postulując stworzenie Mitteleuropy wychodzili z założeń nacjonalizmu etnicznego. Myślicielem, który zerwał z takim sposobem myślenia, a jednocześnie postulował koncepcję geopolitycznego zorganizowania „Europy
Środkowej” pod egidą Niemiec był Constantin Frantz (1817-1891).
W rozumieniu państwa i geopolityki skłaniał się do nacjonalizmu
państwowego. Naród traktował bardziej jako pojęcie polityczne niż
etniczne. Mitteleuropa, jako przedsięwzięcie geopolityczne miała
w jego rozumieniu stanowić rodzaj konfederacji politycznej złożonej z narodów Wschodniej i Południowej Europy pod egidą Niemiec62.
Pojęcie Realpolitik wprowadził w 1853 r. do niemieckiej myśli
politycznej August von Roschau (1810-1873). Było ono niejako
nierozerwalnie związane z pojęciem siły jako głównego instrumen61
A. Wolff-Powęska, E. Schultz, Przestrzeń…, s. 26-35; A.Wolff-Powęska,
Doktryna..., s. 51-55; F. List, Ein mitteleuropäischer Staatenverband, Lepzig
1914; Zob. także późniejsza recepcja tej idei: F. Naumann, Mitteleuropa, Berlin
1915.
62
A.Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 53; Por. C. Frantz, Das grössere Deutschland,
Breslau 1935.
57
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
tu rozwiązywania konfliktów w stosunkach międzynarodowych.
Roschau wskazywał, że siła nie stanowi ideologii, lecz w pewnym
stopniu jest jej antynomią, gdyż w sytuacjach krytycznych ideologia zawsze musi ustąpić pod jej naporem. W tym ujęciu wojna stawała się nie tylko jednym z wielu możliwych, ale wręcz podstawowych narządzi realizacji polityki państwa63.
W Rosji prekursorzy geopolityki reprezentowali przede
wszystkim kręgi wojskowe. Już w początkach rozwoju rosyjskiej
myśli geopolitycznej obecne było w nich przeciwstawianie potęgi
morskiej i lądowej. Ta forma refleksji w rosyjskiej myśli geopolitycznej jest obecna jest aż do dziś. W geopolityce często na określenie tych dwóch przeciwstawnych poglądów używa się określeń:
tellurokracja i talassokracja. Pierwsze pojęcie odnosi się do dominacji mocarstw lądowych, drugie do dominacji mocarstw morskich.
Cały ten paradygmat oparty jest na antynomii Lądu i Morza, z którym utożsamiane są nie tylko poszczególne państwa i bloki państw,
ale także konkretna aksjologia. Determinuje to postrzeganie świata
przez prymat tylko dwóch cywilizacji: morskiej i lądowej64.
Do teoretyków nurtu morskocentrycznego (talassokratycznego)
w badaniach i myśli geopolitycznej możemy zaliczyć takich badaczy, jak wiceadmirał Wasyl Gołowin (1776-1831), który wysuwał
koncepcję preponderancji państw morskich w globalnej rywalizacji
państw. Teoretyczne podwaliny pod geopolitykę jako osobną dzie63
A.Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 64-65; Por. A. L. Roschau, Grundsätze der
Realpolitik angewender auf die staatlichen Zustände Deustchlands, Berlin 1853.
64
Por. A. Dugin, Osnowy geopolityki. Geopoliticzeskoje buduszczeje Rossii, Moskwa 2000; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 97 (terminy: talassokracja,
tellurokracja).
58
Myśl geopolityczna na świecie
dzinę badań dał generał Dymitr Milutin (1816-1912). Za głównego
geopolitycznego przeciwnika Imperium Rosyjskiego uznał Imperium Brytyjskie. W swoich pracach postulował budowę sojuszu
rosyjsko-niemieckiego. Widział konieczność ekspansji rosyjskiej
w Azji Centralnej, co miało stać się krokiem ku geopolitycznemu
wyparciu Brytyjczyków z Indii65.
Wzorzec myślowy przeciwstawiający mocarstwa morskie lądowym silnie wpłynął na rozwój idei eurazjańskiej, która w dużym
stopniu wykorzystywała i nadal wykorzystuje dorobek geopolityki.
W omawianym okresie do grona wybitniejszych przedstawicieli
tego nurtu myśli geopolitycznej wchodzili: Piotr Sawicki (18951968), Mikołaj Danielewski (1822-1885), Mikołaj Trubieckoj
(1890-1983), Włodzimierz Łamański (1833-1914), czy Georgij
Florowski (1893-1979)66. Silny wpływ geografii na rozwój państw
i i cywilizacji dostrzegał Lew Miecznikow (1838-1888), geograf,
autor książki pt. Cywilizacja i wielkie historyczne rzeki. Dzielił
w niej dzieje ludzkości na okresy: rzeczny (starożytność i średniowiecze), morski (od upadku Kartaginy) i oceaniczny (od odkrycia
Ameryki)67.
We Francji jednym z pionierów myśli geopolitycznej był geograf Paul Vidal de la Blache (1845-1918). Był jednym z prekursorów teorii organicznej w geografii i geopolityce w nauce francu65
J. Potulski, Rosyjska geopolityka jako problem poznawczy współczesnej politologii w Polsce, [w:] A. J. Chodurski, M. J. Malinowski (red.), Problemy badawcze
i metodologiczne politologii w Polsce, Gdańsk 2006, s. 344-352.
66
J. Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką,
ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 104-118.
67
L. Miecznikow, Ciwilizacija i wielikije istoriczeskije rieki, Moskwa 1995.
59
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
skiej. Za niemiecką geopolityką postrzegał państwo jako organizm,
zmuszony do nieustannej walki o przetrwanie. Z dwóch podstawowych teorii dominujących w początkowej fazie rozwoju geopolityki: teorii organicznej i determinizmu geograficznego, stanowczo
odrzucał tę ostatnią. Dostrzegał rolę człowieka i stawiał ją wyżej
od wpływu geografii, której jednak nie deprecjonował. Był przedstawicielem francuskiej szkoły posybilizmu w geopolityce, podobnie jak np. Jacques Ancel czy Jean Brunhes, która przedkłada wolę
człowieka nad czysty determinizm geograficzny. Ojciec francuskiej
geopolityki zajmował się także szeroko geostrategią. Za głównego
przeciwnika geopolitycznego Francji uznawał Niemcy i jego dorobek naukowy był w dużej mierze nacechowany dążeniem do stworzenia naukowych argumentów, umożliwiających osłabienie
wschodniego sąsiada Francji68.
Jacques Ancel (1879-1943) był pierwszym badaczem, który
we Francji posłużył się terminem geopolityka. Przeciwstawiał go
geografii politycznej, którą uznawał za statyczną, nie dostrzegającą
„dynamiki przestrzeni” i skoncentrowaną na sprawach wewnętrznych. Jednym z głównych problemów badawczych, które podejmował to polemika z agresywnymi, ekspansjonistycznie nastawionymi tezami geopolityki niemieckiej. W tym samym duchu prowadził swoje badania André Chéradame (1871-1948) który twierdził
za Halfordem Mackinderem, że kluczem do panowania nad światem jest opanowanie przez jakieś globalne mocarstwo Europy
Środkowej. Jego zdaniem, gdyby Niemcy, które uznawał za naj-
68
Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia …, s. 23-24.
60
Myśl geopolityczna na świecie
większe zagrożenie dla Francji, uzyskały kontrolę nad Mitteleuropą
(obejmującą także kraje monarchii austro-węgierskiej) uzyskałyby
światową dominację. Wśród pionierów geopolityki we Francji trzeba także wymienić Elisée’a Reclusa (1830-1905)69.
2.2. Klasyczna i współczesna myśl geopolityczna – wybór
Wśród przedstawicieli narodowych szkół geopolitycznych warto
podkreślić dokonania zwłaszcza pięciu badaczy, których twórczość
spotkał się z najszerszą recepcją w późniejszych badaniach geopolitycznych, byli to: Friedrich Ratzel, Rudolf Kjellén, Alfred Mahan,
Halford Mackinder i Karl Haushofer. Co najważniejsze w ich twórczości, to fakt, że rozpoczęli badanie zależności między przestrzenią a procesami politycznymi w kategoriach przekraczających granice pojedynczych państw. Rozpoczęli badanie i interpretowanie
zjawisk politycznych w kategoriach globalnych, zaczęli traktować
„świat jako całość”70. Dali tym samym początek nurtowi geopolityki, który został nazwany mianem geopolityki klasycznej i trwał
do końca II wojny światowej71.
69
W. Kazanecki, Narodziny geopolityki we Francji, „Geopolityka” 2009, nr 1(3),
s. 64-71.
70
Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia …, s. 16.
71
Do historii geopolityki określenie to wprowadził francuski badacz Pascal Lorot,
zob. P. Lorot, Historie de la géopolitique, Paris 1995.
61
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
2.1.1. Teoria państwa organicznego – Rudolf
Kjellén i Friedrich Ratzel
Badaczem niemieckim, który w XIX wieku wywarł największy
wpływ na rozwój geopolityki, był wybitny geograf Friedrich Ratzel
(1844-1904). Zanim zaczął zajmować się geografią polityczną,
prowadził badania z zakresu zoologii, będąc pod dużym wpływem
koncepcji Karola Darwina. Geografią zaczął się zajmować po odbyciu kilkuletnich podróży po świecie (m.in. Stany Zjednoczone,
Kuba, Meksyk). Znalazły one swoje odbicie w dwutomowej książce poświęconej antropogeografii72. Swoje najważniejsze poglądy
w dziedzinie geopolityki Ratzel wyłożył natomiast w książce, pt.
„Geografia polityczna”, wydanej w 1897 r.73
Często podkreśla się, że Ratzel jako pierwszy w sposób niezwykle syntetyczny i metodyczny przedstawił geopolityczną teorię
wielkiej przestrzeni. Na tej koncepcji opierał całe swoje spojrzenie
na sprawy państwa i narodu. Dwoma podstawowymi pojęciami
i jednocześnie kryteriami, którymi się posługiwał były obszar (Lage) i przestrzeń (Raum). Argumentował, że środowisko geograficzne bezpośrednio wpływa na rozwój i charakter narodów. Jego zdaniem, w zależności od wielkości zajmowanego terytorium narody
kształtują swoje pojęcie przestrzeni. Wyróżniał dwa takie pojęcia:
wielką i małą przestrzeń. W związku z tym uważał, że każdy naród
posiada „zmysł przestrzeni” (Raumsinn), który jest odbiciem jego
72
H. Wanklyn, Friedrich Ratzel, a Biographical Memoire and Bibliography,
Cambridge 1961.
73
F. Ratzel, Politishe Geographie oder die Geographie der Staaten, des Verkehres
und des Krieges, Oldenburg-München 1897; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik...,
s. 82-83.
62
Myśl geopolityczna na świecie
pojęcia przestrzeni. Starał się dowieść, że potrzeba panowania
nad określonym terytorium jest procesem naturalnym. Ratzel zdefiniował pojęcie Lebensraum, przestrzeni życiowej, poprzez które
uważał obszar konieczny do zagwarantowania rozwoju każdego
narodu. Niemiecki geograf ukuł pojęcie Raum-motiv, motywu przestrzennego, który jest czynnikiem napędowym historii. W ocenie
możliwości rozwoju państwa kluczowym kryterium było dla niego
położenie geograficzne. Ujmował państwo w kategoriach organicznych, porównywał je do żywego organizmu, które walczy o swoje
przeżycie i przestrzeń. W jego ocenie naturalnym dążeniem państwa było posiadanie granic naturalnych. W przypadku Niemiec
takie granice powinny być oparte na Renie, Dunaju i Wiśle wraz
z ich dorzeczami74.
Ratzel stworzył siedem „praw rozwoju państwa”:
1. Obszar państwa powiększa się wraz z ekspansją ludności o tej samej kulturze;
2. Przestrzenny rozrost państwa jest związany z innymi
jego aspektami rozwoju;
3. Terytorium państwa powiększa się poprzez wchłanianie
mniejszych jednostek geopolitycznych;
4. Granica odzwierciedla siłę i stopień rozwoju państwa,
nie ma więc charakteru stałego;
5. Państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających
się do podboju i włączenia w swoje granice;
74
Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia…, s. 18-19.
63
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
6. Kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej
do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie;
7. Dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.
Był przy tym gorącym zwolennikiem geopolitycznej koncepcji
Mitteleuropy. Ważnym terminem, które wprowadził do nauki i które odcisnęło swoje piętno w historii było pojęcie Seemacht, potęgi
morskiej. Uważał, że Niemcy powinny stać się mocarstwem morskim, co miało im zapewnić światową preponderancję75.
Poglądy Friedricha Ratzla silnie wpłynęły na intelektualną
twórczość Johana Rudolfa Kjelléna (nie używał swojego pierwszego imienia, stąd w nauce znany jest jako Rudolf), twórcy pojęcia
geopolityka, o czym wspomniano wyżej. Rudolf Kjellén zajmując
się naukowo, jak i praktycznie polityką (zasiadał w szwedzkim
parlamencie) był gorącym germanofilem, co znalazło wyraz w jego
prasach. Fundamentalną książką szwedzkiego politologa była publikacja pt. Staten som Lifsform („Państwo jako forma życia”), wydana w Sztokholmie w 1916 r., już rok później przetłumaczona
na niemiecki. Wyłożył w niej swoją autorską definicję geopolityki.
75
Wolff-Powęska, S. Eberhard, Przestrzeń…, s. 41-48; A. Wolff-Powęska, Doktryna…, s. 90-91; F. Ratzel, Geografia polityczna, [w:] A. Wolff-Powęska, S.
Eberhard, Przestrzeń i polityka. Z dziejów niemieckiej przestrzeni politycznej,
Poznań 2000, s. 227-251; F. Ratzel, Die Gesetze des räumlichen Wachtums der
Staaten: Ein Beitrag zur wissenschaftlichen politischen Geographie, „Petermanns
Geographische Mitteilungen“ 1896, nr 42, s. 97-107; F. Ratzel, Der Lebensraum.
Eine biogeographische Studie, Tübingen 1901; C. Jean, Geopolityka, Wrocław
2003, s. 62-63; J. Skrzyp, Z. Lach, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s.
18-19; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik..., s. 48, 82-83.
64
Myśl geopolityczna na świecie
Jego zdaniem, „geopolityka to nauka o państwie jako organizmie
geograficznym lub zjawisku w przestrzeni”76.
Kjellén, za Ratzlem, pojmował państwo jako żywy organizm.
Stworzył pięć pojęć, struktur państwa, które powinny obejmować
wszelkie badania i analizy polityczne. Były to: Kratopolitik, Demopolitik, Sociopolitik, Geopolitik i Oekopolitik. Kratopolityka obejmowała władzę i jej instrumenty, demopolityka – zasoby ludzkie
ich ilość i jakość, socjopolityka – struktury i powiązania społeczne,
geopolityka struktury przestrzenne, ekopolityka – warstwę gospodarczą. W koncepcjach twórcy pojęcie geopolityki pojawił się podział globu na trzy panregiony zdominowane kolejno przez Stany
Zjednoczone, Niemcy i Japonię. Niemcy miały zdobyć pełną hegemonię w Europie, obejmującą także Turcję. Kjellén stworzył
termin, który miał duże znaczenie dla późniejszego rozwoju geopolityki, a był nim autarkizm (autarchia). Dowodził, że ideałem
dla każdego państwa jest osiągnięcie samowystarczalności gospodarczej, dzięki której organizm państwowy zdobywa nie tylko niezależność, ale także przewagę nad innymi państwami uzależnionymi od importu określonych dóbr czy surowców77.
Szwedzki geopolityk za swoisty „poligon doświadczalny geopolityki” uważał wojnę. Pisał m.in.: „wojna mówi prawdę jak wino.
Pokój stawia swe konwencjonalne zadania, zmusza państwo
76
R. Kjellén, Der Staat als Lebensform, Leipzig 1917, s. 46 (w oryg. „Die Geopolitik ist die Lehre über den Staat als geographischen Organismus oder Erscheinung im Raum“).
77
Ibidem, passim. O. Tunander, Swedish-German geopolitica for a new century:
Rudolf Kjelen’s ‘The State as a living organism’, „Review of International Studies” 2001, vol. 27, s. 451-463. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 45.
65
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
do ukrycia rzeczywistych zamiarów i poglądów z uwagi na protokół dyplomatyczny. Poza tym pokój gra fałszywymi kartami i wielkość państwa ukazuje w złudnym świetle. Wojna usuwa ten blask.
Jest wszystko obejmującym sprawdzianem, odkrywającym słabe
punkty państwa. Pozwala widzieć narody takimi, jakimi rzeczywiście są, ze wszystkimi silnymi i słabymi stronami”78.
2.2.2. Teoria potęgi morskiej – Alfred Mahan
W Stanach Zjednoczonych do prekursorów geopolityki należał
admirał Alfred Thayer Mahan (1840-1914). Przez wielu nazywany
jest ojcem geopolityki państw morskich. Możemy go określić także
mianem prekursora paradygmatu binarnego w geopolityce. Podejście to koncentruje się na rozpatrywaniu hegemonii, preponderancji
międzynarodowej przez pryzmat rywalizacji, ścierania się dwóch
potęg: lądowej i morskiej. Alfred Mahan opierając się na obszernych analizach historyczno-geograficznych, które zamieścił w swoich dwóch fundamentalnych książkach79 dowodził, że źródłem uzyskania przez państwo statusu mocarstwa jest jego zdolność do dominacji polityczno-militarnej oraz gospodarczej na oceanach i morzach.
Mahan uznawał potęgę morską (Sea Power) za o wiele ważniejszą od lądowej (Land Power). Zapewnia ona kontrolę
78
Cyt za: A. Wolff-Powęska, E. Schultz, Przestrzeń…, s. 61-62.
A.T. Mahan, The Influence of Sea Power upon History 1660-1783, New York
1890; A.T. Mahan, The Influence of Sea Power upon History: The French Revolution and Empire, 1793-1812, Boston 1892 [publikacje dostępne w Internecie
w ramach “Projektu Gutenberg”: www.gutenberg.org].
79
66
Myśl geopolityczna na świecie
nad głównymi drogami transportu, dającymi możliwość pełnego
rozwoju państwa. Kontrola nad nimi pociąga za sobą także przewagę w handlu międzynarodowym, a to z kolei determinuje, według
niego, globalną przewagę. Morskocentryczny wektor myślenia
amerykańskiego
admirała
odbił
się
szerokim
echem
w środowiskach naukowych państw morskich (przede wszystkim
w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii). Mahan wymieniał
kilka głównych czynników, które wpływały na zdolność danego
państwa do osiągnięcia statusu mocarstwa:
• dostęp do morza,
• powierzchnia państwa (w tym długość i ukształtowanie
wybrzeży, liczba portów),
• liczba ludności,
• charakter narodowy (mentalność aktywująca bądź hamująca rozwój handlu morskiego)
• czynniki ustrojowe (wola władz do polityczno-handlowej
ekspansji morskiej).
Alfred Mahan domagał się rozciągnięcia amerykańskich wpływów na dwa oceany: Spokojny (postulat przejęcia kontroli
nad Hawajami i Filipinami) i Atlantycki (postulat objęcia realnej
władzy nad Kubą), co udało się zrealizować już za jego życia.
Amerykański admirał argumentował w swoich pracach konieczność połączenia obu tych oceanów, co zostało osiągnięte dzięki
Kanałowi Panamskiemu w roku jego śmierci (1914).
Przewidywał osiągnięcie dominacji światowej przez sojusz
amerykańsko-brytyjski, który miał być wymierzony przeciw aliansowi rosyjsko-chińskiemu. Warto dodać, że Mahan był nie tylko
67
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
teoretykiem, lecz także praktykiem. Pełnił rolę doradcy prezydenta
Theodora Roosevelta, a jego koncepcje stały się podstawą neoimperializmu amerykańskiego i legły u podstaw amerykańskiej strategii
morskiej w czasie ziemnej wojny80.
2.2.3. Teoria potęgi kontynentalnej – Halford
Mackinder i Karl Haushofer
W Wielkiej Brytanii w początkowej fazie rozwoju myśli geopolitycznej warto wymienić trzech intelektualistów, którzy wnieśli spory wkład w rozwój myślenia geopolitycznego. Byli to: John Halford
Mackinder (1861-1947), Julian Corbett (1854-1922) i James Fairgrieve (1870-1953).
Julian Corbett, żyjący niemal równolegle z Mahanem, w swoich badaniach podejmował problematykę strategii morskiej. Wychodził jednak z zupełnie innych założeń. Jego zdaniem strategię
morską należy umiejscawiać w obrębie strategii ogólnej, ponieważ
same siły morskie nie są w stanie wygrywać wojen. Kluczowym
zadaniem komponentu morskiego danego państwa miało być strategiczne zadanie rozśrodkowania sił lądowych przeciwnika wzdłuż
swoich wybrzeży, co pozwalało na dokonanie bardziej efektywnych
80
C. Jean, Geopolityka …, s. 74-78; J. Skrzyp, Z. Lach, Geopolityka i geostrategii…, s. 27-28; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 56. Por. A.T. Mahan, The
Interest of America In Sea Power. Present and Future, Boston 1898; P. Eberhardt,
Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana, „Przegląd Geograficzny” 2013,
nr 85, z. 4, s. 629-654.
68
Myśl geopolityczna na świecie
uderzeń lądowych i osłabienie, powiedzielibyśmy dziś, logistyki
przeciwnika81.
Najgłośniejszym przedstawicielem brytyjskiej myśli geopolitycznej był Mackinder, profesor geografii, założyciel London
School of Economics, który jest także często uznawany
za najpopularniejszego geopolityka w historii. Był propagatorem
ujęcia przeciwstawiającego sobie państwa morskie i lądowe. Kluczową koncepcją, którą stworzył była teoria potęgi kontynentalnej,
zwana potocznie koncepcją Heartlandu. Koncepcja ta ewoluowała
przez lata, stąd jej rozwój i prezentację przedstawia się w trzech
etapach.
Po raz pierwszy Halford Mackinder wyłożył swoją teorię
w kwietniu 1904 r. w artykule pt. The Geographical Pivot of History („Geograficzna oś historii”) na łamach pisma „Geographical
Journal”. Stworzył wówczas swój własny geopolityczny model
przestrzenny globu ziemskiego. Centralne miejsce w nim zajmowała Światowa Wyspa (Word Island), w skład której wchodziły Europa, Azja i Afryka. Wokół niej znajdowały wyspy: Wielka Brytania,
Ameryki, Japonia, Indonezja, Australia. Mackinder pisał, iż to
na Światowej Wyspie skupiony jest największy odsetek ludności
świata i to na niej rozgrywały się główne wydarzenia dziejowe.
Wydzielił z niej część północno-wschodnią (na północ od Azji
Środkowej), którą nazwał Pivot Area („obszar osiowy”), wokół
którego toczyły się dzieje związane z wielkimi migracjami i najazdami wychodzącymi z niego na pozostałe terytoria Światowej Wy-
81
C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 77-78.
69
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
spy. Rejon ten ze względu na bariery naturalne nie dostępny był
dla ekspansji ze strony mocarstw morskich. Brytyjski geopolityk
wysunął w związku z tym tezę o przewadze mocarstw kontynentalnych nad potęgami morskimi. Wokół Pivot Area rozciągała się
Inner Crescent (lub Marginal Crescent) – „strefa wewnętrzna”,
obejmująca Europę, Bliski Wschód, Chiny oraz Półwysep Indyjski.
Inner Crescent otaczała Outer Crescent – „strefa zewnętrzna”,
obejmująca obie Ameryki, Wielką Brytanię, Indonezję, Australię
i Japonię82.
Ryc. 1. Światowa Wyspa wg Halforda Mackindera
(oprac. własne).
82
H. J. Mackinder, The Geographical Pivot of History, „Geographical Journal”
1904, vol. 23, s. 421-444. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 54-55.
70
Myśl geopolityczna na świecie
Mackinder rozwinął swoją koncepcję w lutym 1919 r. Wówczas w swojej książce Democratic Ideals and Reality („Demokratyczne ideały i rzeczywistość”) zastąpił pojęcie Pivot Area określeniem Heartland („Serce Lądu”, „Śródlądzie”)83 sytuując go w środkowo-północnej części Światowej Wyspy tak, że obejmował także
Europę Środkowo-Wschodnią aż po Łabę. Mackinder pisał, że jak
dotąd żadnej z ekspansji wychodzących z Heartlandu nie udało się
na trwałe uzyskać panowania nad światem. Argumentował iż potencjał tego rejonu jest na to zbyt słaby. Jego zdaniem, tylko wtedy
gdy mocarstwo kontynentalne, władające Heartlandem zdoła podporządkować sobie Inner Crescent będzie zdolne do hegemonii
globalnej. Wówczas żadne z mocarstw morskich nie będzie w stanie mu zagrozić. Brytyjski geopolityk przestrzegał przed uzależnieniem ZSRS od Niemiec. Jego zdaniem, dawałoby to Niemcom
światową supremację84.
Mackinder stworzył najsłynniejsze dotąd prawo geopolityczne:
„Kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Heartlandem; kto
83
W przypadku tłumaczenia tego pojęcia na język polski, podobnie jak w odniesieniu do innych specjalistycznych określeń, w polskiej geopolityce istnieją spory.
Chodzi bowiem o takie przełożenie, aby najlepiej oddać intencje autorów. Stąd
w niniejszej pracy autor obok tłumaczeń posługuje się także terminami oryginalnymi.
84
W oryg. Who rules the East Europe, commands The Heartland; who rules the
Heartland, commands the World-Island; who rules the Word-Island, controls the
World. H. J. Mackinder, Democratic Ideals and Realisty, Washington DC 1996, s.
XVIII. O J.H. Mackinderze zob. R. Domke, John Halford Mackinder (1861-1947):
zarys biografii naukowej, „Geopolityka” 2009, nr 1(3), s. 33-41.
71
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
panuje nad Heartlandem, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje
nad Światową Wyspą, panuje nad światem”85.
Ryc. 2. Pivot Area z 1904 r. i Heartland z 1919 r. Halforda
Mackindera86 .
Po raz trzeci Halford Mackinder zmodyfikował swoją teorię
w 1943 r. Wówczas przesunął Heartland bardziej na wschód, tworząc przy tym koncepcję równoważności tego rejonu z Midland
Ocean – „Oceanem Środkowym” (Obszar Atlantycki), obszarem
85
Czyt. szerzej: P. Eberhardt, Koncepcja Heartlandu Halforda Mackindera,
„Przegląd Geograficzny” 2011, nr 83, z. 2, s. 251-266.
86
Oprac. własne na podstawie: N. Megoran, S. Sharapova, Mackinder’s “Heartland”: a Help or Hindrance in Understanding Central Asia’s International Relations?, http://www.ca-c.org/journal/2005/journal_eng/cac-04/02.megeng.shtml.
72
Myśl geopolityczna na świecie
obejmującym Stany Zjednoczone na zachodzie, sięgającym zaś
po Europę Środkową na wschodzie. Obszar Atlantycki, będący
synonimem cywilizacji zachodniej miał być w pełni równoważnym
terytorium w stosunku do Heartlandu zajmowanego przez ZSRS.
Koncepcja ta była produktem trwającej wówczas wojny i stanowiła
geopolityczne podwaliny pod powstałe sześć lat później NATO87.
Pozostaje najważniejszą koncepcją geopolityczną po dziś dzień,
wykorzystywaną w szeregu badań, np. z zakresu bezpieczeństwa88.
Uczniem Mackindera był James Fairgrieve (1870-1953), twórca
koncepcji posybilizmu. Teoria ta była przeciwstawieniem determinizmu geograficznego, zakładała dużą rolę wolnej woli człowieka
w kształtowaniu rzeczywistości geograficznej, która była traktowana jako podłoże, a nie jako przeszkoda, czy swoiste fatum w rozwoju społeczno-politycznym. Brytyjski geograf wprowadził do geopolityki ponadto pojęcie crush zones („strefy zderzeń”), które oznaczało najbardziej zapalne strefy świata89.
Wśród klasycznych geopolityków ważne miejsce zajmuje niemiecki generał i profesor geopolityki Karl Haushofer i stworzona
przez niego monachijska szkoła geopolityki. Haushoferowi wielokrotnie zarzucano (zarówno za życia, jak i pośmiertnie) wspieranie
87
H. J. Mackinder, The Round Word and The Winning of The Peace, [w:] „Foreign
Affairs” 1943, vol. 43, s. 595-605.
88
T. Klin, Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli geopolitycznej w okresie II wojny światowej, Toruń 2008, s. 191-211; Zob. także np.
K. Karolczak, Współczesny terroryzm w świetle teorii Halforda Mackindera,
„Geopolityka” 2009, nr 1 (3), s. 104-113. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s.
54-55.
89
J. Fairgrieve, Geography and World Power, New York 1941; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 19, 28.
73
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
reżimu hitlerowskiego, udział w pozyskaniu Japonii do Osi,
czy nawet bezpośredni wpływ na kształtowanie się poglądów Adolfa Hitlera90. W nowszych badaniach oceny te uległy znacznemu
złagodzeniu. Przypomina się, iż syn generała Albrecht Haushofer
został oskarżony o udział w spisku Stauffenberga (odpowiedzialnego za nieudany zamach na Hitlera z 20 lipca 1944 r.)
i zamordowany w więzieniu w Moabicie. Małżeństwo Haushoferów pijąc truciznę popełniło samobójstwo w 1946 r.91 Faktem jest
natomiast, że poglądy Karola Haushofera miały wpływ nie tylko
na politykę niemiecką i japońską, ale także na kształt poglądów elit
politycznych ZSRS92.
Swoje poglądy Karol Haushofer wyrażał zarówno w książkach93, jak i na łamach wpływowego miesięcznika „Zeitshrift für
Geopolityk” („Czasopismo Geopolityczne”), wydawane w Monachium w latach 1924-1944), którego był założycielem. Największy
wpływ na jego koncepcje miała twórczość dwóch geopolityków:
Fryderyka Razla i Halforda Mackindera. Generał był niemieckim
nacjonalistą, rozwijał koncepcje Friedricha Ratzla, dotyczące prze90
Zob. B. Hipler, Hitlers Lehrmeister: Karl Haushofer als Vater der NS-Ideologie,
St. Ottilien 1996; Ch. W. Spang, Karl Haushofer und die Geopolityk in Japan. Der
Einfluss der Kontinentalblocktheorie auf die Japanpolitik des ‘Driten Reiches’,
[w:] H. Gössmann, A. Murilla, 11. Deutschsprachiger Japanologentag in Trier
1999, Münster 2001, t. I, s. 121-134.
91
H. Heske, Karl Haushofer: his role in German politics and in Nazi politics, [w:]
„Political Geography Quaterly” 1987, vol. 6, s. 135-144; A. Dorpalen, Word of
General Haushofer, New York 1984; L. Moczulski, Geopolityka …, s. 19, p. 40.
92
B. Nicolaevsky, Russia, Japan and the Pan-Asiatic Movement to 1925, [w:]
„The Far Eastern Quaterly” 1949, vol. 8, s. 259-295.
93
Np. K. Haushofer, Geopolitik des Pazifischen Ozeans, München 1925; K.
Haushofer, Bausteine zur Geopolityk, Berlin-Grunewald 1928; K. Haushofer,
Weltpolitik von Heute, Leipzig-Berlin 1934.
74
Myśl geopolityczna na świecie
strzeni życiowej, argumentując, iż dążenie do uzyskania Lebensraum (także za pomocą oręża) jest prawem każdego rozwijającego
się narodu.
Haushofer był zwolennikiem opanowania Mitteleuropy oraz sojuszu ze Związkiem Sowieckim, skierowanego przeciwko Wielkiej
Brytanii. Sojusz niemiecko-rosyjski w jego zamyśle miał stać się
spoiwem eurazjatyckiej masy kontynentalnej (podporządkowaniu
Heartlandu interesom niemieckim), zwróconej przeciwko mocarstwu morskiemu. Niemiecki generał postulował stworzenie bloku
kontynentalnego (Kontinentalblock), którego filarem miały być
Niemcy i Rosja, obejmującego Heartland i najważniejsze obszary
brzegowe Eurazji. Celem bloku miała stać się neutralizacja ekspansji USA i Wielkiej Brytanii.
Niemiecki geopolityk przewidywał rozpad Imperium Brytyjskiego, które w jego ocenie nie zdoła utrzymać swojej spójności.
Miało to umozliwić Niemcom osiągnięcie światowej potęgi (Weltmacht). Pozytywnie oceniał pakt Ribbentrop-Mołotow. Uznawał go
za praktyczną realizację koncepcji strategicznego sojuszu Berlina
i Moskwy. Inwazję III Rzeszy Związek Sowiecki uważał
za najpoważniejszy błąd geopolityczny94.
Haushofer stworzył także nową koncepcję podziału świata
na cztery wielkie, rozciągające się południkowo panregiony (PanIdeen): panamerykański (pod kontrolą USA, obejmujący obie Ameryki), paneuropejski (pod kontrolą Niemiec, obejmujący Europę,
94
T. Klin, Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli geopolitycznej w okresie II wojny światowej, Toruń 2008, s. 136-140; G. Parker, op.
cit., s. 59-84. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 35-36.
75
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Bliski Wschód, Afrykę), panrosyjski (ZSRS, Iran, Indie)
i panpacyficzny (pod kontrolą Japonii, rozciągający się na Chiny,
Indonezję, Australię)95.
Ryc. 3. Panregiony Karla Haushofera (oprac. własne).
2.2.4. Teoria potęgi półwyspowej – Nicholas
Spykman
Po zakończeniu II wojny światowej ważne znaczenie w rozwoju
myśli geopolitycznej na Zachodzie miał dorobek Nicholasa Spykmana (1893-1943), amerykańskiego politologa, uznawanego
95
P. Eberhardt, Koncepcje geopolityczne Karla Haushofera, „Przegląd Geograficzny” 2009, nr 81, z. 4, s. 527-549. P. Lorot, Historie de la Geopolitique, Paris
1995 s. 32-35; K. Haushofer, Bausteine zur Geopolitik, Berlin-Grunewald 1928, s.
136-139.
76
Myśl geopolityczna na świecie
za jednego z największych geopolityków w USA. W 1942 r.
w swojej książce, pt. America’s Strategy in The Word Politics. The
United States and the Balance of Power96 sprzeciwił się tendencjom
izolacjonistycznym, optującym za ograniczeniem zaangażowania
wojennego Stanów Zjednoczonych tylko do obszaru Pacyfiku.
Spykman postulował włączenie się USA do wojny na wszystkich
frontach.
W swojej drugiej książce pt. Geography of Peace, wydanej już
pośmiertnie w 1944 r., rozwinął i zmodyfikował koncepcje Halforda Mackindera. Uznał, że geopolitycznie najważniejszy obszar
świata to nie Heartland, lecz Rimland – „obszar brzegowy”, odpowiednik Mackinderowskiej „strefy wewnętrznej” (Inner/Marginal
Crescent). Argumentował, że najważniejsze ekspansje dokonywały
się z obrzeży Eurazji w kierunku wnętrza kontynentu.
Parafrazując Mackindera, Spykman ukuł kolejne „prawo geopolityczne”: „Kto panuje nad Rimlandem, panuje nad Eurazją; kto
panuje nad Eurazją, panuje nad losami świata”97.
Uważał, że Stany Zjednoczone powinny utrzymywać sojusz ze
Związkiem Sowieckim, ale jednocześnie nie dopuszczać do opanowania przez niego Rimlandu. Spykmana uznaje się za ojca
chrzestnego doktryny powstrzymywania (containment) prezydenta
96
N. J. Spykman, America’s Strategy in the World Politics. The United States and
the Balance of Power, New York 1942.
97
N. J. Spykman, Geography of Peace, New York 1944, s. 43. W oryg. Who controls the Rimland, rules Eurasia; who rules Eurasia, controles the destinies of the
World.
77
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Harrego Trumana. Jednocześnie ten holendersko-amerykański geopolityk przestrzegał przed zjednoczeniem Europy przez Niemcy98.
Ryc. 4. Rimland Nicholasa Spykmana (oprac. własne).
Koncepcje Spykmana rozwinął rok później Robert StrauszHupé (1903-2002), z pochodzenia Austriak, dyplomata amerykański (po wojnie był ambasadorem Stanów Zjednoczonych na Sri
Lance, przy NATO, w Szwecji i Turcji), który ukuł teorię o rów98
T. Klin, Wizje ładu…, s. 237-238. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 9192.
78
Myśl geopolityczna na świecie
noważności Heartlandu i Rimlandu, czemu odpowiadał dwubiegunowy układ świata99.
2.4.5. Teoria potęgi powietrznej
Aleksander Procofieff de Seversky jest uznawany za twórcę współczesnej geostrategii, która jest jedną z subdyscyplin geopolityki.
Z pochodzenia był Gruzinem, służył jako oficer lotnictwa w armii
rosyjskiej, od 1917 r. przebywał w Stanach Zjednoczonych. Napisał
dwie ważne książki, które miały duży wpływ na politykę militarną
USA w okresie zimnej wojny, jak również na rozwój geostrategii.
Pierwsza została wydana w 1942 r. pt. Victory Through Air Power
(„Zwycięstwo dzięki potędze powietrznej”). Seversky zaleca w niej
rozwój lotnictwa bombowego dalekiego zasięgu, zdolnego
do rażenia celów w Japonii i w Niemczech z terytorium USA bez
międzylądowań. Seversky przewidywał, że rozwój strategicznego
lotnictwa znacznie zredukuje znaczenie tradycyjnych sił zbrojnych100. Jeszcze większe znaczenie miała jego kolejna książka,
wydana osiem lat później, pt. Air Power: Key to Survival („Potęga
powietrzna: klucz do przetrwania”)101.
Oba największe mocarstwa świata weszły już wówczas
w posiadanie broni jądrowej oraz środków jej przenoszenia (lotnic-
99
P. Eberhardt, Koncepcja Rimlands Nicholasa Spykmana i jej konsekwencje
geopolityczne, „Przegląd Geograficzny” 2014, nr 86, z. 2, s. 261-280. Por. T. Klin,
Wizje ładu…, s. 242-246; R. Strausz-Hupé, The Balance of Tomorrow. A Reappraisal of Basic Trends In World Politics, Philadelphia 1945.
100
A.P. de Seversky, Victory Through Air Power, New York 1942.
101
A.P. de Seversky, Air Power: Key to Survival, New York 1950.
79
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
two strategiczne). Seversky wyznaczył strategiczne strefy wpływów
Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego, które były wynikiem wyraźnej przewagi obu krajów w powietrzu. Zastosował
do tego niestandardową mapę, w centrum której znajdował się biegun północny.
Ryc. 5. Strefy dominacji powietrznej USA i ZSRS
(oprac. własne).
80
Myśl geopolityczna na świecie
Na mapie zaznaczone były dwa duże okręgi, odwzorowujące obszary zasięgu lotnictwa strategicznego USA i ZSRS, częściowo zachodzące na siebie. Obszar gdzie kręgi pokrywały się (Eurazja, Ameryka Północna i północno-zachodnia część Afryki), Seversky nazwał Area of Decision („Strefa Decydująca”) i miała stać się
kluczowym obszarem w przyszłym konflikcie. Teorii potęgi powietrznej tej zarzucano zbyt mocne przywiązanie do aspektu techniczno-militarnego przy braku szerszego ujęcia politycznego i analizy geograficznej102.
2.2.5. Teoria „stref pęknięć” – Saul Cohen
Saul Bernard Cohen, amerykański geograf i politolog w 1963 r.
zaprezentował w swojej książce nowe spojrzenie na międzynarodowy układ sił. Cohen czerpał szeroko z dorobku zwłaszcza
Mackindera, Mahana i Spykmana. Podzielił świat na dwa regiony
geostrategiczne: eurazjatycki (Eurasian Continental World) oraz
morski (Trade Dependent Maritime World), które składały się
z regionów geopolitycznych.
W skład regionu eurazjatyckiego wchodziły dwa regiony geopolityczne: Heartland wraz z Europą Wschodnią oraz Chiny. Geostrategiczny region morski składał się z pięciu regionów geopolitycznych: Europy Zachodniej z Maghrebem (Maritime Europe and
the Maghreb), Ameryki Południowej, Afryki subsaharyjskiej oraz
102
Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia …, s. 34-36; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 89-90.
81
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Oceanii (Japonia, Korea Południowa, Filipiny, Indonezja, Australia).
Osobnym obszarem był Półwysep Indyjski, który pretendował
do roli trzeciego regionu geostrategicznego oraz Azję PołudniowoWschodnią i Bliski Wschód, które Cohen nazywa mianem shatterbelts („strefy pęknięć”). Są to obszary zapalne, które są miejscem
konfliktów oraz polem rywalizacji między mocarstwami103.
Cohenowi zarzucano, iż jego teoria jest zbyt silnie uzależniona
od czynnika historycznego i nie posiadaja wystarczającej podbudowy geograficznej. Mówiąc o recepcji i modyfikacjach poglądów
geopolityków klasycznych należy wspomnieć o Davidzie Hoosonie,
który w swoich pracach redefiniował pojęcie Heartlandu. Uznał go
za najwartościowszą, najbardziej żywotną wewnętrzną część każdego państwa. W przypadku Związku Sowieckiego był to jego zdaniem obszar rozciągający się między środkową Wołgą i Jeziorem
Bajkał104.
2.3. Myśl geopolityczna po zakończeniu zimnej wojny
Upadek świata dwubiegunowego wraz z rozpadem ZSRS w grudniu 1991 r. spowodował daleko idące konsekwencje w obszarze
formowania koncepcji geopolitycznych i geostrategicznych oraz ich
implementacji w polityce wielu państw świata. Najważniejszymi
103
S.B. Cohen, Geography and Politics in a World Divided, New York 1963.
D. Hooson, A New Soviet Heartland?, [w:] „The Geographical Journal” 1962,
vol. 128, s. 19-29; D. Hooson, A New Soviet Heartland?, New York 1964; L.
Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 17-18.
104
82
Myśl geopolityczna na świecie
kierunkami, zmieniającymi myślenie o polityce międzynarodowej
i wpływającymi na formowanie się współczesnych teorii geopolitycznych stały się:
• transformacja społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo informacyjne,
• odchodzenie od powiązań hierarchicznych na rzecz powiązań sieciowych, przechodzenie od gospodarki narodowej
do gospodarki światowej,
• przesunięcie wektorów rywalizacji z kierunku WschódZachód na Północ-Południe procesy policentryzacji świata105.
Większość ze współczesnych teorii geopolitycznych nie ma ściśle narodowego charakteru, nie odnosi się tylko i wyłącznie
do jednego państwa, ponieważ istotą myślenia w kategoriach geopolitycznych jest myślenie wielkoprzestrzenne, ponadnarodowe.
Cechą charakterystyczną myśli geopolitycznej początków XXI
wieku jest eksponowanie czynników integracyjnych, dążenie
do kontynentalnych, a nawet pankontynentalnych powiązań polityczno gospodarczych. Poniżej przedstawiono najpierw kilku wybranych przedstawicieli anglosaskiej myśli geopolitycznej, by następnie przejść do prezentacji koncepcji europejskich i rosyjskich,
szczególnie istotnych ze względu na położenie geopolityczne Polski
i fakt, że Rosja jest jedynym z głównych punktów odniesienia
dla rodzimych przedstawicieli myśli geopolitycznej.
105
Por. J. Potulski, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa 2011, s.
11.
83
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
2.3.1. Koncepcje amerykańskie
Jednym z amerykańskich teoretyków odwołujących się współcześnie wprost do dorobku klasycznej geopolityki jest Ariel Cohen,
analityk Heritage Foundation. Propaguje on pogląd o utrzymującym
się znaczeniu Heartlandu z koncepcji Halforda Mackindera, jako
kluczowego regionu do panowania nad Eurazją, która, jego zdaniem, jest kluczowa do panowania nad światem. W swoich rozważaniach Cohen zwraca uwagę na nowy porządek geopolityczny
na tym kontynencie, na który wpływ miał nie tylko koniec zimnej
wojny, ale też amerykańska interwencja w Afganistanie i zachwianie równowagi międzynarodowej. Cohen przewiduje, że w przyszłości wpływy USA zostaną wyparte z Eurazji. O losach zaś tego
kontynentu zadecydują głównie Rosja, Chiny, Indie oraz Iran, dzieląc między siebie strefy wpływów. Ma to dopełnić ostatecznej policentryzacji świata106.
Robert Kagan, absolwent Uniwersytetu Harvarda, jeden z doradców Ronalda Reagana, współzałożyciel Project for the New
American Century, jest jednym z czołowych teoretyków atlantyzmu, jako nurtu myśli geopolitycznej, w podziale zaproponowanym
przez Carla Schmitta na „cywilizacje Lądu” i „cywilizację Morza”.
Istotą rozważań amerykańskiego teoretyka jest koncepcja Pax Americana, porządku globalnego, opartego na hegemonii Stanów Zjednoczonych. Waszyngton, jego zdaniem, ma prawo do stosowania
„podwójnych standardów” natury moralnej w swojej polityce,
z uwagi na pełnioną rolę „światowego szeryfa”. Kagan wskazuje
106
Szerzej: A. Cohen (eds), Eurasia in Balance: The US and the Regional Power
Shift, Washington 2005.
84
Myśl geopolityczna na świecie
na słabość militarną Europy, która jego zdaniem stara się pełnić
rolę „mocarstwa cywilnego” (Civilian Power) i wyzbyła się całkowicie realizmu politycznego. Zarzuca jej m.in. lekceważenie zagrożenia ze strony tzw. „państw zbójeckich” (rogue states), brak uwagi
na wzrost potęgi Chin czy odrodzenie się potęgi Rosji. Tę ostatnią
uważa zresztą za głównego strategicznego rywala Unii Europejskiej107.
Zbigniew Brzeziński, były doradca amerykańskiego prezydenta
Jimmy’ego Cartera w swojej książce pt. Wielka Szachownica108,
szeroko nawiązując do koncepcji klasycznych teoretyków geopolityki – Mackindera i Spykmana, wyłożył swoją wizję światowego
przywództwa oraz kluczowych problemów geostrategicznych
współczesnego świata. Brzeziński jest orędownikiem światowej
hegemonii Stanów Zjednoczonych.
W swojej książce pisał, iż główną areną globu, tytułową szachownicą jest obecnie Eurazja. Podzielił ją na cztery regiony, według których, jego zdaniem, powinna być prowadzona amerykańska
polityka w celu zachowania światowej dominacji. Te obszary to:
Europa, Rosja, Azja Środkowa oraz Azja Południowo-Wschodnia.
Geostrategię amerykański analityk definiował przy tym jako „strategiczną realizację interesów geopolitycznych”109.
107
R. Kagan, Potęga i Raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003, s. 17-18, 40-41; R. Kagan, Nowa Europa, stara Rosja, „Dziennik”
dodatek „Europa” 2008, nr 202 z 16 lutego, s. 15.
108
Z. Brzeziński, Wielka Szachownica: Główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1996.
109
Ibidem, s. XXVI, 31.
85
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Brzeziński wymieniał główne czynniki, dające przewagę Stanom Zjednoczonym nad innymi państwami świata, które wpływają
na to, iż to właśnie USA są jedynym supermocarstwem na świecie.
Jest to przewaga w czterech obszarach: militarnym, ekonomicznym,
technologicznym i kulturowym. Razem daje to absolutną supremację polityczną na globie110.
Amerykański geostrateg używa często pojęcia pivot area (oś
lub sworzeń geopolityczny), ale nie w znaczeniu, jakim stosował go
Halford Mackinder, lecz ujmowanym w odniesieniu do państw
o szczególnym znaczeniu ze względu na swoje położenie geograficzne. Ewentualna niestabilność państw-sworzni geopolitycznych
miałaby mieć fatalne następstwa dla graczy geostrategicznych. Takimi sworzniami są według Brzezińskiego, np. Ukraina, Azerbejdżan, Korea Południowa, Turcja czy Iran111.
Jednym z głównych geopolitycznych zadań USA i gwarantów
zachowania statusu supermocarstwa jest, zdaniem Brzezińskiego,
niedopuszczenie o osiągnięcia przez mocarstwa regionalne rangi
mocarstwa panregionalnego, a także przeciwdziałanie wszelkim
próbom ustanowienia bloków geopolitycznych złożonych z mocarstw regionalnych, np. bloku rosyjsko-indyjsko-chińskiego.
110
111
Ibidem, s. 24.
Ibidem, s. 41.
86
Myśl geopolityczna na świecie
Ryc. 6. Eurazjatycka szachownica wg Zbigniewa Brzezińskiego (oprac. własne).
Samuel Huntington (1927-2008) był amerykańskim politologiem, którego teoria „zderzenia cywilizacji” wywarła duży wpływ
na myślenie o współczesnym globalnym układzie sił. Po raz pierwszy artykuł na ten temat opublikował latem 1993 r.112 Trzy lata
później napisał na ten temat książkę113. Huntington w swojej teorii
argumentuje, że okres pozimnowojenny będzie okresem, w którym
konflikty międzynarodowe przybiorą postać konfliktu między cy-
112
S.P. Huntington, The Clash of Civilizations?, [w:] „Foreign Affairs” 1993, vol.
72, s. 22-49.
113
S.P. Huntington,, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997.
87
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
wilizacjami, które nazywa „największymi jednostkami kulturowymi”114.
Amerykański badacz wyróżniał dziewięć głównych cywilizacji:
chińską, japońską, hinduistyczną, islamską, prawosławną, zachodnią, latynoamerykańską, buddyjską i afrykańską (w tym przypadku
jest to raczej antycypacja niż ocena)115. Huntington zwracał uwagę
na odwieczność rywalizacji cywilizacji. Wskazuje na istotną rolę
czynnika religijnego w relacjach geopolitycznych. Według niego
centralnym elementem definiującym cywilizację jest religia 116.
Immanuel Wallerstein, amerykański profesor socjologii, stworzył koncepcję systemów-światów, konstrukcji politycznoprzestrzennych, obejmujących często różniące się od siebie państwa, natomiast powiązanych istotną wielkością wymiany handlowej oraz przepływu kapitału. Współczesna gospodarka-świat ma
charakter kapitalistyczny. W rozumieniu Wallersteina ten system
charakteryzuje się nieograniczoną akumulacją kapitału oraz podziałem świata na na centrum (core), peryferie (periphery) i półperyferie (semi-periphery). Centrum stanowią państwa Pierwszego Świata, peryferie – kraje Trzeciego Świata, zaś półperyferie – państwa
postkomunistyczne i rozwijające się spoza Europy (rys. 3). Taki
podział rodzi, zdaniem Wallersteina nie tylko dysproporcję ekonomiczną, ale także przekłada się na układ geopolityczny, dając pre-
114
Ibidem, s. 45, s. 308-361.
Ibidem, s. 21 (mapa nr 1.3), s. 49-54.
116
Zob. także: F. Koneczny, O wielości cywilizacji, Kraków 1996; A.J. Toynbee,
Cywilizacja w czasie próby, Warszawa 1988.
115
88
Myśl geopolityczna na świecie
ponderancję ośrodkom siły stanowiącym centrum systemuświata117.
3.2.2. Koncepcje rosyjskie
Po upadku Związku Sowieckiego nastąpiło nie tylko ożywienie
myśli geopolitycznej w Rosji, ale również rozwój samej geopolityki
jako odrębnej dziedziny wiedzy, a nawet jako nauki. Ma to także
związek z instytucjonalizacją geopolityki, powstawaniem szeregu
komórek badawczych, zajmujących się tą dyscypliną, by wymienić
tylko Centrum Studiów Geopolitycznych, utworzone w 1993 r. przy
Instytucie Geograficznym Rosyjskiej Akademii Nauk. Geopolityka
w Rosji została uznana za skuteczną metodę analizy polityki międzynarodowej, pożyteczną dla państwa o ambicjach mocarstwowych118.
We współczesnej rosyjskiej myśli geopolitycznej możemy wyróżnić dwa duże nurty: atlantyzm, eurazjatyzm oraz kilka innych
szkół takich jak neobizantyzm czy idea Rosji-Wyspy. Pierwszy
koncentruje się na propagowaniu idei związku Rosji z państwami
zachodnimi (głównie Unia Europejska i USA), a eurazjatyzm pojmuje Rosję jako odrębną cywilizację i nastawiony jest antyzachodnio. Idea Rosji-Wyspy skoncentrowana jest na utrzymywaniu równowagi w Eurazji i wizji nieangażowania się Rosji w sojusze poli-
117
I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007, s.
33-36, 41-46.
118
J. Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką,
ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 26-27.
89
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
tyczno-militarne, neobizantyzmu postrzega Rosję jako dziedzica
Cesarstwa Bizantyjskiego.
Dmitrij Trenin, dyrektor Centrum Carnegie w Moskwie, wskazywał na koniec podziału Wschód-Zachód i konieczność odejścia
Rosji od spojrzenia eurazjatyckiego. Swoje poglądy wyłożył m.in.
w pt. „Integracja i tożsamość. Rosja jako »nowy Zachód«”. Zdaniem Trenina obecnie mamy do czynienia z formowaniem się trzeciego w kolejności „Zachodu”, który utożsamia z kręgiem cywilizacji zachodniej. „Pierwszym Zachodem” miał być Zachód europocentryczny (od XV od początków XX wieku), drugim – amerykanocentryczny w czasie zimnej wojny. Trzeci narodził się
po zakończeniu zimnej wojny i jest to „Zachód o zasięgu światowym”. Rosyjski intelektualista twierdzi, iż dziś nowy Zachód
obejmuje Amerykę Północną, Unię Europejską, Japonię, Koreę
Południową, Australię i w dużej mierze kraje Europy Wschodniej
oraz Turcję119.
Trenin zaleca Rosji zacieśnienie relacji politycznych
i gospodarczych ze światowym liderem – Stanami Zjednoczonymi,
które powinno stać się partnerstwem asymetrycznego, chodzi
m.in. o zachowanie autonomii wobec polityki globalnej Waszyngtonu. W dalszej kolejności proponuje dostosowanie norm politycznych, społecznych i ekonomicznych do zasad panujących w Unii
Europejskiej. Miałoby to skutkować swego rodzaju luźnym euro-
119
L. Sykulski, Integracja polityczna Eurazji we współczesnej rosyjskiej myśli
geopolitycznej, [w:] P. Eberhardt (red.), Studia nad geopolityką XX wieku, „Prace
Geograficzne” nr 242, Warszawa 2013, s. 351.
90
Myśl geopolityczna na świecie
pejskim stowarzyszeniem, bez formalnego przystąpienia Rosji
do UE.
Ważnym elementem w tej koncepcji ma być modernizacja Dalekiego Wschodu dzięki partnerstwu z Japonią, przy zachowaniu
dobrosąsiedzkich stosunków z Chinami i strategicznego partnerstwa z Indiami. Trenin postuluje przy tym integrację gospodarczą
między Rosją, Kazachstanem i Białorusią (Unia Euroazjatycka).
Zachód w koncepcji Trenina jest rozpatrywany w kategoriach wartości, norm i technologii. W powyższym kontekście rosyjski badacz proponuje, aby Rosja nie tyle integrowała się z Zachodem,
co po prostu stała się nim przez przyjęcie zachodnich wartości
i norm120.
W 2010 r. rosyjski politolog Siergiej Karaganow, związany z liberalnymi i prozachodnio nastawnionymi kręgami rosyjskich intelektualistów (m.in. czasopismo „Rosja w Polityce Międzynarodowej”), przedstawił swoja koncepcję strategicznego sojuszu Unii
Europejskiej i Federacji Rosyjskiej (w perspektywie Unii Euroazjatyckiej). Podkreślał fakt, tworzenia się nowego układu dwubiegunowego, którego fundamenty tworzą Stany Zjednoczone i Chiny.
Zdaniem Karaganowa, korzystniejsze będzie stworzenie innego
modelu, opartego na równowadze między trzema ośrodkami: USA,
Chinami i Związkiem Europy, czyli konfederacją Unii Europejskiej
i Rosji.
Koncepcja Związku Europy zakłada integrację gospodarczą
m.in. Rosji, Kazachstanu, Białorusi i Ukrainy. Strategiczne partner-
120
Ibidem, s. 352.
91
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
stwo między UE i Rosją obejmować miałoby m.in. koordynację
polityk zagranicznych. Współpracę w sektorach energetycznym,
wysokich technologii, kultury, edukacji. Koncepcja zakłada swobodę przemieszczania się ludzi, towarów i kapitału w ramach ruchu
bezwizowego121.
Najbardziej znanym współczesnym rosyjskim geopolitykiem
jest Aleksander Dugin, czołowy twórca odrodzenia ideologii eurazjanizmu. W publikacjach tego intelektualisty widać wyraźne nawiązania do klasycznej geopolityki, a konkretnie teorii potęgi kontynentalnej Mackindera i Haushofer (→ 2.2.3.). Ważnym elementem do zrozumienia myśli geopolitycznej Dugina jest znajomość
idei podziału świata, który wprowadził Carl Schmitt (1888-1985).
W swojej pracy, pt. Planetarne napięcie między Wschodem
i Zachodem a opozycja Lądu i Morza, napisanej w 1959 r., pisał o
dwóch przeciwstawnych sobie „megacywilizacjach”: „cywilizacji
Lądu” i „cywilizacji Morza”. Twierdził, że taki dychotomiczny
układ jest najtrwalszym podziałem cywilizacyjnym w dziejach,
sięgającym np. konfliktu Rzymu i Kartaginy. Dla Aleksandra Dugina najważniejszy podział cywilizacji to również cywilizacja lądowa i cywilizacja morska. Rosyjski geopolityk podkreśla rywalizację dwóch form budowania potęgi: tellurokrację (władza mocarstw lądowych, uzyskiwana dzięku przewadze na lądzie) i talassokrację (władza mocarstw morskich/oceanicznych). Do pierwszej
zalicza kontynentalną masę eurazjatycką, której przeciwwagą jest
121
Ibidem, s. 351. Por. S. Karaganow, Sojuz Jewropy: poslednij szans, „Rossijskaja Gazieta” 9.07.2010. Większość artykułu została przetłumaczona na polski przez
M. Wojciechowskiego i opublikowana na łamach „Gazety Wyborczej”
30.08.2010.
92
Myśl geopolityczna na świecie
atlantycka talassokracja (kraje anglosaskie: Stany Zjednoczone,
Wielka Brytania, Australia).
Aleksander Dugin, podobnie jak inni eurazjatyści postuluje budowę Imperium Eurazjatyckiego, obejmującego Heartland oraz
kluczowe obszary Rimlandu. Postuluje konieczność porozumienia
Moskwy z Berlinem i stworzeniu bloku kontynentalnego, na wzór
koncepcji Karla Haushofera. Myśl geopolityczna Dugina jest ponadto mocno osadzona w filozofii i religii.
Według rosyjskiego geopolityka, celem Rosji ma być budowa
lądowego imperium, a to jest niemożliwe bez neutralizacji głównej
potęgi atlantyckiej, czyli Stanów Zjednoczonych. Kluczem
do budowy nowego podmiotu geopolitycznego ma być wyparcie
wpływów amerykańskich z Europy oraz ustanowienie trzech głównych geopolitycznych osi, będących kręgosłupem nowego imperium: Moskwa–Berlin, Moskwa–Teheran i Moskwa–Tokio122.
Koncepcje głoszone przez Aleksandra Dugina i innych ideologów eurazjanizmu są zbieżne z wieloma postulatami politycznymi,
głoszonymi przez kręgi polityczne, wojskowe i intelektualne współczesnej Rosji.
122
L. Sykulski, Integracja polityczna…, s. 353-356.
93
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Ryc. 7. Główne osie Imperium Eurazjatyckiego w koncepcji
Aleksandra Dugina123.
Uważna analiza dorobku tego nurtu pozwala na dostrzeżenie
elementów praktycznmej realizacji niektórych postulatów eurazjatystów, np. eurazjatycka integracja gospodarcza (Unia Celna między Białorusią, Rosją i Kazachstanem), polityczne zapowiedzi budowy Unii Euroazjatyckiej.
123
Źródło: P. Eberhardt, Koncepcje geopolityczne Aleksandra Dugina, „Przegląd
Geograficzny” 2010, tom 82, nr 2, s. 225, ryc. 1.
94
Rozdział 3.
Myśl geopolityczna w Polsce
3.1. Rozwój polskiej myśli geopolitycznej –
charakterystyka
Początek nowoczesnego myślenia geopolitycznego w historii Polski
datuje się na drugą połowę XIX wieku. Początki polskiej geopolityki są zatem zbieżne chronologicznie z pojawieniem się
jej na Zachodzie. Impuls do tworzenia rodzimej myśli geopolitycznej dały dwa spory intelektualne, dotyczące przyczyny rozbiorów
Polski w XVIII wieku oraz geograficznego charakteru ziem polskich (w tym ich granic).
Po upadku powstania styczniowego (1864) w środowiskach inteligenckich rozgorzała gwałtowna dyskusja, dotycząca nie tylko
przyczyn niepowodzeń w walce o niepodległość Polski, ale i samej
genezy rozbiorów oraz polskiego charakteru narodowego. Na kanwie tych sporów rodzić się zaczęły także nowoczesne nurty poli-
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
tyczne. Rozważania o charakterze geopolitycznym, uwypuklające
czynnik geograficzny w polityce, nieustanną rywalizację między
poszczególnymi państwami i blokami politycznymi, wskazujące,
iż moralność właściwa jednostkom różni się od aksjologii właściwej państwom, stały się czynnikiem nieodłącznym polskiej myśli
politycznej. Polska myśl geopolityczna, jako stały element szerokiego nurtu rodzimej myśli politycznej, jest obecna od tamtych
czasów aż do dziś.
W debacie poświęconej przyczynom wymazania Rzeczypospolitej z mapy Europy w 1795 r. zaczęły dominować dwa główne,
przeciwstawne stanowiska. Pierwsze, reprezentowane przez krakowską szkołę historyczną, kazało upatrywać genezy rozbiorów
w słabościach ustrojowych I Rzeczypospolitej i wadach polskiego
charakteru narodowego. Do twórców tej szkoły należeli, m.in.: ks.
Walerian Kalinka (1826–1886), Józef Szujski (1835–1883), Michał
Bobrzyński (1849–1935) i Stanisław Smolka (1854–1924). Przeciwstawna szkoła historyczna ukształtowała się w Warszawie. Zakładała, że na upadek polsko-litewskiej państwowości w końcu
XVIII wieku decydujące znaczenie miała niekorzystna koniunktura
geopolityczna oraz zbyt duża dysproporcja sił w regionalnym układzie międzynarodowym. Do najważniejszych przedstawicieli tej
szkoły należeli m.in. Adolf Pawiński (1840–1896), Tadeusz Korzon
(1839–1918), Władysław Smoleński (1851–1926), Aleksander
Rembowski (1847–1906).
Wielu badaczy od drugiej połowy XIX wieku zaczęło brać
udział w licznych debatach i sporach intelektualnych dotyczących
określenia polskiego obszaru narodowego, wytyczania postulowa-
96
Myśl geopolityczna w Polsce
nych granic, a także oceny geopolitycznego położenia Polski
w minionych okresach historycznych. W tych sporach prym wiedli
przede wszystkim geografowie i historycy. Na poglądach znacznej
części z nich zaważyły publikacje niemieckiego geografa Karla
Rittera124.
W okresie II Rzeczpospolitej przedstawiciele polskiej myśli
geopolitycznej zajmowali się ocenami geopolitycznego położenia
Polski, tak bieżącego, jak i ocenami geohistorycznymi, rozpatrywali strategiczne znaczenie polskich granic, analizowali ewentualne
zagrożenia ze strony Prus Wschodnich, podejmowali problem dostępu Polski do Bałtyku, formułowali nawet założenia polskiej polityki mocarstwowej i polityki kolonialnej. W dużej mierze polska
myśl skoncentrowana była na geopolitycznych uzasadnieniach
kształtu terytorialnego Polski oraz odpieraniem ataków nazistowskiej propagandy (zwłaszcza po roku 1933), odbierającej państwu
polskiemu prawo do istnienia. Polska myśl geopolityczna okresu II
RP silnie zaangażowana była także w promowanie koncepcji geopolitycznej Międzymorza oraz polityki prometejskiej. Szeroko podejmowano problem zagrożenia ze strony Rosji sowieckiej, a potem
ZSRS.
W okresie II wojny światowej powstawało szereg prac związanych z analizą systemu międzynarodowego, polityki wielkich mocarstw (np. Ignacy Matuszewski, Jerzy Niezbrzycki), a także koncepcje geopolityczne, związane z porządkiem powojennym (np.
koncepcja federacji środkowoeuropejskiej). Po wojnie, geopolityka
124
D. Jędrzejczyk, Antropogeografia polska XIX i XX wieku, Warszawa 1997, s.
132.
97
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
stała się w Polsce Ludowej „wyklętą” dziedziną wiedzy, a jej oficjalne uprawianie było zabronione. Rozwijała się jednak w kraju
pod postacią historii i geografii cywilizacji (np. twórczość Andrzeja
Piskozuba), a także w środowiskach politycznej emigracji (np. Jerzy Giedroyć, Juliusz Mieroszewski). Dopiero pod koniec lat
osiemdziesiątych XX wieku w Polsce, w drugim obiegu zaczęły się
pojawiać publikacje odwołujące się wprost do dziedzictwa krajowej
i zachodniej geopolityki (Leszek Moczulski).
W okresie III Rzeczypospolitej geopolityka zaczęła się rozwijać na kanwie ważnych strategicznych wydarzeń międzynarodowych, takich jak przystąpienie Polski do NATO (1999) czy Unii
Europejskiej (2004). Istotnym punktem w rozwoju geopolityki akademickiej było pojawienie się obszernej monografii autorstwa
Leszka Moczulskiego125, która zaktywizowała młode środowisko
naukowe. Wśród ośrodków zajmujących się naukowo geopolityką
ważne miejsce od lat 90. zajmuje Akademia Obrony Narodowej
oraz Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk. Od końca pierwszej dekady XXI wieku
w rozwoju rodzimej geopolityki ważne miejsce zajmują także pozarządowe ośrodki naukowe (np. Instytut Geopolityki w Częstochowie, Polskie Towarzystwo Geopolityczne). Po 1989 r. ukazywało
się także kilka periodyków naukowych, podejmujących rozwój
badań naukowych (np. „Geopolitical Studies”, „Geopolityka”,
„Przegląd Geopolityczny”).
125
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
98
Myśl geopolityczna w Polsce
Główną problematyką podejmowaną po zmianie ustrojowej była ocena położenia geopolitycznego Polski, strategiczny wymiar
akcesji do NATO i UE oraz bezpieczeństwo regionalne. W połowie
pierwszej dekady XXI wieku powróciła debata dotycząca klasycznych polskich koncepcji geopolitycznych (np. polityka jagiellońska,
Międzymorze), związana z poczuciem narastającego zagrożenia ze
strony Rosji. Renesans geopolityki nastąpił jednak po 2008 r.,
co było związane m.in. z międzynarodowymi skutkami wojny rosyjsko-gruzińskiej. Kolejnym ważnym impulsem wpływającym
na ożywienie debaty geopolitycznej w Polsce stało się zajęcie Krymu przez Rosję na początku 2014 r., a następnie wybuch konfliktu
na wschodzie Ukrainy.
3.2. Polska geopolityka przed I wojną światową
3.2.1. Oskar Żebrowski, Wincenty Pol, Wacław
Nałkowski
Jednym z pierwszych badaczy, których możemy określić mianem
prekursorów polskiej myśli geopolitycznej był Oskar Żebrowski
(ok. 1809-1883), uczestnik powstania listopadowego, emigrant
we Francji, inżynier dróg i mostów. W swojej publikacji pt. Polska.
Ogólny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego państwa polskiego, wydanej w Paryżu w 1847 r. obszar Polski zaliczył do wielkich
99
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
obszarów Europy, którą podzielił z kolei na część południowozachodnią i północno-wschodnią.
Ryc. 8. Polska w naturalnych granicach
Oskara Żebrowskiego126.
126
Źródło: O. Żebrowski, Polska. Ogólny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego państwa polskiego, Paryż 1847.
100
Myśl geopolityczna w Polsce
Granice Polski w jego wizji sięgać miały na wschodzie Dźwiny
i Dniepru, na zachodzie Odry, na północy wybrzeża Morza Bałtyckiego, na południu wybrzeża Morza Czarnego, rozciągając się
od ujścia Dunaju po Odessę. Żebrowski obszar Polski dzielił się
na dwie „poły”, które są rezultatem podziału hydrograficznego
na zlewisko Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego.
Polska, w podziale Europy zaproponowanym przez Żebrowskiego, miała rozciągać się na obie główne części Europy, przez co,
zdaniem polskiego inżyniera, była narażona na nieustanny konflikt
z Rosją. Żebrowski pisał nawet, że położenie Polski determinuje
swoiste „posłannictwo”, aby „wstrzymywać napady Rosji i być
w tej części Europy ogniskiem liberalnych wyobrażeń” 127.
Sprawą naukowego uzasadnienia położenia geograficznego
Polski jako jeden z pierwszych zajął się Wincenty Pol (1807-1872).
W 1851 r. wysunął hipotezę, iż o całym życiu narodu, w tym jego
życiu politycznym, decydują warunki klimatyczne. W polskiej nauce był prekursorem analizy wpływu klimatu na procesy dziejowe.
Jako jeden z pierwszych polskich geografów wysunął koncepcje
naturalnej odrębności historycznego obszaru Polski, który, jego
zdaniem, ograniczony był granicami: na północy Bałtykiem,
na południu
Morzem
Czarnym,
Dniestrem
i Karpatami,
na zachodzie Odrą, na wschodzie Dźwiną i Dnieprem. Zdaniem
127
O. Żebrowski, Polska. Ogólny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego państwa polskiego, Paryż 1847, s. 13, 29, 49. Por. L. Sykulski, Oskar Żebrowski –
prekursor geopolityki polskiej, „Przegląd Geopolityczny” 2010, t. 2, s. 169-174.
101
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
polskiego geografa, ziemie polskie miały charakter przejściowy
między cechami geograficznymi wschodu i zachodu Europy128.
Problematykę cech charakterystycznych położenia geograficznego Polski i ich wpływu na procesy polityczne podjął Wacław
Nałkowski (1851-1911). Jego publikacje wpłynęły bezpośrednio
na rozpoczęcie dyskusji narodowej dotyczącej położenia geopolitycznego Polski129.
Nałkowski, nawiązując do Pola, wysunął tezę o przejściowym
charakterze terytorium Polski. Nizinny charakter ukształtowania
terenu zamieszkiwanego przez Polaków nie sprzyjał jego zdaniem
utrzymaniu trwałości politycznej w tym miejscu Europy. W swoich
głównych pracach130 argumentował, iż ziemie polskie mają charakter przejściowy w dwóch znaczeniach: komunikacyjnym i klasyfikacyjnym. Pisał, iż terytorium Polski to obszar, na którym cechy
zachodnioeuropejskie przechodzą w cechy wschodnioeuropejskie.
128
W. Pol, Północny wschód Europy pod względem natury, Kraków 1851, s. 94111. Por. W. Pol, Historyczny obszar Polski, Kraków 1869.
129
O W. Nałkowskim zob. szerzej: D. Jędrzejczyk, Myśl geograficzna Wacława
Nałkowskiego, Warszawa 1999; B. Olszewicz (red.), Wacław Nałkowski. W pięćdziesiątą rocznicę zgonu (1911-1961), Warszawa 1962.
130
W. Nałkowski, Geograficzny rzut oka na dawną Polskę, Warszawa 1887; W.
Nałkowski, Terytorium Polski historycznej jako indywidualność geograficzna,
Warszawa 1912; W. Nałkowski, Materiały do geografii ziem dawnej Polski, Warszawa 1913; zob. także: W. Nałkowski, Charakter przejściowy ziem historycznej
Polski. Odczyt wygłoszony 17 marca [1910] w Sali Muzeum Przemysłu i Rolnictwa
[Sprawozdanie], „Społeczeństwo” 1910, nr 4, s. 142; W. Nałkowski, Czy terytorium dawnej Rzeczypospolitej Polskiej jest krainą przejściową i po której stronie
kordonu zamieszkuje geograficzne nieuctwo, „Ogniwo” 1903, s. 417-419, 444-445,
467-469; W. Nałkowski, Polska jako kraina przejściowa, „Ziemia” 1910, nr 1, s.
642-643, 657-659, 705-707, 722-723; W. Nałkowski, Przejściowy charakter Polski
i jego wpływ na Polaków, „Wolne Słowo” 1911, nr 119, s. 8-11.
102
Myśl geopolityczna w Polsce
Geograf określał terytorium Polski jako „typ krainowy”, zawierający cechy dwóch typów sąsiednich: zachodnio- i wschodnioeuropejskiego. Nazywał przy tym ziemie polskie wrotami z Europy
Zachodniej do Wschodniej. Oprócz tego Nałkowski przypisywał
przejściowość obszaru polskiego znaczeniu religijnemu, etnograficznemu oraz ekonomicznemu, wskazując na znaczące różnice
w rozwarstwieniu ekonomicznym ziem zachodnich i wschodnich,
inną strukturę narodowościową oraz wyznaniową ludności ze
wschodu i zachodu.
Zasięg geopolitycznych granic Polski Wacław Nałkowski wyznaczył na zachodzie na linii Odry i Nysy Łużyckiej, na wschodzie
zaś na linii Dźwina, Dniepr lub na linii idącej od Jeziora Pejpus
rzeką Wieliką (Wielikaja) i Dnieprem; od Zatoki Fińskiej do Zatoki
Odeskiej131. Na twórczość geograficzną i geopolityczną Nałkowskiego duży wpływ miały poglądy Karola Rittera132.
3.2.3. Eugeniusz Romer – „ojciec polskiej
geopolityki”
Jednym z pierwszych krytyków tezy Nałkowskiego był lwowski
profesor geografii, Antoni Rehman (1840-1917), który odrzucał
w ogóle determinizm geograficzny. Twierdził, że jedynie pojedyn131
W. Nałkowski, Terytorium Polski…, s. 8-9, 20-33; W. Nałkowski, Materiały…,
s. 148-149.
132
B. Olszewicz (red.), op. cit., s. 65. Zob. także: W. Nałkowski, Granice polityczne ze stanowiska geograficzno-naukowego, „Prawda” 1893, nr 4, s. 446-448; W.
Nałkowski, Natura i siła, „Prawda” 1893, nr 13, s. 476-478, 507-510, 530-531; W.
Nałkowski, Jak powstają narody?, „Prawda” 1894, nr 14, s. 411-413; W. Nałkowski, Ziemia i człowiek. Szkice i studia geograficzne, Warszawa 1901.
103
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
cze obszary kraju, takie jak Pogórze Karpackie mogą być uznane
z Kariny przejściowe, lecz nigdy cała Polska133. Jego uczniem był
Eugeniusz Romer (1871-1953), który stworzył najpełniejsze podstawy pod polską geopolitykę, stąd czasami bywa określany mianem ojca geopolityki polskiej134.
Pierwszą geopolityczną publikacją Eugeniusza Romera była
praca Rola rzek w historii i geografii narodów wydana w 1901 r.135
Dzieło to zapoczątkowało hydrograficzną szkołę geopolityki polskiej, przypisującą kluczowe znaczenie w rozwoju państw rzekom,
dorzeczom i otwartym akwenom wodnym. Publikacją, w której
Romer podjął polemikę z Nałkowskim była praca Przyrodzone
podstawy Polski historycznej, wydana w 1912 r.136 Romer odrzucił
całkowicie tezę o przejściowym charakterze ziem polskich. Starał
się dowieść, że obszar Polski ma „fizyczne uzasadnienie” w środowisku geograficznym. Swoje teorie geopolityczne Romer rozwinął
najpierw w publikacji Polska. Ziemia i Państwo z 1917 r.137, a najpełniej tuż przed wybuchem II wojny światowej w klasycznym
133
A. Rehman, Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów słowiańskich, t. 1 (Karpaty opisane pod względem fizyko-geograficznym), Lwów 1898.
134
O życiu i przebiegu kariery zawodowej E. Romera zob. D. Jędrzejczyk, W.
Wilk, Eugeniusz Romer jako geograf społeczno polityczny, Warszawa 1999; Ł.
Mazurkiewicz-Herzowa, Eugeniusz Romer, Warszawa 1966; Edmund Romer,
Geograf trzech epok. Wspomnienie o ojcu, Warszawa 1985 (tam także życiorys
napisany w 1947 przez samego Eugeniusza Romera, Ibidem, s. 335-342).
135
E. Romer, Rola rzek w historii i geografii narodów, Lwów 1901.
136
Zob. np. E. Hanslik, Krainy przejściowe, „Ziemia” 1910, s. 113-115, 130-131;
L. Sawicki, Geograficzne położenie Polski, „Ziemia” 1911, s. 20-23; W. Wakar,
Dwie teorie, „Ziemia” 1913, s. 300-301, 415-419.
137
E. Romer, Polska. Ziemia i Państwo, Kraków 1917.
104
Myśl geopolityczna w Polsce
dziele polskiej geopolityki, książce pt. Ziemia i Państwo. Kilka
uwag geopolitycznych138.
Eugeniusz Romer w swoich pracach traktował obszar Polski jako pomost pomiędzy Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Odrzucał zatem tezę o przejściowym charakterze terytorium Polski
na rzecz tezy o pasażowym (pomostowym) jej charakterze. Swoją
hipotezę Romer starał się udowodnić argumentami hydrograficznymi. Wskazywał, iż polski system hydrograficzny jest zbieżny
z przebiegiem pomostu bałtycko-czarnomorskiego. Argumentował
przy tym, że o integralności terytorium Polski decyduje przede
wszystkim system rzeczny, który stanowi „naturalną granicę”. Fakt,
iż od ujścia Nysy Łużyckiej i skrętu Odry ku północy rzeka ta nie
ma z lewego brzegu żadnego dopływu, nie licząc nieznacznych
wód ściekowych, dowodził jego zdaniem brak historycznej ekspansji Polski na Zachód. Stąd linia Odry i Nysy miała być naturalną
granicą obszaru polskiego139.
Romer nie zgadzał się z teorią Nałkowskiego o pośrednictwie
cywilizacyjnym Polski między Wschodem i Zachodem, argumentując, iż granica między Polską a Rosją była na tyle silna, że stanowiła zaporę wobec jakiejkolwiek wymiany kulturalnej. Jego zdaniem
przyczyną rozbieżności historycznych ustrojów politycznych Polski
i Rosji było „przeciwieństwo form niżowych”. Romer argumento138
E. Romer, Ziemia i państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych, LwówWarszawa 1939.
139
E. Romer, Czy Polska jest krainą przejściową?, „Ziemia” 1910, 241-243; E.
Romer, Ziemia i państwo…, s. 34-53; E. Romer, Czy Polska była do roku 1939
„krainą przejściową”?, „Przegląd Geograficzny” 1946, t. XX, s. 1-9. Por. P. Eberhardt, Twórcy polskiej geopolityki, Kraków 2006, s. 61-77.
105
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
wał, że Niż Polski nie zlewa się z Niżem Rosyjskim, ponieważ
w swojej równoleżnikowej osi jest lekko wklęsły. Natomiast płyta
rosyjska jest w środkowej części lekko wypukła. Te czynniki geomorfologiczne miały jego zdaniem olbrzymi wpływ zarówno
na przyrodę, jak i np. na klimat, co za tym idzie na formy osadnictwa i procesy budowy państwowości. W kwestii przebiegu samych
granic obszaru polskiego koncepcja Romera nie odbiegała znacznie
od wizji Nałkowskiego140.
Eugeniusz Romer, negując czysty determinizm geograficzny
i podkreślając rolę aktywności i woli ludzkiej w kształtowaniu życia politycznego, zwracał jednak uwagę na obiektywną rolę czynników geograficznych w procesach historycznych. Podkreślał znaczenie chociażby ukształtowania terenu, formy układu hydrograficznego, dostępu do mórz, czy klimatu w dziejach ludzkiej ekspansji. Był zwolennikiem poglądu, że człowiek nie jest w stanie zanegować praw natury. Co prawda, zorganizowana wola ludzka jest
w stanie je naruszyć, ale, prędzej czy później, zwłaszcza w czasach
„zawieruchy dziejowej”, przestrzeń powraca w swoje „naturalne
tory”141.
Romer zwracał uwagę na rolę czynnika geograficznego w ekspansji polskiej państwowości w średniowieczu. Wskazywał,
140
E. Romer, Ziemia i państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych, LwówWarszawa 1939, passim. E. Romer, Przyrodzone podstawy Polski historycznej,
Lwów 1912, s. 41-52; Zob. także: E. Romer, Przyczyny upadku Polski. Warunki
geograficzne, Warszawa 1918; E. Romer, Polen und die natürliche Gliederung
Europeas, Geopolitische Erwägungen, Wien 1929; E. Romer, Poland. The Land
and the State, „The Geographical Review” 1917, t. VI, s. 6-25;
141
E. Romer, Ziemia i państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych, Warszawa 1939,
s. 1-2.
106
Myśl geopolityczna w Polsce
że Polska w czasach Mieszka I zajmowała terytorium liczące ok.
110 tys. km², a zaledwie pół wieku później już ok. 470 tys. km²,
co miało być wynikiem sprzyjającego ukształtowania terytorium
i właściwościach naturalnych dróg historycznych. Polski geograf
wyróżniał cztery naturalne drogi historyczne w rozwoju państwa
polskiego.
1) Droga równoleżnikowa. Polska za Bolesława Chrobrego
w wyniku ekspansji równoleżnikowej osiągnęła linię Bugu.
Linia ta, co podkreślał Romer, nie stanowi, naturalnej granicy, ani żadnej bariery hamującej ekspansję. Rozciąganie
wpływów polskich na drodze równoleżnikowej zostało zahamowane w XI wieku z uwagi na napotkanie innego organizmu państwowego i jego zorganizowanej woli politycznej, która korzystała z tej samej drogi, lecz w przeciwnym kierunku.
2) Droga południowo-wschodnia, wiodąca ku Rusi Czerwonej, którą Bolesław Chrobry dotarł aż do Kijowa.
3) Droga południowo-zachodnia, która rozciągała się za Bolesława Chrobrego przez Czechy i Morawy, aż do linii Dunaju.
4) Droga północna, zwana także „drogą bałtycka”, dzięki której Polska osiągnęła wybrzeże Bałtyku.
Według Eugeniusza Romera, jakichkolwiek przeszkód naturalnych pozbawiona jest wyłącznie pierwsza droga, gdzie na drodze
ekspansji stanąć może wyłącznie inna zorganizowana wola polityczna. Pozostałe drogi mają charakter cieśnin politycznych. Ten
ośrodek siły, który zajmuje cieśninę, staje się panem terytoriów
107
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
przy niej, zarówno swoich, jak i obcych. Poprzez drogę południowo-wschodnią i bramę przemyską ciążyła ku Polsce i Zachodowi
Ruś Czerwona142.
Powyższe tendencje miały, zdaniem ojca polskiej geopolityki,
znacznie szersze tło. Zwracał uwagę, że tzw. „parcie na Wschód”
(niem. Drang nach Osten) jest ogólnoeuropejską tendencją, wynikającą z fizjonomii europejskich rzek. W niżowej części swojego
biegu posiadają bowiem dopływy ciążące na Wschód. Na przykład
bieg Loary jest związany z dorzeczem Sekwany, a gęsta sieć prawobrzeżnych dopływów Sekwany wytycza ekspansję francuską ku
ziemiom belgijskim oraz tłumaczy migrację Walonów. Podobnie
większość europejskich rzek posiada dopływy wskazujące
na Wschód, np. Łaba ze Sprewą i Hawelą, Odra z Wartą z Notecią,
Wisła z Sanem ciążącym ku Dniestrowi, który za pośrednictwem
Prypeci i Narwi wiąże Wisłę z Niemnem; Niemen z Wilią wiodącą
ku Dźwinie. Poza Dźwiną tendencja znacznie słabnie, a za Dnieprem niknie zupełnie. Rosja stanowi rodzaj wypukłej tarczy, z której wody wielkich rzek, np. Wołgi, Oki czy Donu, rozlewają się
na wszystkie strony świata, ciążąc we wszystkich kierunkach. Okoliczność ta tłumaczy historyczną rolę, jaką Rosja odgrywa i będzie
odgrywać w dziejach143.
Romer dużo uwagi poświęcił pojęciu „Europa Środkowa”, którą uważał za sztuczny, słowny twór, nie mający wiele wspólnego
z rzeczywistością. Podkreślał, że pojęcie to powstało w Niemczech
i stało się wykładnikiem niemieckiej ekspansji. Wskazywał,
142
Ibidem, s. 12-14.
Ibidem, s. 15-20.
143
108
Myśl geopolityczna w Polsce
że początkowo do Europy Środkowej zaliczano tylko Niemcy,
Szwajcarię i rdzenne prowincje austriackie. Niedługo potem Albrecht Penck (1958-1945), włączył do tego pojęcia także Holandię
i Belgię, przesuwając równocześnie granicę wschodnią tego terminu między Odrę a Wisłę. Następnie Ernst Kretschmer (1888-1964)
poszerzył to pojęcie o Danię. Po zawarciu sojuszu między Niemcami, a Austro-Węgrami oraz odnowieniu umowy państwowej
między członami Austro-Węgier, wzrósł interes państw, leżących
w Europie Wschodniej, co wpłynęło na zaliczenie do Europy
Środkowej przez Josepha Partscha (1851-1925) Belgii, Holandii,
Niemiec, Szwajcarii, Austro-Węgier, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Czarnogóry i Serbii. Wyłączenie z tego kompleksu Królestwa
Polskiego, swoistej zatoki terytorialnej w tak określonym obszarze,
zdaniem Romera, demonstrowało czysto polityczny charakter tej
konstrukcji naukowej. Wraz z zaostrzaniem się sytuacji z Rosją,
w Niemczech wprowadzono ponownie poszerzoną wersję pojęcia
Europy Środkowej, zaliczając do niej również Królestwo Polskie
jako „Europę Przejściową”. Polska w tym ujęciu figurowała jako
kraina przejściowa między światem Wschodu i Zachodu144.
W opinii Eugeniusza Romera, geograficzna struktura Europy
wygląda w następujący sposób:
1) Europa Wschodnia (płytowa);
2) Cztery pasy rozpościerające się równoleżnikowo:
• pas północny, (brytyjsko-skandynawski),
• pas niżowy,
144
Ibidem, s. 17-21.
109
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
• pas gór średnich,
• pas śródziemnomorski.
Jedynym naukowo uzasadnionym określeniem „Europa Środkowa”, w pojęciu Romera miał być pas młodych równin na niżu
polsko-niemiecko-francuskim. Szczególną cechą geologiczną tego
niżu, stanowiącą o jego geograficznej spójności, są potężne złoża
glin i piasków polodowcowych, pozostałych po wielkiej inwazji
lodowców, które w dobie pojawienia się człowieka zsunęły się
z czaszy skandynawskiej aż po pas gór średnich, po Brukselę, Kolonię, Drezno, Kraków, Żytomierz, Połtawę. W strukturze tej,
co podkreślał polski geograf, nie ma miejsca dla politycznie rozumianej Europy Środkowej145.
Specyfika położenia Polski wynikać miała, zdaniem Romera
m.in. z faktu „oparcia” o Bramę Morawską, która poprzez geologiczne odcięcie ekspansji w stronę Morza Adriatyckiego, kierunkowała ją na Wschód, co było łatwiejsze także z uwagi na charakter
dorzecza Wisły. Naturalna sieć dróg na międzymorzu bałtyckopontyjskim miała wpłynąć w sposób zdecydowany na charakter
rozwoju państwa polskiego146.
Jako ciekawostkę warto dodać, że Romer podkreślał polskoukraińską jedność klimatyczno-geograficzną. Zwracał uwagę,
że Wrocław i Kijów dzieli odległość tysiąca kilometrów, podczas
gdy rekordowa temperatura zimowa osiągnęła w obydwu miastach
podobne wartości absolutne, a Warszawa, Wilno, Ryga, Gorki,
Kijów i Mikołajów, ma identyczne wahania temperatury rocznej,
145
146
Ibidem, s. 19-21.
Ibidem, s. 32-34.
110
Myśl geopolityczna w Polsce
mimo rozległego obszaru terytorialnego, na którym są rozmieszczone. Ukraina miała być zatem silnie związana z Polską węzłami
fizyczno-geograficznymi147.
Romer odrzucał pojęcie Europy Środkowej, nazywając je mianem doktryny i identyfikując je z niemieckim programem ekspansji
terytorialnej. Dla polskiego geografa Polska była przede wszystkim
łącznikiem między Wschodem i Zachodem. W swoich pismach
starał się dowieść, że historyczna i polityczna rola Polski kończy się
na Dnieprze. Romer wchodził w naukowe spory z geografami
i geopolitykami niemieckimi, zarówno przed I wojną światową, jak
i w okresie II Rzeczypospolitej148.
3.2.4. Myśl geopolityczna w ruchu narodowym
Oryginalna myśl geopolityczna była tworzona przed I wojną światową nie tylko w środowiskach naukowych, ale także politycznych.
Jednym nich, gdzie myślenie geopolityczne zajęło poczesne miejsce była Narodowa Demokracja. Jednym z prekursorów nowego
paradygmatu w myśleniu o międzynarodowej rzeczywistości politycznej był Jan Ludwik Popławski (1854-1908), który jako jeden
z pierwszych w tym nurcie politycznym podejmował szeroko problem przyszłości Polski i jej kształtu geopolitycznego. Nie ograniczał się przy tym tylko do analizy sytuacji geopolitycznej w Euro-
147
148
Ibidem, s. 68-74.
D. Jędrzejczyk, Antropogeografia…, s. 151-152.
111
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
pie, lecz także pilnie śledził wydarzenia w Azji, przewidując walkę
o panowanie w tej części świata między Rosją i Wielką Brytanią149.
Popławski wychodził z założeń realistycznych, argumentując,
iż odrodzenie Polski w granicach przedrozbiorowych jest niemożliwe z punktu widzenia geopolitycznego. Twierdził, że przyszła
Polska musi być oparta o granice naturalne, co było charakterystyczne dla prekursorów geopolityki i początkowego okresu
jej rozwoju. W 1887 r. wyraźnie określił aspiracje terytorialne przyszłej Polski. Główną osią miała być Wisła, jako podstawowa arteria wodna. Kluczowymi miało być posiadanie swobodnego dostępu
do morza oraz włączenie Śląska. Dowodził, iż głównym błędem
geopolitycznym w przeszłości było inkorporowanie rozległych
obszarów na Wschodzie, podczas gdy całkowicie został zaniedbany
kierunek zachodni. Geopolityczną koniecznością było dla niego
przyłączenie do Polski ziem północnych (wraz z Prusami Wschodnimi) i zachodnich. Popławski obrazowo pisał, iż „nasi politycy
marzą jeszcze o Wilnie i Kijowie, ale o Poznań mniej dbają,
o Gdańsku zapomnieli prawie zupełnie, a o Królewcu i Opolu nie
myślą zgoła”150.
Na łamach swoich pism Popławski argumentował, że polityka
każdego zdrowego narodu musi mieć charakter ekspansyjny. Postulował prowadzenie m.in. polityki kolonizacyjnej. Uważał, że jest
to warunek konieczny, ponieważ prowadzenie ekspansji klasycznej
w takim położeniu geopolitycznym, jakie ma Polska jest innymi
149
P. Eberhardt, Twórcy polskiej geopolityki, Kraków 2006, s. 33.
J. J. Terej, Jan Ludwik Popławski, [w:] Polska myśl polityczna XIX i XX wieku,
tom V, W kręgu twórców myśli politycznej. Zbiór studiów, Wrocław 1983, s. 7375, 79-80.
150
112
Myśl geopolityczna w Polsce
sposobami nie możliwe. Ideolog ruchu narodowego pilnie śledził
przy tym francuską, brytyjską czy niemiecką politykę kolonialną151.
Czołowa postać polskiego ruchu narodowego przed I wojną
światową i w okresie II Rzeczypospolitej, Roman Dmowski (18641939), stworzył także oryginalną myśl geopolityczną. Jego sztandarowe dzieło geopolityczne to książka pt. „Niemcy, Rosja i kwestia
polska”, wydana w 1908 r. Książka ta jest klasyczną pozycją
w polskiej literaturze geopolitycznej, mieszczącą się w kategoriach
analizy wzajemnych stosunków niemiecko-rosyjskich i ich znaczenia dla narodu i państwa polskiego152.
Dmowski wskazywał, aby porzucić romantyczną tradycję zrywów powstańczych na rzecz chłodnej kalkulacji politycznej.
Twierdził, że w przeszłości Polska była wykorzystywana jako narzędzie w rękach Zachodu, bariera przeciwko Rosji, natomiast
na początku XX wieku Rosja stała się sojusznikiem Zachodu
w ramach Ententy. Starał się dowieść, że Polacy muszą
w istniejącej sytuacji geopolitycznej opowiedzieć się po jednej ze
stron. Uważał, że Polacy górują cywilizacyjnie nad Rosjanami,
dzięki czemu nie dali się zasymilować w ramach imperium. O wiele
groźniejsi dla polskiego bytu narodowego mieli być, zdaniem lidera
polskiego obozu narodowego, Niemcy, którzy górowali cywilizacyjnie nad Słowiańszczyzną. Przewidywał przy tym rychły wybuch
wojny niemiecko-rosyjskiej. Ponadto Dmowski twierdził,
że o wiele cenniejsze są ziemie zaboru pruskiego niż Kresy
151
152
Ibidem, s. 83.
R. Dmowski, Niemcy, Rosja i kwesta polska, Wrocław 2000.
113
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Wschodnie, stąd priorytetem powinno być odzyskanie Poznańskiego, Śląska i Pomorza153.
3.3. Polska geopolityka w latach 1918-1945
3.3.1. Analiza geopolitycznego położenia Polski
W okresie II Rzeczypospolitej na wyjątkowe położenie Polski
w Europie wskazywał Michał Janiszewski (1901-1984) tworząc
teorię geograficznego prawa kontrastów154. Przywoływał on przykłady innych krajów, w skład których wchodziły terytoria kontrastowe (np. śródziemnomorskie południe i atlantycką północ Francji), tworząc analogię do Polski, składającej się z różniących się
ziem zachodnich i wschodnich. Uważał, iż stanowi to geograficzne
uzasadnienie dla terytorium państwa polskiego155.
Innym przykładem takiego uzasadnienia były prace Jerzego
Smoleńskiego (1881-1940), który kontynuował ten nurt w polskiej
myśli geopolitycznej, który był skoncentrowany na udowadnianiu,
że ziemie polskie wyraźnie odróżniają się od otoczenia geograficznego. Wskazywał zatem na przyrodzony obszar Polski, rozciągający się od Karpat i Morza Czarnego na południu, Bałtykiem na północy, Sudetami i bramą łużycko-szczecińską na zachodzie i tzw.
153
P. Eberhardt, Twórcy…, s. 43-51.
M. Janiszewski, Polska w obliczu Europy, Warszawa 1935.
155
Ibidem, s. 53.
154
114
Myśl geopolityczna w Polsce
„strefą waregską” na wschodzie. Smoleński był także znanym orędownikiem szerokiego dostępu Polski do morza156.
Problem dostępu do Bałtyku był szeroko rozwijany w polskich
pracach okresu międzywojennego. Oprócz Jerzego Smoleńskiego
warto wymienić choćby Stanisława Srokowskiego (1872-1950),
profesora geografii, który jako pierwszy kierował Instytutem Bałtyckim, powołanym w 1925 r. w Toruniu, Henryka Bagińskiego
(1888-1973), wykładowcę Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie
(przed wojną ppłk, w czasie wojny awansowany do stopnia pułkownika) czy Stanisława Pawłowskiego (1882-1940), geografa,
w 1938 r. wybranego wiceprezydentem Międzynarodowej Unii
Geograficznej157.
W tym samym okresie Zygmunt Wojciechowski w swoich badaniach wyodrębnił „obszar macierzysty” Polski. Jego zachodnia
granica przebiegała rzekami Odrą i Bobrem, włączając wyspy Wolin i Uznam. Wschodnia natomiast oparta była na Bugu i Wieprzu,
nie włączając Grodów Czerwieńskich, ani obszarów zamieszkanych
w średniowieczu przez Prusów158. W okresie międzywojennym
156
J. Smoleński, Geopolityczne bariery nadbałtyckie, „Jantar” 1937, z. 3, s. 144150; J. Smoleński, Morze i Pomorze, Poznań 1932; tenże, Przyrodzony obszar
Polski i jego granice w świetle nowoczesnych poglądów, „Przegląd Geograficzny”
1926, t. VI, s. 33-44; Por. J. Smoleński, W sprawie ewolucji geografii politycznej,
„Przegląd Geograficzny” 1931, nr 11.
157
H. Bagiński, Polska i Bałtyk, Edynburg 1942; S. Srokowski, Indywidualność
geograficzna Prus Wschodnich, „Przegląd Geograficzny” 1928, t. VIII, s. 26-51; S.
Pawłowski, Polska współczesna, Warszawa-Lwów 1936; S. Pawłowski, Geografia
Polski, Lwów 1917;
158
Z. Wojciechowski, Dwa ośrodki państwowotwórcze w Polsce na przestrzeni
dziejów i ich zasięg geograficzny, Lwów 1937; Rozwój terytorialny Prus w stosunku do ziem macierzystych Polski, [w:] Światopogląd morski, pod red. J. Borowika,
Toruń 1934, s. 93-134. Zob. także: Z. Wojciechowski, Polska-Niemcy. Dziesięć
115
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
zaczęły również powstawać pierwsze prace z zakresu geostrategii.
Wymienić tutaj należy szczególnie Romana Umiastowskiego, który
lansował koncepcję włączenia całego Polesia w skład terytorium
Polski jako wymogu geostrategicznego 159.
Koncepcję „przejściowości” terytorium Polski lansował Stanisław Lencewicz (1889-1944), który powoływał się na mapę gęstości zaludnienia Polski. Wyodrębniał dwie części terytorium polskiego: gęsto zaludnioną południowo-zachodnią i rzadko zaludnioną północno-wschodnią. Lencewicz argumentował, że rozkład gęstości zaludnienia przez wieki pozostawał podobny i jest on najlepszym dowodem na przejściowy charakter ziem polskich160. Ciekawe rozważanie na temat roli czynników geograficznych w rozwoju
dziejowym Polski podejmował profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Władysław Semkowicz (1878-1949)161.
Włodzimierz Wakar (1885-1933), ekonomista, twierdził, że ani
teoria przejściowego ani pomostowego położenia Polski nie tłumaczy dobrze charakteru i właściwości geopolitycznych terytorium
Polski. Wychodził z założenia, że istotą geopolityczną ziem polskich jest ich tranzytowość. W odróżnieniu od koncepcji Pola
czy Nałkowskiego, teoria tranzytowości Polski wskazywała
na szanse i pozytywne aspekty położenia państwa polskiego. W tej
wieków zmagania, Poznań 1945; Z. Wojciechowski, Polityczne znaczenie Odry
w czasach historycznych, „Przegląd Zachodni” 1947, nr 9, s. 719-731.
159
R. Umiastowski, Terytorium Polski pod względem wojskowym, Warszawa
1921; R. Umiastowski, Granice polityczne, naturalne i obronne w czasach pokoju
i wojny, Kraków 1925.
160
D. Jędrzejczyk, Antropogeografia…, s. 136-137.
161
W. Semkowicz, Rola czynników geograficznych w rozwoju dziejowym Polski,
„Ziemia” 1927, s. 236-245.
116
Myśl geopolityczna w Polsce
koncepcji Polska miała odgrywać rolę łącznika między Wschodem
i Zachodem oraz gospodarcze i polityczne wykorzystanie tego faktu. Wakar był jednym z teoretyków, którzy położyli podwaliny pod
polską koncepcję Międzymorza, sojuszu państw i narodów położonych na pomoście bałtycko-czarnomorskim. Był także prekursorem
prometeizmu, jako kierunku myśli geopolitycznej nastawionej
na rozbicie imperium rosyjskiego na państwa narodowe. Przestrzegał przed sojuszem niemiecko-rosyjskim. Był propagatorem tezy
o wielowiekowym położeniu geopolitycznym Polski między Niemcami i Rosją. Ostrzegał przez geostrategicznym niebezpieczeństwem ze strony Prus Wschodnich. Postulował ich podział między
Polskę i Litwę. Był zwolennikiem koncepcji geopolitycznej Międzymorza162.
Podobnie geopolityczne zagrożenia dla państwa polskiego widział Stanisław Bukowiecki (1867-1944), polityk i myśliciel polityczny, który przestrzegał przed strategicznym sojuszem Berlina
i Moskwy. Wskazywał na trzy drogi wyjścia z sytuacji geopolitycznej, w jakiej znalazła się Polska po odzyskaniu niepodległości:
sojusz z Niemcami lub Rosją, przymierze z mocarstwami zachodnimi, budowę własnego bloku polityczno- militarnego w Europie
Wschodniej, opowiadając się za tą ostatnią, jako najbardziej efektywną. Przedstawił własny wariant idei Międzymorza, który miał by
być zrealizowany w formie federacji wschodnioeuropejskiej. Co
162
P. Eberhardt, Twórcy…, s. 84-89; P. Okulewicz, Koncepcja „Międzymorza”
w ujęciu Włodzimierza Wakara, „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 2002, nr 2,
s. 209-219.
117
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
ciekawe, dopuszczał możliwość sojuszu z Moskwą, jednak miał
to być sojusz z „białą” Rosją, nie z „czerwoną”163.
3.3.2. „Polska między Niemcami a Rosją” –
koncepcja Międzymorza i prometeizm
Przez większość okresu II Rzeczypospolitej w polskiej myśli geopolitycznej dominowały rozważania dotyczące położenia Polski
między Niemcami a Rosją (ZSRR) oraz próby tworzenia geopolitycznych koncepcji, będących próbą przeciwstawienia się tym państwom. Większość z idei zjednoczenia państw Europy ŚrodkowoWschodniej pod egidą Polski, wysuwanych w okresie II RP była
modyfikacjami jednej z najważniejszych polskich koncepcji geopolitycznych, która w literaturze określana jest mianem Międzymorza.
Za duchowego ojca tej koncepcji uchodzi w polskiej tradycji
Józef Piłsudski (1867-1935). Koncepcja ta zasadzała się
na stworzeniu bloku geopolitycznego (przedstawianego w różnych
wariantach, od luźnego sojuszu, aż po federację państwową), obejmującego państwa i narody leżące między Bałtykiem, Adriatykiem
i Morzem Czarnym (tzw. obszar ABC). Skład narodowościowy
Międzymorza był przedstawiany różnie, najczęściej jednak wymieniano: Polskę, Czechosłowację, kraje bałtyckie, Białoruś, Ukrainę,
Węgry, Rumunię i Jugosławię164.
163
S. Bukowiecki, Polityka Polski niepodległej, Warszawa 1922, s. 51-58, s. 6364; A. Danek, Stanisław Bukowiecki jako geopolityk, Częstochowa 2010, s. 35-45,
85-99.
164
Zob. szerzej: P. Okulewicz, Koncepcja „Międzymorza” w myśli i praktyce
politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926, Poznań 2001.
118
Myśl geopolityczna w Polsce
Osobnym ważnym zagadnieniem geopolitycznym okresu międzywojennego jest tzw. polityka prometejska (prometeizm). Był
to ruch polityczny wymierzony przeciwko Rosji sowieckiej i ZSRS
obliczony na destabilizację tego państwa poprzez wspieranie ruchów odśrodkowych, zwłaszcza narodowowyzwoleńczych. Dążeniem prometeistów był podział Związku Sowieckiego na państwa
narodowe. Ruch ten wspierany był przez II Oddział Sztabu Głównego Wojska Polskiego (wywiad)165. Wśród czołowych instytucji
naukowych zajmujących się propagowaniem idei prometejskiej
wyliczyć należy Instytut Wschodni w Warszawie oraz Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej166.
Jednymi z czołowych myślicieli geopolitycznych II RP podejmujących tematykę prometejską byli Włodzimierz Bączkowski
(1905-2000) i Jerzy Giedroyć (1906-2000). Wspólnie wydawali
pismo „Wschód-Orient”. Bączkowski był redaktorem naczelnym
Biuletynu Polsko-Ukraińskiego (później zmieniono nazwę na „Problemy Europy Wschodniej”), Giedroyć dwutygodnika „Bunt Mło165
E. Charaszkiewicz, Przebudowa wschodu Europy, London 1955; E. Charaszkiewicz, Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, oprac., wstęp
i przypisy Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień, Grzegorz Mazur, Biblioteka
Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, tom 9, Kraków 2000; E.
Charaszkiewicz, Przebudowa wschodu Europy, London 1955; Por. M. Kornat,
Ruch prometejski - ważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej,
„Nowa Europa Wschodnia” 2008, nr 2; S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II
Rzeczypospolitej, Warszawa 1971; R. Woytak, The Promethean Movement in
Interwar Poland, „East European Quarterly” 1984, vol. XVIII, No. 3, s. 273-278.
166
Szerzej o polskich ośrodkach sowietologicznych II RP zob.: M. Kornat, Polska
Szkoła Sowietologiczna 1930-1939, Kraków 2003; I. P. Maj, Działalność Instytutu
Wschodniego w Warszawie 1926-1939, Warszawa 2007; R. Potocki, Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie (1930-1939), „Przegląd Zachodni”
2000, nr 2, s. 211-219.
119
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
dych”, później tygodnika „Polityka”. Obaj opowiadali się za sojuszem polsko-ukraińskim. Zdaniem Bączkowskiego powstanie niepodległej Ukrainy musiałoby doprowadzić do konfliktu z Rosją,
co w naturalny sposób czyni z niej sojusznika Polski. Realizację
celów polityki prometejskiej uzależniał od kilku czynników, m.in.
niedopuszczeniu do sojuszu niemiecko-radzieckiego, doprowadzenie do sojuszu państw muzułmańskich, graniczących z Rosją, zacieśnieniu relacji między państwami pomostu bałtyckoczarnomorskiego, wybuchu konfliktu chińsko-japońskiego,
do którego zostałaby wciągnięta Moskwa167.
Adolf Bocheński (1909-1944), sztandarowa postać polskiej
myśli mocarstwowej czy nawet, jak sam pisał, „idei imperialnej”,
postulował „przebudowę Europy w myśl wskazań polskiej racji
stanu”. Wskazywał na sprzeczność polskiej ekspansji z interesami
głównie rosyjskiego ośrodka siły, ale także Berlina. Naturalnym
geopolitycznym obszarem budowy polskiego mocarstwa był
dla niego pomost bałtycko-czarnomorski. Bocheński propagował
ideę zjednoczenia narodów, zamieszkujących pas między „światem
germańskim” a rosyjskim. W czasie II wojny światowej propagował utworzenie Federacji Środkowoeuropejskiej, w skład której
oprócz Polski wchodziłyby także m.in. Ukraina, Czechosłowacja,
Litwa, Rumunia i Węgry168.
167
P. Eberhardt, Twórcy…, s. 185-198; Por. W. Bączkowski, O wschodnich problemach Polski. Wybór pism, oprac. Paweł Kowal, Kraków 2000.
168
A. Bocheński, Kryzys parlamentaryzmu I nowa konstytucja, [w:] M. Król,
Wybór publicystyki, Warszawa 1990, s. 146-148; A. Bocheński, Trudności polityczne Federacji Środkowoeuropejskiej, Rzym 1944.
120
Myśl geopolityczna w Polsce
Jednak bodaj jeśli nie najważniejszą, to na pewno najpopularniejszą publikacją geopolityczną Adolfa Bocheńskiego była książka
pt. Między Niemcami a Rosją, która już przed wojną wywikłała
ożywioną dyskusję polityczną, a dyskusja wokół niej nie ucichła
nawet w III RP, gdzie niektóre środowiska intelektualne będą próbowały odczytać go na nowo, o czym w dalszej części rozprawy”169.
Bocheński wychodził z założenia polityki prometejskiej, argumentując o potrzebie wspierania narodów zamieszkujących Związek Sowiecki i konieczności podejmowania działań mających
na celu defragmentację tego imperium. Był zwolennikiem taktycznego sojuszu z Niemcami i strategicznego aliansu z Ukraińcami.
Bocheński był niewątpliwie pod wrażeniem geopolityki
i dyplomacji brytyjskiej, skąd czerpał wzorce polityki realnej, nie
ulegającej chwili, nastawionej na realizację z jednej strony stałych
interesów państwa, wynikających z położenia geograficznego, a
z drugiej na elastyczność w polityce zagranicznej pozwalającą
na dopasowania instrumentów politycznych do danej koniunktury
geopolitycznej170.
Władysław Studnicki-Gizbert (1967-1953), który był jednym
z najwybitniejszych przedstawicieli orientacji proniemieckiej w hi169
A. Bocheński, Między Niemcami a Rosją, Warszawa 1937. Por. Z. Wojciechowski, Między Niemcami a Rosją: z powodu książek: Adolfa Bocheńskiego
„Między Niemcami a Rosją” i W. Bączkowskiego „Grunwald czy Pilawce?”,
Poznań 1938.
170
Szerzej o poglądach Adolfa Bocheńskiego zob. A. Kosicka-Pajewska, Polska
między Rosją a Niemcami: koncepcje polityczne Adolfa Bocheńskiego, Poznań
1992; K. M. Ujazdowski, Żywotność konserwatyzmu. Idee polityczne Adolfa Bocheńskiego, Warszawa 2005.
121
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
storii Polski, przed wojną postrzegany jako duchowy ojciec Aktu 5
listopada 1917 r., w okresie międzywojennym na łamach swoich
publikacji postulował zawiązanie strategicznego sojuszu między
Warszawą a Berlinem, wymierzonego ostrzem w ZSRS. Najważniejsze geopolityczne zagrożenie Studnicki upatrywał w rosyjskim
ośrodku siły, bez względu na to czy rządził tam car czy komuniści.
Kluczowym elementem zachowania niezależności Polski był jego
zdaniem sojusz polsko-niemiecki. Berlin miał być spoiwem wielkiego bloku środkowoeuropejskiego, obejmującego także Austrię,
Węgry, Czechy, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Grecję, Turcję,
Litwę, Łotwę i Estonię. Taki blok, mający potencjał demograficzny
w postaci około 200 ludzi miał być geopolityczną przewagą wobec
Rosji171. W październiku 1939 r. był nawet autorem memoriału
do władz III Rzeszy, w którym postulował utworzenie armii polskiej, które w sojuszu z Wermachtem miałoby uderzyć na ZSRS.
W czasie okupacji, mimo pobytu w niemieckich więzieniach, propagował ideę sojuszu polsko-niemieckiego172.
Okres II wojny światowej to czas, w którym powstało szereg
prac traktujących nie tylko o problematyce zasięgu polskiego terytorium, ale o światowym układzie sił. Ciekawe analizy geopolityczne zawierały prace Ignacego Matuszewskiego (1891-1946),
który dowodził, że o panowaniu Niemiec nad obszarem środkowo171
W. Studnicki, System polityczny Europy a Polska, Warszawa 1935, s. 216-217.
Por. W. Studnicki Pisma wybrane, t. 2 Polityka międzynarodowa Polski w okresie
międzywojennym, Toruń 2009.
172
W. Studnicki, Daleki Wschód w polityce światowej, Warszawa 1930. S. Cenckiewicz, Z dziejów realizmu czyli geopolityka w Polsce, „Niepodległość” 1996, t.
XLVIII, s. 237-255. Por. G. Strządała, Niemcy w myśli politycznej Władysława
Studnickiego, Opole 2011.
122
Myśl geopolityczna w Polsce
europejskim decyduje posiadanie przez nie Pomorza Zachodniego
i Wschodniego. Uznawał konieczność pozbawienia Niemiec dwóch
„ramion”: północnego (na linii Szczecin-Królewiec) i południowego (na linii Wiedeń-Bratysława), które stanowiły główne osie niemieckiej ekspansji173.
Również bardzo interesujące analizy zawierały prace Jerzego
Niezbrzyckiego (1902-1968), piszącego pod pseudonimem Ryszard
Wraga. Zgadzał się on z teorią Wacława Nałkowskiego o przejściowości terytorium Polski, uważając, że nie wyklucza ona odrębności geograficznej Polski. Za kluczowy obszar Związku Sowieckiego uważał Nadwołże. W Europie wskazywał na trzy główne
pasaże mające decydujące znaczenie geopolityczne: hiszpańskofrancuski, adriatycki i bałtycko-czarnomorski. Na tym ostatnim,
według niego, rozgrywa się kluczowa rozgrywka o władanie nie
tylko nad Europą, ale i nad światem174.
3.4. Geopolityka polska w latach 1945-1989
Po zakończeniu II wojny światowej, w kraju, w drugiej połowie lat
czterdziestych, powstawały prace o charakterze geopolitycznym,
173
I. Matuszewski, Did Britain Guarantee Poland’s Frontiers?, Edinburgh 1945;
tenże, Granice zachodnie, New York 1943; tenże, Hańba albo chwała. Artykuły
o polityce Rosji, Tel-Aviv 1944; tenże, O co walczymy, New York 1942. Zob. S.
Cenckiewicz, Ignacy Matuszewski jako geopolityk, „Arcana” 2001, nr 38, s. 172189.
174
R. Wraga [właśc. J. Niezbrzycki], Sowiety grożą Europie, Warszawa 1935; R.
Wraga [właśc. J. Niezbrzycki], Geopolityka, Strategia i Granice, Rzym 1945; R.
Potocki, Koncepcje geostrategiczne Jerzego Niezbrzyckiego, [w:] W. Paruch, K.
Trembecka (red.), Świat wokół Rzeczypospolitej: problematyka zagraniczna
w polskiej myśli politycznej w pierwszej połowie XX wieku, Lublin 2007, s. 49-60.
123
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
poruszające przede wszystkim problematykę granic nowej Polski.
Wymienić należy tu przede wszystkim badaczy, takich jak Maria
Kiełczewska (1906-1980), uczennica Eugeniusza Romera (napisała
pod jego okiem habilitację z geografii)175 czy Stanisław Leszczycki
(1907-1996)176, których prace stanowiły geopolityczną wykładnię
nowych granic na zachodzie i wschodzie. Wielu badaczy, przede
wszystkim geografów i historyków, z których część przed wojną
poruszała tematykę geopolityczną (jak np. Zygmunt Wojciechowski), po 1945 r. włączyło się aktywnie w propagandę państwową
argumentując, iż granice zachodnie ustalone na konferencjach
w Jałcie i Poczdamie są granicami optymalnymi dla Polski177.
Myśl geopolityczna rozwijała się jednak w sposób otwarty bardzo krótko, ponieważ geopolityka została uznana za dziedzinę
„burżuazyjną” i „imperialistyczną”, leżącą u podstaw rozwoju ideologii nazistowskiej w Niemczech. Jedną z ważniejszych publikacji, która w powyższym duchu położyły cień na geopolityce była
broszura lubelskiego filozofa Jakuba Litwina (1920-1984) pt. Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, wydana
w 1956 r.178. Podobną szkodę w środowisku geografów spowodował artykuł Mieczysława Fleszara (1915-1973), który ukazał się
175
M. Kiełczewska, A. Grodek, Odra-Nisa najlepsza granica Polski, PoznańWarszawa 1945; M. Kiełczewska, L. Gluck, Z. Kaczmarczyk, O lewy brzeg Odry,
Poznań 1946; M. Kiełczewska, O podstawy geograficzne Polski, Poznań 1946.
176
S. Leszczycki, Geograficzne podstawy Polski współczesnej, Poznań 1946.
177
Szerzej o wykorzystaniu myśli geopolitycznej w propagandzie dotyczącej tzw.
Ziem Odzyskanych zob. R. Domke, Ziemie Zachodnie i Północne Polski w propagandzie lat 1945-1948, Zielona Góra 2010, s. 256-277.
178
J. Litwin, Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, Warszawa 1956, s. 47-49.
124
Myśl geopolityczna w Polsce
dwa lata później179. Prace poświęcone historii myśli geopolitycznej
były w okresie PRL-u rzadkością, a najbardziej znaną pracą tego
okresu był książka Anny Wolff-Powęskiej dotycząca geopolityki
niemieckiej180.
Anatema, jaką okryta została geopolityka odbiła się także rykoszetem na geografii politycznej, której rozwój przez kilkadziesiąt
lat był mocno ograniczony. Nie pozostało to bez echa w relacjach
geografia polityczna – geopolityka. Józef Barbag, geograf specjalizujący się w geografii politycznej, w swoim znanym, wielokrotnie
wznawianym podręczniku181 pisał w latach siedemdziesiątych
o „szkodliwości” geopolityki, której nie zawahał się określić nawet
mianem „choroby”182.
Ideologiczne, negatywne nastawienie wobec samej geopolityki,
nie powstrzymało jednak samych badań z wykorzystaniem metod
charakterystycznych dla geopolityki i tworzenia zrębów myśli geopolitycznej. Z ważniejszych publikacji, zawierających analizy geopolityczne należy wymienić przede wszystkim prace autorstwa
Andrzeja Piskozuba, gdańskiego profesora nauk politycznych, specjalizującego się w historii i geografii cywilizacji, który na łamach
swoich licznych publikacji kontynuował rozważania okresu międzywojennego, dotyczącego charakteru położenia geopolitycznego
Polski. W pracach gdańskiego historyk i geografa cywilizacji
179
M. Fleszar, W sprawie badań nad geografią polityczną w Polsce, „Przegląd
Geograficzny” 1958, t. 30, z. 1, s. 97-110. Por. M. Sobczyński, Historia geografii
politycznej, [w:] A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling, Historia geografii polskiej, Warszawa 2008, s. 228-229.
180
A. Wolff-Powęska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań 1979.
181
J. Barbag, Geografia polityczna ogólna, Warszawa 1978.
182
Ibidem, s. 12, 15.
125
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
szczególnie wyraźnie widać było nawiązania do myśli Zygmunta
Wojciechowskiego i koncepcji ziem macierzystych Polski. Swoje
najważniejsze poglądy na położenie geopolityczne i rozwój geohistoryczny Polski Andrzej Piskozub przedstawił w książkach, stanowiących spójne studium naukowe: Gniazdo Orła Białego (1968),
Kształty polskiej przestrzeni (1970), Kierunek rok dwutysięczny
(1976). Dużą cześć tez zawartych w powyższych pracach została
przedstawiona ponownie w książce Dziedzictwo polskiej przestrzeni
(1987)183.
Główną tezą o charakterze geopolitycznym przedstawioną i popularyzowaną w pracach Andrzeja Piskozuba jest wyznaczenie
rdzenia ziem polskich w dorzeczu Wisły i Odry. Obszar tych dorzeczy autor nazywa w swoich pracach mianem „Gniazda Orła Białego” i określa je mianem „ziem polskich. Ich powierzchnia
to 364 602 km kw., Jak widać z tego zestawiania zasięg geograficzny tego obszaru nie pokrywał się ściśle z granicami ok. 15 proc.
„ziem polskich” z teorii Piskozuba pozostawało i pozostaje poza
granicami państwa polskiego (w jego granicach dokładnie 308 392
km kw.). Myśl geopolityczna gdańskiego badacza, sprowadzająca
się w dużej mierze do argumentacji, że dorzecze dwóch rzek wpłynęło w sposób decydujący na ukształtowanie się państwa i narodu
była mocno osadzona w nurcie determinizmu geograficznego i tzw.
hydrograficznej szkoły polskiej myśli geopolitycznej, którą zapoczątkował na początku XX w. Eugeniusz Romer. Sam Piskozub
183
A. Piskozub, Gniazdo Orła Białego, Warszawa 1968; A. Piskozub, Kształty
polskiej przestrzeni, Warszawa 1970; A. Piskozub, Kierunek – rok dwutysięczny,
Warszawa 1976; A. Piskozub, Dziedzictwo polskiej przestrzeni, Wrocław 1987.
126
Myśl geopolityczna w Polsce
zresztą szeroko odwoływał się do klasyków szkoły hydrograficznej
(oprócz Romera, także do W. Nałkowskiego czy W. Pola). Dyskusja, dotycząca realnego wpływu geografii na rozwój historyczny
Polski, zapoczątkowana przez Andrzeja Piskozuba będzie kontynuowana także w III Rzeczypospolitej184.
Osobną sprawą jest polska myśl geopolityczna, tworzona
w drugim obiegu i na emigracji. Wśród prac publikowanych w podziemiu (wydawanych w kraju i zagranicą) w latach osiemdziesiątych szczególnie wybijał się Leszek Moczulski, szef Konfederacji
Polski Niepodległej, który pisał teksty m.in. w czasopiśmie „Droga”, czy publikacje zwarte odwoływały się do dorobku klasycznej
geopolityki. Także niektóre prace Moczulskiego, wydawane oficjalnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zawierały
wiele wątków myśli geopolitycznej i geostrategicznej185.
W publikacji, pt. Geopolityka: ZSRR przed wielkim zwrotem,
między Rosją a Polską, sprawa niemiecka, wydawanej kilkukrotnie
(po raz pierwszy w Warszawie w 1985 r., później m.in. w 1987 r.
przez Biuro Zagraniczne Konfederacji Polski Niepodległej w Europie Zachodniej), Moczulski poddał analizie układ geopolityczny,
w jakim znajdowała się wówczas Polska. Przewidywał rozpad
ZSRR powodowany głównie zbyt małym potencjałem dyspozycyjnym tego imperium. W terminologii geopolitycznej oznacza on
184
A. Piskozub, Gniazdo…, s. 34-62; P. Eberhardt, Polska i jej granice. Z historii
polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 254-257.
185
Zob. np. L. Moczulski, Polityka w stalowym hełmie: szkice o potencjale militarnym NRF, Warszawa 1965; L. Moczulski, Dylematy: wstęp do historii Europy
Zachodniej 1945-1970, Warszawa 1971.
127
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
demograficznym i ekonomicznym, niezdolnym do utrzymania imperium tak rozległego w sensie geograficznym186.
Od 1980 r. zaczęto wśród pomniejszych grup polskiej opozycji
nawiązywać do międzywojennej koncepcji Międzymorza. Zwolennicy i propagatorzy tej idei znajdowali się m.in. wśród takich ugrupowań jak Konfederacja Polski Niepodległej, „Solidarność Walcząca”,
Polska
Partia
Niepodległościowa
czy LiberalnoDemokratyczna Partia „Niepodległość (LDP „N”), a także grupy
skupione wokół takich pism jak: „ABC”, „Międzymorze”, „Obóz”,
„Nowa Koalicja”187.
Na emigracji szczególnie aktywne pod względem kontynuowania przedwojennej myśli geopolitycznej było środowisko intelektualne, skupione wokół miesięcznika „Kultura” w Paryżu, którego
redaktorem naczelnym był wspomniany już wyżej Jerzy Giedroyć.
Czasopismo to wydawane było w latach 1947-2000188. Na łamach
paryskiej „Kultury” jej redaktor naczelny wraz z Juliuszem Mieroszewskim w 1974 r. sformułowali koncepcję geopolityczną pod
akronimem ULB, od pierwszych liter nazw państw: Ukraina, Litwa,
Białoruś. Koncepcja ta zasadzała się na przekonaniu, iż w przyszłości tylko niepodległość trzech ww. krajów będzie stanowić najlepsze zabezpieczenie polskiej niepodległości. Głównym zagrożeniem
dla Polski twórcy koncepcji ULB upatrywali w imperializmie ro186
L. Moczulski, Geopolityka: ZSRR przed wielkim zwrotem, między Rosją
a Polską, sprawa niemiecka, Karlsbad [1987], s. 4-8.
187
T. Szczepański, Międzymorze – zapomniana idea niezależności narodowej
i stabilizacji regionalnej, „Obywatel” 2006, nr 3 (29).
188
O J. Giedroyciu i środowisku „Kultury” zob. np. E. Berberyusz, Książę z Maisons-Laffite, Warszawa 2000.
128
Myśl geopolityczna w Polsce
syjskim. Ścisłe współdziałanie Polski z odrodzonymi państwami
na Wschodzie miało stać się gwarancją nowego układu geopolitycznego w Europie Środkowo-Wschodniej, który szeroko nawiązywał do przedwojennej koncepcji Międzymorza i polityki prometejskiej189.
Próbę kontynuowania przedwojennej myśli geopolitycznej podejmowali byli członkowie Stronnictwa Narodowego, wśród których jednym z najgłośniejszych stał się Jędrzej Giertych, wychodzący z założeń realizmu politycznego, afirmujący nie tylko kształt
powojennych granic państwa, które uznawał za korzystniejsze niż
granice II RP, ale także argumentujący potrzebę współdziałania
z Moskwą w imię interesów narodowych. W swoich publikacjach
nawiązywał szeroko przede wszystkim do myśli geopolitycznej
Romana Dmowskiego i książki Niemcy, Rosja i sprawa polska190.
3.5. Geopolityka polska po 1989 r.
Przemiany polityczno-ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce
po 1989 r. miały wpływ na kierunek rozwoju polskiej myśli geopolitycznej. W pierwszym rzędzie odnosiły się do kształtowania samoidentyfikacji regionalnej. W okresie PRL-u Polskę klasyfikowano jako część Europy Wschodniej. Takie ujęcie zaczęło ustępować
pojęciom Europy Środkowej i Europy Środkowo-Wschodniej. Za189
J. Giedroyć, J. Mieroszewski, Rosyjski „kompleks Polski” i obszar ULB, „Kultura” 1974, nr 9 (324).
190
Zob. np. J. Giertych, Polska między Ameryką, Niemcami, Chinami a Rosją,
„Myśl Polska”, 1.03.1973.
129
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
kończenie zimnej wojny i upadek prostego podziału na dwa bloki
polityczno-militarnej wpłynął na wyróżnianie nowych regionów
polityczno-geograficznych. Oprócz klasyfikowania Polski jako
Europy Środkowej i Europy Środkowo-Wschodniej, zaczęły się
także pojawiać głosy o przynależności naszego kraju do Europy
Bałtyckiej, a także – w nawiązaniu do koncepcji przedwojennych –
Międzymorza191.
W rozważaniach na temat położenia geopolitycznego Polski
powróciły także spory o charakter geograficzny ziem polskich.
Marcin Rościszewski – na kanwie polskiej tradycji geopolitycznej –
stworzył koncepcję Via Intermare, korytarza geograficznego między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym, który stanowi naturalny pas komunikacyjny na osi Gdańsk – Odessa. W ocenie polskiego
geografa, Via Intermare może stać się także płaszczyzną sojuszu
geopolitycznego między Polską a Ukrainą. Rościszewski postulował budowę na tym obszarze nowego gazociągu, łączącego interesy
polsko-ukraińskie192.
Na podstawie polskiej tradycji geopolitycznej powstawały także nowe koncepcje. Jedną z nich jest koncepcja „Wyżyny Polskiej”
Tomasza Otremby. Opierając się na dorobku Andrzeja Piskozuba,
Otremba uważa, iż największym zagrożeniem dla państwa polskiego jest usytuowanie komunikacyjne Polski „w przeciągu” między
L. Sykulski, „Polska między Wschodem a Zachodem”. Spór o definicję regionu
w polskiej myśli geopolitycznej po 1989 roku, „Racja Stanu” 2012-2013, nr 1-2, s.
33-43.
192
M. Rościszewski, Pomost bałtycko-czarnomorski a europejskie procesy integracyjne, [w:] J. Kitowski (red.), Problematyka geopolityczna Europy Środkowej
i Wschodniej, Rzeszów 1999, s. 27-28.
191
130
Myśl geopolityczna w Polsce
Niemcami a Rosją. Postuluje zatem, w nawiązaniu do koncepcji
Andrzeja Piskozuba, zmianę systemu komunikacji krajowej, która
pozwoliłaby wyodrębnić nasz kraj jako podmiot komunikacyjny.
Koncepcja „Wyżyny Polskiej” zakłada koncentrację infrastruktury
transportowej wokół Łodzi. Obwodnice transportowe wokół centrum kraju rozchodzić miałyby się promieniście w kierunku głównych metropolii (Gdańska, Katowic, Warszawy, Białegostoku, Lublina itd.). Taka konstrukcja pozwalałaby na odejście od traktowania Polski jako kraju „przejściowego”193.
Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku strategicznym
celem większości elit politycznych RP stało się członkostwo
w NATO i Unii Europejskiej. Dążenie do integracji z politycznymi,
gospodarczymi i militarnymi strukturami Zachodu stało się jednym
z oficjalnych celów polityki zagranicznej RP, trafiając do dokumentu „Założenia polskiej polityki zagranicznej”, gdzie zapisano m.in.
„strategicznym celem Polski w latach dziewięćdziesiątych jest
członkostwo w NATO oraz w Unii Zachodnioeuropejskiej jako
europejskim filarze NATO i istotnym czynniku europejskiego systemu zbiorowego bezpieczeństwa”194. Ważnym elementem myśli
geopolitycznej były postulaty strategicznego sojuszu Polski ze Stanami Zjednoczonymi, a także obecność amerykańskich sił zbrojnych w Europie, w tym na terytorium państwa polskiego (elementy
systemu obrony przeciwrakietowej).
193
T. Otremba, Wyżyna polska. O zachowaniu całości i niepodległości Polski,
Gdańsk 1997, s. 248-253.
194
R. Zięba, Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie, Warszawa 2010, s. 84-87.
131
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Problematyka bezpieczeństwa kraju obecna była także w debatach na temat regionalnego systemu bezpieczeństwa i regionalnych
formuł współpracy w tej dziedzinie. Najważniejszymi formułami
regionalnej współpracy politycznej od lat dziewięćdziesiątych stały
się dla Polski: Trójkąt Weimarski (Polska, Niemcy, Francja) i Grupa Wyszehradzka (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry). Mniejszą
rolę odgrywały Inicjatywa Środkowoeuropejska, Rada Państw Morza Bałtyckiego Na początku drugiej dekady XXI pojawiała się
także formuła Trójkąta Królewieckiego (Polska, Niemcy, Rosja),
w polityce zagranicznej propagowana przez Radosława Sikorskiego. Jej genezą teoretyczną była koncepcja Trójkąta Warszawskiego,
zaproponowana w połowie lat dziewięćdziesiątych przez Longina
Pastusiaka, jak forma uzupełnienia Trójkąta Weimarskiego o Moskwę. Należy to uznać jednak za margines myśli geopolitycznej lat
1989-2014, z uwagi na postrzeganie Rosji jako geopolitycznego
przeciwnika wśród przeważającego grona polityków i ekspertów.
Należy podkreślić, że postulaty sojuszu z Rosją, wysuwane w latach dziewięćdziesiątych XX wieku miały charakter marginalny195.
Jednym z najważniejszych obszarów polskiej myśli geopolitycznej po 1989 r. jest spór o kształt polskiej polityki wschodniej,
dotyczący skali i stopnia zaangażowania się Rzeczypospolitej
na Wschód od Bugu. Duża część polskich intelektualistów
195
L. Pastusiak, Rozważania o polityce zagranicznej, [w:] E. Haliżak, (red.), Bezpieczeństwo Narodowe Polski: geopolityczne i geoekonomiczne uwarunkowania,
Toruń 1995, s. 49-51; S. Bieleń: Trialog niemiecko-polsko-rosyjski, czyli o idei
„trójkąta kaliningradzkiego”. „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, nr 2/2012, s. 5-6;
http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/aktualnosci/wiadomosci/wizyta_ministra_spra
w_zagranicznych_rp_w_krolewcu
132
Myśl geopolityczna w Polsce
i polityków jako główne zagrożenie dla Polski upatrywało
i upatruje politykę zagraniczną Federacji Rosyjskiej. Przemysław
Żurawski vel Grajewski pisał np. „dla Polski głównym wyzwaniem
nie są terroryści, lecz coraz bardziej autorytarna i coraz silniej ekspansywna, nie stroniąca od użycia wobec sąsiadów brutalnej siły
wojskowej Rosja, ciesząca się wyjątkową pobłażliwością Niemiec,
Francji, Włoch i Hiszpanii”196. Odżywały postulaty sojuszu między
krajami Międzymorza. Andrzej Nowak pisał: „Polska, Litwa, Białoruś, Ukraina – cały ten wielki region stanowi pewną historyczną
i geopolityczną konstrukcję: od czasu unii w Krewie przynajmniej”197.
Kluczowymi zagadnieniami stał się nie tylko stosunek do Rosji,
ale także do Ukrainy, Białorusi, krajów bałtyckich oraz państw
kaukaskich (np. Gruzji). Wśród części polskich polityków i intelektualistów, zwłaszcza po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej,
nasiliły się dążenia do pomocy Ukrainie w akcesji do NATO i UE.
Koncepcja rozszerzania NATO na Wschód, ma swoje korzenie
w przedwojennej koncepcji Międzymorza, a także w myśli intelektualistów, skupionych w okresie zimnej wojny wokół paryskiej
„Kultury”. W powyższym kontekście dużej części polskiej sceny
politycznej brała udział w wydarzeniach tzw. pomarańczowej rewolucji, które miały miejsce na Ukrainie od 21 listopada 2004 do 23
stycznia 2005 r., popierając Wiktora Juszczenkę w walce o fotel
196
P. Żurawski vel Grajewski, Geopolityka – siła – wola. Rzeczypospolitej zmagania z losem, Kraków 2010, s. 166.
197
A. Nowak, Europa Wschodnia – polskie pytania o Europę i jej Wschód (po 10
kwietnia 2010 roku), [w:] J. Kloczkowski (red.), Polska w grze międzynarodowej.
Geopolityka i sprawy wewnętrzne, Kraków 2010, s. 16.
133
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
prezydencki, utożsamiając jego kandydaturę z opcją prozachodnią198.
Tematyka relacji polsko-ukraińskich wróciła w kontekście stosunku Warszawy do Moskwy po wojnie rosyjsko-gruzińskiej
w 2008 r. Lech Kaczyński aktywnie włączył się w czasie swojej
prezydentury w poparcie dla aspiracji europejskich Ukrainy
i Gruzji. Ostro także potępił interwencję wojskową Rosji w Gruzji.
Prowadził aktywną politykę zacieśniania relacji z krajami Europy
Środkowo-Wschodniej oraz krajami kaukaskimi (Gruzja, Azerbejdżan)199.
Konflikt kaukaski z 2008 r. wpłynął w sposób znaczący
na rozwój polskiej myśli geopolitycznej i ożywienie badań naukowych w zakresie geopolityki. Jeszcze większym impulsem
do jej rozwoju stał się konflikt na Ukrainie, zapoczątkowany kryzysem krymskim na początku 2014, który następnie rozprzestrzenił
się na wschodnie części tego państwa. Od tego momentu aktualność
geopolityki stała się oczywista nie tylko dla wąskiego grona specjalistów w tej dziedzinie.
198
Zob. np. R. Potocki, A. Stec, L. Kucz, Lekcja Majdanu. Polskie czasopiśmiennictwo wobec pomarańczowej rewolucji, Częstochowa 2008.
199
R. Grodzki, Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r., „Przegląd Zachodni” 2009, nr 3, s. 31-55.
134
Wybór literatury
Podręczniki, skrypty, syntezy
Bartosiewicz P., Geografia polityczna i geopolityka, Chełm 2008.
Blacksell M., Geografia polityczna, Warszawa 2008.
Dybczyński A. (red.), Geopolityka, Warszawa 2013.
Flint C., Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008.
Jean C., Geopolityka, Wrocław 2003.
Krzeczunowicz A., Geopolityka i geostrategia, Częstochowa 2010.
Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007
Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
Otok S., Geografia polityczna. Geopolityka. Ekopolityka. Globalistyka, wyd. IX, Warszawa 2008.
Potulski J., Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010.
Rykiel Z., Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2008.
Monografie i artykuły
Balcerowicz B., Marczak J., Pawłowski J., Koncepcja strategicznej
obrony Polski lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1991.
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Balcerowicz B., Marczak J., Pawłowski J., Problemy strategii
obrony Polski. Opracowanie studyjne, Warszawa 1993.
Balcerowicz B., Czynniki geograficzne w strategii wojennej RP.
Skrypt, Warszawa 1991.
Bäcker R., Międzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu?, Łódź 2000.
Bączkowski W., O wschodnich problemach Polski. Wybór pism,
oprac. Paweł Kowal, Kraków 2000.
Bieleń S., Myślenie geopolityczne o ładzie międzynarodowym,
„Przegląd Geopolityczny” 2009, t. 1.
Brzeziński Z., Wielka Szachownica: główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1996.
Cenckiewicz S., Ignacy Matuszewski jako geopolityk, „Arcana”
2001, nr 38.
Cenckiewicz S., Z dziejów realizmu czyli geopolityka w Polsce,
„Niepodległość” 1996, t. XLVIII.
Charaszkiewicz E., Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, oprac., wstęp i przypisy Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień, Grzegorz Mazur, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu
Niepodległościowego, tom 9, Kraków 2000.
Ciechański J., Teoria geopolityki a realia Europy Wschodniej,
„Sprawy Międzynarodowe”, 1991, T. XLIV, nr 2.
Cimek G., Znaczenie geopolityki w warunkach procesów globalizacji, „Zeszyty Naukowe AMW” 2009, nr 3.
Czajowski A., Geopolityka, [w:] A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak
(red.), Studia z teorii polityki, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, t. II, Wrocław 1998.
Czaputowicz J., Paradygmat realistyczny w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 2004, nr 3.
136
Wybór literatury
Czaputowicz J., Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka
i systematyzacja, Warszawa 2007.
Czekam na Iwana Groźnego (rozmowa Grzegorza Górnego z Aleksandrem Duninem), „Fronda” 1998, nr 11-12.
Danek A., Myśl geopolityczna Wacława Mejbauma, „Geopolityka”,
2009, nr 2(3).
Danek A., Stanisław Bukowiecki jako geopolityk, Częstochowa
2010.
Dmowski R., Niemcy, Rosja i kwesta polska, Wrocław 2000.
Domke R., John Halford Mackinder (1861-1947): zarys biografii
naukowej, „Geopolityka”, 2009, nr 2(3).
Domke R., Położenie geopolityczne Rzeczypospolitej w latach
1918-1939 oraz 1989-2009. Próba porównania, „Przegląd Geopolityczny” 2010, t. 2.
Eberhardt P., Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004.
Eberhardt P., Twórcy polskiej geopolityki, Kraków 2006.
Eberhardt P., Koncepcje geopolityczne Aleksandra Dugina, „Przegląd Geograficzny” 2010, nr 82, z. 2, s. 221-240.
Eberhardt P., Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana,
„Przegląd Geograficzny” 2013, nr 85, z. 4, s. 629-654.
Eberhardt P., Wizja przyszłej Europy wg mapy rosyjskiej z 1914 r.,
„Przegląd Geopolityczny” 2013, tom 6, s. 9-16.
Eberhardt P., Koncepcja granic powojennej Polski wg Hipolita
Gliwica, „Przegląd Geopolityczny” 2012, tom 5, s. 99-104.
Eberhardt P., „Rosja i Europa” według Mikołaja Danilewskiego,
„Przegląd Geograficzny” 2012, nr 84, z. 4, s. 597-616.
137
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Eberhardt P., Podstawy teoretyczne i ideowe geopolityki według
Rudolfa Kjelléna, „Przegląd Geograficzny” 2012, nr 84, z. 2, s.
313-332.
Eberhardt P., Koncepcja Heartlandu Halforda Mackindera, „Przegląd Geograficzny” 2011, nr 83, z. 2, s. 251-266.
Eberhardt P., Prekursorzy niemieckiej geopolityki, „Przegląd Geograficzny” 2011, nr 83, z. 4, s. 453-482.
Eberhardt P., Rosyjski panslawizm jako idea geopolityczna, „Przegląd Geopolityczny” 2010, tom 2, s. 43-63.
Eberhardt P., Polscy prekursorzy idei zjednoczenia politycznego
Europy, „Przegląd Geograficzny”, 2010, nr 82 z. 4, s. 509-529.
Eberhardt P., Koncepcje geopolityczne Karla Haushofera, „Przegląd Geograficzny” 2009, nr 81, z. 4, s. 527-549.
Eberhardt P., Twórcy ukraińskiej geopolityki, „Przegląd Geograficzny” 2009, nr 81, z. 2, s. 145-171.
Eberhardt P., Koncepcja „Paneuropy” Richarda N. CoudenhoveKalergiego, „Przegląd Geograficzny” 2007, nr 79, z.3/4, s. 439460.
Eberhardt P., Prekursorzy i twórcy rosyjskiej geopolityki, „Przegląd
Geograficzny” 2006, nr 78, z. 4, s. 455-472.
Eberhardt P., Rosyjski eurazjatyzm i jego konsekwencje geopolityczne, „Przegląd Geograficzny” 2005, nr 77, z. 2, s.171-192.
Eberhardt P., Geneza niemieckiej koncepcji „Mitteleuropy”, „Przegląd Geograficzny”, 2005, nr 77, z. 4, s. 463-483.
Eberhardt P., Zasięg terytorialny Polski w koncepcjach badaczy
polskich (1864-1921), „Przegląd Geograficzny”, 1999, nr 71, z.1/2,
s. 3-25.
Fiderkiewicz A., Podboje Stalina, „Stańczyk”, 1995, nr 1.
138
Wybór literatury
Fiderkieiwcz A., Wielka wojna kontynentów: Rozważania o konflikcie żywiołów, eurazjatyzmie i atlantyzmie, „Stańczyk” 1998, nr
1(32).
Fiszer J., Geneza i działalność Inicjatywy Środkowoeuropejskiej,
„Studia Polityczne” 2000, nr 11.
Furmański P., Indywidualność geograficzna Polski w koncepcjach
Eugeniusza Romera, „Geopolityka” 2008, nr 1.
Gabiś T., Powrót geopolityki, „Stańczyk” 1995, nr 1.
Gabiś T., Imperium Europæum, czyli powrót do przyszłości, „Stańczyk” nr 34/1999.
Gabiś T., Gry imperialne, Kraków 2008.
Gajowniczek T., Koncepcja „Międzymorza” w polskiej myśli politycznej XX wieku, [w:] B. Fijałkowska, A. Żukowski (red.), Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, Warszawa 2002.
Gałganek A., Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym.
Supercykle i wojna hegemoniczna, Poznań 1992.
Gawrycki M. F., Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Warszawa 2007.
Gołembski F., Geokulturowy model w badaniach stosunków międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 2009, t. 40, nr 3-4;
A. de Lazari, Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem? Studia o nacjonalizmie rosyjskim, Katowice 1996.
Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997.
Jędrzejczyk D., Antropogeografia polska XIX i XX wieku, Warszawa 1997.
Jędrzejczyk D., Myśl geograficzna Wacława Nałkowskiego, Warszawa 1999.
139
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Jędrzejczyk D., Wilk W., Eugeniusz Romer jako geograf społeczno
polityczny, Warszawa 1999.
Kazanecki W., Narodziny geopolityki we Francji, „Geopolityka”
2009, nr 1(3).
Klin T., Geopolityka. Spór definicyjny we współczesnej Polsce,
„Geopolityka” 2008, nr 1.
Klin T., Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej
myśli geopolitycznej w okresie II wojny światowej, Toruń 2008.
Klin T., Wątki geopolityczne w dorobku Roberta Strausz-Hupé,
„Przegląd Geopolityczny” 2009, nr 1.
Kobzdej T., Myśl geopolityczna: Nauka czy ideologia?, „Społeczeństwo i Polityka” 2005, nr 1.
Koneczny F., O wielości cywilizacji, Kraków 1996.
Kornat M., Polska Szkoła Sowietologiczna 1930-1939, Kraków
2003.
Kornat M., Ruch prometejski - ważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, „Nowa Europa Wschodnia” 2008, nr
2.
Kuźniar R., Geostrategiczne uwarunkowania bezpieczeństwa Polski, „Sprawy Międzynarodowe” 1993, nr 1.
Kuźniar R., Geostrategiczne uwarunkowania współzależności Polski i środowiska międzynarodowego, [w:] E. Haliżak, M. Tabor
(red.), Polska w środowisku międzynarodowym. Problemy współzależności, Warszawa 1993.
Kuźniar R., Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna,
„Sprawy Międzynarodowe” 2000, nr 1.
Kuźniar R., Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2005.
140
Wybór literatury
Lach Z., Europa Środkowa jako region geostrategiczny – sprawozdanie z konferencji naukowej, Warszawa 2001.
Lach Z., Łaszczuk A. (red.), Europa Środkowa jako region geostrategiczny. Materiały z konferencji naukowej, Warszawa 2002.
Lach Z., Łaszczuk A., Skrzyp J., Odporność układu polskiej przestrzeni na zakłócenia zewnętrzne – przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronności o bezpieczeństwa państwa, [w:] K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber (red.), Ekspertyzy
do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033,
Warszawa 2008.
Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007.
Lach Z., Skrzyp J., Geostrategiczne położenie Polski przed i
po transformacji ustrojowej, Warszawa 2008.
Lach Z., Skrzyp J., Łaszczuk A., Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO – ujęcie geograficzne – wyniki badań, Warszawa 2000.
Lach Z., Skrzyp J., Łaszczuk A., Geografia bezpieczeństwa państw
regionu środkowoeuropejskiego, Warszawa 2001.
Lach Z., Łaszczuk A., Skrzyp J., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Niemiec (Republika Federalna Niemiec), Warszawa 2000.
Lach Z., Wendt J. (red.), Geopolityka. Elementy teorii, wybrane
metody i badania, Częstochowa 2010.
Litwin J., Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, Warszawa 1956.
Ługowski W., Metafilozofia geopolityki: przyrodniczo-naukowe
komponenty mitologii politycznej, „Zagadnienia Naukoznawstwa”
2008, t. 44, nr 3-4.
Macała J., Blok kontynentalny Karla Haushofera, „Geopolityka”,
2009, nr 2(3).
141
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Macała J., Czym jest geopolityka? Spory wokół jej definicji, [w:] Z.
Lach, J. Wendt (red.), Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Częstochowa 2010.
Macała J., Nieco zapomniany Karl Haushofer, „Geopolityka” 2008,
nr 1.
Massaka I., Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2001.
Maśnica A., Polityka Polska. Obrachunki z Przeszłością i uwagi
na Przyszłość, „Stańczyk” 1994, nr 4.
Maśnica A., Świat kolisty i zwycięstwo w historii Sir Halforda McKindera, „Stańczyk” 1995, nr 1.
Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa
1971.
Miszczuk A., Wpływ uwarunkowań geopolitycznych na organizację
terytorialną Polski w XX wieku, [w:] P. Eberhardt (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, „Prace Geograficzne” nr 218,
Warszawa 2008.
Moczulski L., Dylematy: wstęp do historii Europy Zachodniej
1945-1970, Warszawa 1971;
Moczulski L., Europa Ojczyzn 2004: geopolityka, gospodarka,
cywilizacja, Warszawa 2003.
Moczulski L., Geopolityka: korzyści i niebezpieczeństwa, „Przegląd
Geopolityczny” 2009, t. 1.
Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
Moczulski L., Geopolityka: ZSRR przed wielkim zwrotem, między
Rosją a Polską, sprawa niemiecka, Karlsbad [1987].
Moczulski L., Narodziny Międzymorza. Ukształtowanie ojczyzn,
powstanie państw oraz układy geopolityczne wschodniej części
142
Wybór literatury
Europy w późnej starożytności i we wczesnym średniowieczu, Warszawa 2007.
Moczulski L., Polska pomiędzy Niemcami a Rosją: mit geopolityczny a rzeczywistość, [w:] P. Eberhardt (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Warszawa 2008.
Moczulski L., Przeobrażenia geopolityki i problem potencjału geopolitycznego, „Racja Stanu” 2007, nr 2(2).
Moczulski L., Strategia a geopolityka, [w:] M. Galon, A. Gorgosz,
J. Szajnert (red.), Politikon. Publikacja pokonferencyjna, Kraków
2009.
Moczulski L., Wśród zmiennych prądów. Dziesięć układów geopolitycznych, przez które przeszła Polska, Warszawa 1988.
Mondry J., Powrót geopolityki, Elbląg 2004.
Mondry J., W objęciach geopolityki, Londyn 2000
Mondry J., Wczoraj, dziś i jutro geopolityki, [w:] J. Mondry, W
objęciach geopolityki: Polska, Japonia, Eurazja: Publicystyka
na łamach „Kultury” 1981-2000, Londyn 2000.
Okulewicz P., Koncepcja „Międzymorza” w myśli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926, Poznań
2001.
Okulewicz P., Koncepcja „Międzymorza” w ujęciu Włodzimierza
Wakara, „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 2002, nr 2.
Olszewicz B. (red.), Wacław Nałkowski. W pięćdziesiątą rocznicę
zgonu (1911-1961), Warszawa 1962.
Otręba T., Punkty zwrotne dziejów Polski XX wieku, [w:] P. Eberhardt (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Warszawa
2008.
Otremba T., Wyżyna Polska. O zachowaniu całości i niepodległości
Polski, Gdańsk 1997.
143
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Paradowski R., Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, Warszawa 2003.
Paruch W., Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego 1926-1939,
Lublin 2005.
Piskozub A., Dziedzictwo polskiej przestrzeni, Wrocław 1987.
Piskozub A., Elementy nauki o cywilizacji, Gdańsk 1992.
Piskozub A., Europa Bałtycka między Niemcami i Rosją, [w:] Między dawnymi a nowymi laty. Publicystyka 1989-1996, Toruń 2004.
Piskozub A., Gniazdo Orła Białego, Warszawa 1968.
Piskozub A., Kształty polskiej przestrzeni, Warszawa 1970.
Piskozub A., Polska w cywilizacji zachodniej. Elementy nauki
o cywilizacji II, Gdańsk 1995;
Piskozub A., Rzeki w dziejach cywilizacji, Toruń 2001;
Potocki R., Koncepcje geostrategiczne Jerzego Niezbrzyckiego,
[w:] W. Paruch, K. Trembecka (red.), Świat wokół Rzeczypospolitej: problematyka zagraniczna w polskiej myśli politycznej w pierwszej połowie XX wieku, Lublin 2007.
Potocki R., Oś Paryż-Berlin-Moskwa, [w:] J. Farys, H. Kocój, M.
Szczerbiński (red.), Na szachownicy dziejów i międzynarodowej
polityki: Księga dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Brzezińskiemu, Gorzów Wielkopolski 2006.
Potulski J., Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa
2011.
Potulski J., O statusie badawczym współczesnej geopolityki, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2008, vol. 6, nr 1-2.
Potulski J., Polskie stereotypy a geopolityczne interesy Polski, [w:]
E. Polak, M. Malinowski(red.), Polska wobec współczesnych wyzwań globalnych i regionalnych, Gdańsk 2007.
144
Wybór literatury
Potulski J., Rosyjska geopolityka jako problem poznawczy współczesnej politologii w Polsce, [w:] A. J. Chodurski, M. J. Malinowski (red.), Problemy badawcze i metodologiczne politologii w Polsce, Gdańsk 2006.
Potulski J., Wienamin Siemionow Tien-Szanski jako twórca rosyjskiej szkoły geopolityki, „Przegląd Geopolityczny” 2009, nr 1.
Potulski J., Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010.
Potulski J., Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej.
Między nauką, ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010.
Rościszewski M., Geopolityczny wymiar „Pomostu bałtyckoczarnomorskiego”, Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 2000, nr 63.
Rościszewski M., Granica wschodnia Polski. Próba refleksji geopolitycznej, [w:] J. Kitowski, Z. Zioło, Przemiany struktur społeczno-gospodarczych obszarów przygranicznych, Warszawa 1995.
Rościszewski M., Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna,
„Przegląd Geograficzny” 1992, t. 64, z. 1-2.
Rościszewski M., Podstawy geopolityczne i gospodarcze współczesnej mapy politycznej świata, [w:] D. Licińska, M. Rościszewski, B.
Puszczewicz (red.), Przestrzeń globalna. Zmiany i trendy, Warszawa 1990.
Rościszewski M., Polska i jej uwarunkowania geograficznopolityczne, [w:] Współczesna geografia polityczna, Conference
Papers 17, Warszawa 1993.
Rościszewski M., Polska granica wschodnia, „Geopolitical Studies”, vol 1. Warszawa 1997.
Rościszewski M., Wschodni sąsiedzi Polski (geopolityczne zagadnienia sąsiedztwa), „Geografia w Szkole” 1993, t. 46, nr 1.
145
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Skrzyp J., Geostrategiczne aspekty bezpieczeństwa Polski, Warszawa 1999.
Skrzyp J., Geostrategiczne położenie Polski, Warszawa 1998.
Skrzyp J., Środkowoeuropejski region strategiczny jako element
przestrzeni euroatlantyckiej, Warszawa 2001.
Skrzyp J., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Federacji Rosyjskiej – część europejska, Warszawa 1997.
Skrzyp J., Znaczenie strategiczne regionu środkowoeuropejskiego,
[w:] Europa Środkowa jako region geostrategiczny. Materiały
z konferencji naukowej, Warszawa 2002.
Skrzyp J., Lach Z., Łaszczuk A., Geografia wojenna RP i krajów
ościennych – synteza wyników badań, Warszawa 2000.
Skrzyp J., Lach Z., Obwód Kaliningradzki – charakterystyka wojskowo-geograficzna, Warszawa 1997.
Skrzyp J., Lach Z., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Ukrainy, Warszawa 1995.
Stańczyk J., Europa Środkowa – kryteria wyodrębniania, „Studia
Polityczne” 2001, nr 12.
Stańczyk J., Środkowoeuropejska „Jesień Ludów” (na przełomie
lat 80. i 90. XX w.), [w:] Z.
Stańczyk J., Uwarunkowania bezpieczeństwa postsocjalistycznych
państw Europy Środkowej, „Studia Europejskie, 1998, nr 4.
Strządała G., Niemcy w myśli politycznej Władysława Studnickiego,
Opole 2011.
Studnicki W., Pisma wybrane, Toruń 2009.
Sułek M., Metody i techniki badań stosunków międzynarodowych,
Warszawa 2004.
Sułek M., Podstawy potęgonomii i potęgometrii, Kielce 2001.
146
Wybór literatury
Sykulski Leszek, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa
2009.
Sykulski L., „Rosja-wyspa i Wielki Limitrof”. Myśl geopolityczna
Wadima Cymburskiego, [w:] R. Fedan, B. Petrecka, S. DyrdaMaciałek, Problemy współczesnej Europy – ujęcie interdyscyplinarne, Jarosław 2014, s. 355-363.
Sykulski L., Geneza rosyjskiej geopolityki, [w:] L. Sykulski (red.),
Studia nad rosyjską geopolityką, Częstochowa 2014, s. 7-24.
Sykulski L., Integracja polityczna Eurazji we współczesnej rosyjskiej myśli geopolitycznej, [w:] P. Eberhardt (red.), Studia nad geopolityką XX wieku, „Prace Geograficzne” nr 242, Warszawa 2013,
s. 349-363.
Sykulski L., Geopolitics and the Political Geography – Similarities
and Differences, [in:] L. Sykulski (ed.), Geopolitics: Grounded in
the Past Geared Toward the Future, Polish Geopolitical Society,
Częstochowa 2013, s. 19-28.
Sykulski L., Geopolityka – zakres i znaczenie pojęcia, [w:] L. Sykulski (red.), Przestrzeń i polityka. Czynnik geograficzny w badaniach politologicznych, Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Częstochowa 2013, s. 9-32.
Sykulski L., Geopolityka akademicka – między nauką a paradygmatem. Spór wokół semiotyki geopolitycznej, [w:] R. Domke (red.),
Między historią a geopolityką, Częstochowa 2009.
Sykulski L., Geopolityka akademicka w Polsce – zarys stanu badań
i perspektyw rozwoju, „Przegląd Geopolityczny” 2009, nr 1.
Sykulski L., Koncepcja Radykalnego Podmiotu i „czwarta teoria
polityczna” Aleksandra Dugina w kontekście bezpieczeństwa Polski
i Unii Europejskiej, „Przegląd Geopolityczny” 2014, tom 8, s. 229242.
147
Geopolityka. Skrypt dla początkujących
Sykulski L., Oskar Żebrowski – prekursor geopolityki polskiej,
„Przegląd Geopolityczny” 2010, t. 2.
Sykulski L., Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyński (red.), Między
historią, literaturą a polityką, Częstochowa 2009.
Sykulski L., Wybrane problemy współczesnej ontologii i epistemologii geopolityki, [w:] Lach Z., Wendt J., Geopolityka. Elementy
teorii, metody i badania, Częstochowa 2010.
Szczepański T., Dlaczego nie dążymy do rewizji granic, „Gazeta
Polska. Pismo Konfederacji Polski Niepodległej” 1992, nr 2.
Szczepański T., Międzymorze. Polityka Środkowoeuropejska KPN,
Warszawa 1993.
Szczerski K., Analiza neogeopolityczna (neo-geo), [w:] K. Szczerski, Podmiotowość geopolityczna. Studia nad polską polityka zagraniczną, Warszawa 2009.
Szczerski K. (red.), Podmiotowość geopolityczna. Studia nad polską polityką zagraniczną, Warszawa 2009.
Wallerstein I., Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007.
Wendt J., Geopolityczne aspekty tranzytu w Europie Środkowej,
„Geopolitical Studies”, vol. 6, Warszawa 1999.
Wolff-Powęska A., Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań
1979.
Wolff-Powęska A., Schultz E., Przestrzeń i polityka w niemieckiej
myśli politycznej XIX i XX wieku, [w:] A. Wolff-Powęska, E.
Schulz (oprac.), Przestrzeń i polityka. Z dziejów niemieckiej myśli
politycznej XIX i XX wieku, Poznań 2000.
Wolff-Powęska A., Schulz E. (red.), Przestrzeń i polityka. Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku, Poznań 2000.
148
Spis rycin, tabel i diagramów
Spis rycin
Ryc. 1. Światowa Wyspa wg Halforda Mackindera ......................70
Ryc. 2. Pivot Area z 1904 r. i Heartland z 1919 r. Halforda
Mackindera..................................................................................72
Ryc. 3. Panregiony Karla Haushofera...........................................76
Ryc. 4. Rimland Nicholasa Spykmana..........................................78
Ryc. 5. Strefy dominacji powietrznej USA i ZSRS.......................80
Ryc. 6. Eurazjatycka szachownica wg Zbigniewa Brzezińskiego..87
Ryc. 7. Główne osie Imperium Eurazjatyckiego w koncepcji .......94
Aleksandra Dugina. .....................................................................94
Ryc. 8. Polska w naturalnych granicach Oskara Żebrowskiego...100
Spis tabel i diagramów
Tabela 1. Różnice między geopolityką klasyczną i współczesną...15
Diagram 1. Formy uprawiania geopolityki ...................................19
Tabela 2. Różnice między geopolityką a geografią polityczną ......33
Diagram 2. Formy myśli geopolitycznej.......................................41
Leszek Sykulski – nauczyciel akademicki, doktor
nauk o polityce, historyk, ppor. rez. Prezes
Instytutu Geopolityki w Częstochowie, redaktor naczelny kwartalnika „Przegląd Geopolityczny”, założyciel i honorowy prezes Polskiego
Towarzystwa Geopolitycznego. Pracował jako
analityk ds. bezpieczeństwa międzynarodowego w Kancelarii Prezydenta RP w okresie prezydentury Lecha Kaczyńskiego.
Geopolityka jako metoda badań i sposób myślenia o polityce
międzynarodowej odzyskała swoją popularność już w latach siedemdziesiątych XX wieku. Po zakończeniu zimnej wojny przeżywa
zaś swój prawdziwy renesans, zwłaszcza w państwach o statusie
mocarstwowym, bądź pretendujących do tego miana. Od kilku
lat staje się także coraz bardziej popularna w Polsce.
(fragment przedmowy)
Patronat medialny
150